به منظور آشنايي بيشتر خوانندگان، خاصه پژوهشگران علوم و رشته های قرآنی با روند توليد برنامه و ويژگي‌هاي آن، دیدگاه متكفل محترم اين نرم افزار ارزشمند را جویا شدیم. آنچه را در ذیل می خوانید، حاصل اين گفتگو است.

♦ لطفاً ضرورت و هدف از تولید نرم‌افزار مشکات الانوار را بیان نمایید.

◊ در خصوص ضرورت شکل گیری این نرم افزار، باید به این نکته اشاره کنم که مرکز از سال 75 با تشکیل گروه قرآن، فعالیت های پژوهشی قرآنی خود را شروع کرد. حاصل این فعالیت ها نرم افزار نورالانوار 1 و 2 و 3 و جامع التفاسیر نور بود. این چند نرم افزار به موضوع تفسیر اختصاص داشتند. می دانیم که از نظر علمی، علوم قرآن بر تفسیر تقدم دارد؛ یعنی قرآن پژوهان قبل از تفسیر، نیاز به برخی مبانی علمی دارند. این مبانی، در علوم قرآن مطرح می‌شوند. از این مبحث به این نتیجه می رسیم که از لحاظ منطقی و علمی، ابتدا باید نرم افزاری درباره علوم قرآن تولید می‌شد و سپس نرم افزار تفسیر تولید می‌گردید؛ اما به لحاظ محدودیت ها و اهمیت هایی که در خصوص تولید نرم افزارهای تفسیری وجود داشته است، ابتدا نرم‌افزار های تفسیری تولید شدند.

نکته دیگر این که علوم قرآنی، مانند علوم رایج حوزه چون کلام و فقه و اصول نیست که بیشتر منابعش به راحتی در دسترس باشد. از آن جا که دسترسی به منابع علوم قرآنی دشوار است، نیاز بود تا نرم افزاری تولید شود که منابع علوم قرآنی را به صورت یکجا داشته باشد و گنجینه ناشناخته منابع علوم قرآنی در کتابخانه ها شناسایی، بازیابی و استخراج شوند تا پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی بتوانند از این حجم بالای منابع، به صورت یک کتابخانه عظیم استفاده کنند.

در خصوص اهداف تولید این نرم افزار، باید گفت که یکی از مهم ترین اهداف، ارائه حجم بالای منابع علوم قرآنی همراه با امکانات، قابلیت ها و ابزار پیشرفته پژوهشی بوده است.

♦ اجرای این پروژه، چه مدت طول کشیده است؟

◊ سال 83 تا 89 بازه زمانی تولید این نرم افزار بوده است که این 8 سال در دو بخش صورت گرفته است: 1. بخش کتابخانه؛ 2. بخش طبقات مفسران که هر کدام تقریباً 4 سال زمان برده است.

در بخش کتابخانه، پژوهشگران گروه قرآن مرکز هر ساله در نمایشگاه های بین المللی کتاب و قرآن تهران شرکت کرده اند و به تناسب و تناوب، منابع علوم قرآنی جمع آوری گردید و جهت کارشناسی به مرکز ارسال گردید و سپس در بخش ورود اطلاعات، مراحل تایپ، تصحیح و فرمت آن سپری شد.

در بخش طبقات مفسران نیز طی 4 سال بیش از سه هزار مفسر اعم از شیعه و سنی از 27 منبع شناسایی شده و شرح حال علمی آنان بر اساس 35 نمایه و سرفصل استخراج گردید. در این زمینه، شرح حال مفسران حدود سی هزار چکیده و موضوع نیز در این نرم افزار قرار دارد.

♦ در طول اجرای این پروژه، با چه مشکلاتی روبه‌رو شدید؟

◊ اولین مشکل در زمینه تولید این نرم افزار، کمبود منابع و عدم دسترسی به این منابع بود. همچنین یکی از علل زمان بر بودن فرایند تولید، تهیه منابع است.

بنابراین، اگر محققان با مراجعه به این برنامه اعلام کنند که منابع علوم قرآنی بیش از این منابع موجود در نرم افزار است، می گوییم که این حرف درست است؛ چون جهت دسترسی به منابع با محدودیت بالایی روبه رو بودیم و در آن زمان، تعامل مرکز با کتابخانه ها مثل الان نبود که بتوان کتاب ها را به صورت امانی دریافت کرد. از طرفی دیگر، دریافت امانی کتاب هم کارگشا نیست؛ چون در تمام مراحل، یعنی تایپ، تصحیح، فرمت زنی و لینک زدن، به اصل کتاب نیاز است. به همین دلیل، یکی از مشکلات، کمبود منابع بود.

مشکل دومی که در تولید این نرم افزار وجود داشته است، عدم امکان ارتباط با کارشناسان علوم قرآنی بود. در سال 83 شرایط لازم فراهم نبود تا اطلاعیه و فراخوان داده و کارشناسان علوم قرآنی را دعوت به همکاری کرده و از مشاوره آن ها استفاده شود. بنده با همکاری پژوهشگران گروه قرآن، سعی کردم حجم بالای این منابع را کارشناسی نموده و این مشکل را حل نمایم.

مشکل دیگری که وجود داشت، کم توجهی به علوم قرآن است. بارها به مسئولان اطلاع می-دادیم که استقبال های چشمگیری که از نورالانوار و جامع تفاسیر صورت می گیرد، می طلبد که یک نرم افزار علوم قرآنی هم در کنارشان باشد. از این رو، کاربرانی که با این نرم افزارها کار کرده بودند، در نظراتشان به عدم استفاده از منابع علوم قرآنی اشاره کرده بودند. این نوع نظرات، انگیزه ای شد تا به فکر تولید نرم افزاری مستقل در زمینه علوم قرآنی باشیم.

از طرفی، زمانی که منابع تهیه گردید و جهت تهیه دیتا به بخش ورود اطلاعات داده شد، متأسفانه به علت برخی مسائل، گاهی اوقات مشکاة الانوار از اولویت کاری آنان خارج می شد. از این رو، می توانیم بگوییم که بعد از چند سال از شروع پروژه، ابتدا با حجم کمتری از منابع می توانستیم این نرم افزار را تولید کنیم؛ اما چون این پروژه از اولویت خارج می شد، تولید آن به تأخیر افتاد و این تأخیر حتی منجر به این شد که برخی از منابع مشکاة الانوار دو بار فرمت زده شود: یک مرتبه با فرمت قبلی و یک بار هم با فرمت استاندارد جدیدی که مرکز در تولید نرم افزارها از آن استفاده می کند. به همین جهت، در سال 88 منابعی که با فرمت قبلی کار شده بود، دوباره با استاندارد جدید فرمت گذاری شد.

♦ امتیاز و برتری این نرم‌افزار را در چه چیزی می دانید؟

◊ برای این نرم افزار، چندین ویژگی قابل بیان است: اولین ویژگی، گستردگی منابع این برنامه است؛ یعنی 502 عنوان کتاب علوم قرآنی در حدود 600 جلد در این برنامه وجود دارد؛ به بیان دیگر، تولید اولین نسخه علوم قرآنی مرکز، با 502 عنوان کتاب بوده است که در جای خود قابل توجه است. وقتی نرم افزارهای مؤسسات دیگر را بررسی می کنیم، چنین پیشینه ای را سراغ نداریم و نرم افزارهایی که به علوم قرآنی پرداخته اند، اصلاً با مشکاة الانوار قابل مقایسه نیستند؛ زیرا در سایر نرم افزارهای قرآنی، حداکثر چند منبع مورد استفاده واقع شده است؛ اما آمار محتوایی مشکاة الانوار در عرصه نرم افزارهای علوم قرآنی، بی سابقه و شگفت انگیز است.
دومین ویژگی که می توانیم برای این برنامه برشماریم، از نظر زمانی است. سعی کردیم منابعی را در زمینه علوم قرآنی از صدر اسلام تا کنون وجود دارد و امکان دسترسی به آن ها نیز فراهم است پوشش دهیم. به همین دلیل، قدیمی ترین و اولین منبعی که در این نرم افزار وجود دارد، مسائل ابن ازرق یا غریب القرآن عبد الله بن عباس است که به قرن اول هجری مربوط می باشد. به همین ترتیب، منابع مهم قرون مختلف تا زمان معاصر در این برنامه گنجانده شده است.

از دیگر ویژگی های این برنامه، این است که سعی شده است تا منابع علوم قرآنی دانشمندان شیعی را به صورت گسترده در این برنامه پوشش دهیم. از این رو، از بین 502 عنوان منبع استفاده شده در این برنامه، حدود 200 عنوان از مفسران شیعه است که این عملکرد، ادعای عدم اهتمام علمای شیعه به علوم قرآنی را کاملاً رد می کند و نشان می دهد علمای شیعه به این موضوع اهتمام کافی داشته و دارند. آثار دانشمندان شیعی همچون: علامه طباطبایی، خویی، معرفت، فاضل لنکرانی، حر عاملی، مرعشی، سید رضی، سید مرتضی، ابن خالویه، کمالی دزفولی، حجتی، صدر، ایازی،‌ رضایی اصفهانی و ... زینت بخش مشکاة الانوار است.

البته باید اضافه کنم که این ها کتاب های مستقل هستند و می دانیم که علمای شیعه آرا و نظرات خود را در زمینه مباحث علوم قرآنی، بیشتر در تفاسیر و مباحث الفاظ کتاب های اصول فقه، چون: عام و خاص، مفهوم و منطوق، مطلق و مقید و مجمل و مبین بیان کرده اند. بزرگانی مانند آخوند خراسانی و شیخ انصاری، در کتاب های اصولی خود این گونه مباحث را مطرح کرده اند.

از ویژگی های دیگر این نرم افزار، استفاده از منابع کلاسیک است. سعی شده تا هم منابع کلاسیک حوزوی و هم منابع کلاسیک دانشگاهی، چه فارسی و چه عربی، همگی ارائه شود. به همین دلیل، کاربران این برنامه با مراجعه به آن، از لحاظ منابع کلاسیک بی نیاز می شوند. در واقع، همه درسنامه های علوم قرآنی را در برنامه گنجانده ایم.

ویژگی دیگر این برنامه، کارتابل طبقات مفسران است. استخراج شرح حال بیش از 3000 مفسر شیعی و سنی بر اساس 35 نمایه از  27 منبع و ارائه آن به همراه حدود 30000 چکیده، مهم ترین ویژگی پژوهشی برنامه به ‌شمار می‌آید. در این برنامه، طبقات مفسران را بر اساس: نام مفسر، قرن، مذهب، ملیت، روش و گرایش تفسیری و نیز بر اساس آثار قرآنی و غیرقرآنی می توان دسته بندی کرد. در ضمن، اطلاعات پژوهشی هر مفسر به همراه نمایه، چکیده و نشانی منابع، قابل انتقال به word  جهت ویرایش یا چاپ است.

♦ آیا این پروژه نیاز به ارتقا دارد؟ آیا تمام جوانب کار در آن رعایت شده است؟

◊ بله، حتماً ارتقای نسخه وجود دارد و در این برنامه مانند سایر نرم افزارهای دیگر، در اولین مرحله نمی توان همه آنچه را در طرح در نظر گرفته شده، پیاده کرد. تجربه 15 ساله بنده در گروه قرآن در عرصه پژوهش های قرآنی نرم افزارها نشان می دهد پروژه هایی که با زمان بندی تحلیل و طراحی می شوند، پروژه های موفقی هستند، مانند نورالانوار1، 2 و 3. بنابراین، نرم-افزار مشکاة هم این گونه است. پس ارتقای نسخه را در آینده خواهیم داشت؛ هم در قسمت کتابخانه و هم در قسمت پژوهش.

در قسمت کتابخانه، ارتقا به این صورت است که منابع جدیدی را که تهیه کرده‌ایم، در نسخه بعدی اضافه خواهد شد. علاوه بر این، مجلات علوم قرآنی، پایان نامه های قرآنی و منابع جدید علوم قرآنی نیز حتماً به برنامه افزوده می شود.

در نسخه بعدی، فایل های چندرسانه ای مرتبط با محتوای برنامه را نیز عرضه می کنیم؛ از جمله موضوع تجوید را به صورت صوت و فیلم به برنامه آینده اضافه می نماییم.
در زمینه پژوهش نیز باید عرض کنم که مهم ترین پژوهش های علوم قرآنی گروه قرآن، علم «دانشنامه علوم قرآنی» نام دارد که در این نسخه نیامده است. اکنون 22 عنوان از مباحث علوم قرآنی شناسایی شده و حدود 3000 اصطلاح در قالب 22 مبحث استخراج گردیده که آن ها را به 250 عنوان کتاب از منابع مشکاة الانوار اتصال داده ایم و نسخه بعدی مشکاة را با عنوان «دانشنامه علوم قرآنی» ارائه خواهیم کرد. بدین ترتیب، نسخه مهم مرکز از نظر پژوهشی، نسخه بعدی است. لازم است گفته شود که این دانشنامه به پایان رسیده و در مرحله هماهنگ‌سازی است. امید است به خواست خداوند در آینده نزدیک شاهد تولید و عرضه آن به قرآن‌پژوهان باشیم.

♦ در پایان اگر صحبت خاصی دارید، بفرمایید.

◊ از آن جا که کابران نور با مجموعه نرم افزارهای نور آشنا هستند، قسمت کتابخانه این برنامه مانند بقیه نرم فزارها است و قسمت هایی چون: نمایش، جستجو، فهرست، کتب مرتبط و همچنین آیات در کتب نیز در این برنامه وجود دارد؛ اما کارتابل «طبقات مفسران» یک کارتابل جدید است و شیوه پژوهش آن هم شیوه نوینی است و از این نظر، قابلیت تازه ای به شمار می رود. از کاربران محترم انتظار داریم که ضمن استفاده و بررسی دقیق این قسمت، نظرات و پیشنهادات خود را به تولید کنندگان این نرم افزار قرآنی اطلاع دهند.

♦ از وقتی که در اختیار ما قراردادید، تشکر می کنیم.

◊ بنده هم از شما سپاس گزارم. موفق باشید.