مفهوم عصر اطلاعات
«محیط اطلاعاتی» از بیست سال گذشته به این سو به شدت تغییر کرده است و منظور از «محیط اطلاعاتی» در اینجا نخست، روش انتشار اطلاعات سخت افزار و فنّاوری آن است و دوم، دسترسی یا گسترش جغرافیایی و اجتماعی تکثیر اطلاعات، و سوم کمیت و محتوای اطلاعاتی است که منتشر می شود. با در نظر گرفتن این سه نکته، «عصر اطلاعات» به وضوح به تفاوت های کیفیتی این دوره با دوره های قبلی اشاره دارد و پر واضح است که ظهور و بروز شیوه های نوین ارتباط، از پیشرفت فنّاوری های نوین سرچشمه می گیرند و این شیوه ها تأثیرات سرنوشت سازی بر فرهنگ و مذهب جوامع بشری بر جای می نهند که در ذیل به بررسی آنها می پردازیم.
1. تغییر روش های تبلیغی
نخستین واکنش صریح گروه های مذهبی نسبت به پیشرفت های نوین، در روش های تبلیغی آنها مشاهده می شود. از این رو، بسیاری از مؤسسه های مذهبی آنچه را که به عنوان «رسانه نوین» معروف است، در فعالیت های تبلیغی خود به کار می گیرند.
گسترش جغرافیایی و اجتماعی دسترسی به اطلاعات، ویژگی قابل توجّه ای دیگری از عصر اطلاعات است که گروه های مذهبی را به تغییر روش های تبلیغی سوق داده است؛ چنان که امروزه اطلاعاتی که پیش تر به متخصصان و کاربران حرفه ای محدود می شد، در دسترس همگان قرار گرفته است؛ به این معنا که مرزهای جغرافیایی و اجتماعی در حال فرو ریختن است و اطلاعاتی که قبلاً فقط به اعضای خاصّی تعلق داشت، هم اکنون به طور فزاینده ای در معرض استفاده دیگران قرار دارد. گروه های مذهبی مجبور خواهند شد که آن را بپذیرند و در روش های تبلیغی خود، تحولات و تغییرات چشمگیری را به انجام رسانند تا بتوانند در عرصه جهانی به فعالیت بپردازند.
2. تحول در محتوای اطلاعات دینی
تحول دیگر، تغییر در محتوای اطلاعات و ارتباطات دینی است. با پیشرفت در وسایل تبادل اطلاعات و تأسیس شبکه هایی متفاوت از شبکه های اجتماعی سنتی، اطلاعات مبادله شده تمایل دارند به ماهیت متفاوت تری تبدیل شوند. از این رو، ممکن است حتی کسانی که به عنوان متخصصان مذهبی تربیت نشده اند، اطلاعات دینی بیشتری از کشیشان، راهبان و یا مبلّغان مذهبی داشته باشند. این پدیده را می توان «تغییر جایگاه های فکری» نامید که احتمال دارد این روند در آینده افزایش یابد. البته در تغییر محتوای اطلاعات دینی باید به اهداف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هم توجه داشت و بدانیم که چگونه اطلاعات لازم و مرتبط به هم را جمع آوری کنیم تا مخاطبان بیشتری را در حوزه دین و فرهنگ شاهد باشیم.
3. ظهور ادیان چند ملّیتی
قبل از پرداختن به این موضوع، ابتدا باید تعریفی از جهانی شدن دینی ارائه کنیم. رونالد روبرتسون تعریف جالب توجهی را برای جهانی شدن با در نظر گرفتن حوزه دین ارائه داده و آن را از مفهوم جهانی نگری (Internationalism) متمایز کرده است. در اندیشه وی جهانی نگری به عنوان فرایندی که ارتباطات متقابل ملت ها را عمیق تر می کند، به شمار می رود؛ در حالی که جهانی شدن اغلب، مفهوم ملت ها و مرز میان آنها را نقض می کند و به فراسوی آن قدم می گذارد. دنیای مدرن توأمان هر دو فرایند را شامل می شود. اما حوزه دین هنوز در مرحله ابتدایی خود در روند رو به رشد جهانی شدن به سر می برد.
در فرایند جهانی شدن مذهب همچنین می توان شاهد تغییر دایمی و پایدار در شکل مرسوم مذهب نیز بود که به تاریخ ها و فرهنگ های خاص ملت ها و گروه های قومی-نژادی مربوط می شود. ضمن اینکه این امکان نیز وجود دارد که شاهد تغییرات شگرفی در ساختار سنتی ادیان تاریخی باشیم.
از این رو، احتمال می رود با شکل های متفاوتی از مذاهب مواجه شویم. یک نوع از این اشکال که به تازگی پدید آمده است، «دین چندملیتی» است که می توان آن را به عنوان گروهی که در مورد روش های نوین تبلیغ سازمان یافته است، تعریف کرد. برخی از گروه های مذهبی چندملیتی عبارت اند از: سوکاگاکایی (Soka Gakkai)، کلیسای جهانی(world Messianity)، سوکیوماهی کاری (MahidariSukyo) و پرفکت لایبرتی (Perfect Liberty). در این میان، سازمان سوکاگاکایی به طور جهانی با عنوان سوکاگاکایی بین المللی (SGI) تأسیس شده است و علاوه بر ژاپن، شامل گروه هایی از کشورهای دیگر مانند فرانسه و آمریکاست که در روابط دو جانبه به عنوان یک اداره مرکزی عمل می کند.
در ژاپن پیدایش گروه های مذهبی در مرحله «پیشا چند ملیتی»، به وضوح بعد از جنگ جهانی دوم رخ داد؛ اما بیشتر آنها ژاپنی هایی را که در کشورهای آسیایی تحت نظارت سیاسی ژاپن قرار داشتند، هدف قرار می دادند.
بسیاری از ژاپنی ها در دوران قبل از جنگ، به هاوایی و کشورهای آمریکایی مهاجرت کردند و تمایل داشتند که بر همان شعائر و مناسک مذهبی که در ژاپن می شناختند، باقی بمانند و ژاپنی های زیادی نیز در کره، تایوان و سرزمین اصلی چین و دیگر کشورهای آسیایی حضور داشتند و حکومت ژاپن می خواست زیارتگاه های شینو را در مناطق تحت استعمار خود بنا کند؛ چنان که بسیاری از روحانیان بودایی نیز در آنجا فعالیت های تبلیغی را آغاز کردند و این گونه، زیارتگاه های شینو و معابد بودایی فراوانی در کره و تایوان طی دوران استعمار پدید آمدند؛ اما بیشتر پیروان این تشکیلات مذهبی ژاپنی ها بودند. بعد از شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم، تمام گروه های مذهبی ژاپن که در آسیا به سر می بردند، از بین رفتند؛ ولی در کشورهای آمریکایی همچنان به حیات خود ادامه دادند.
پس از آنکه ژاپن در سال 1955م به دوره اوج شکوفایی اقتصادی خود رسید، گروه های مذهبی نیز در خارج از کشور ژاپن به تدریج افزایش یافتند که در حال حاضر، حدود بیست گروه مشغول تبلیغ دین خود در بیرون از مرزهای این کشور هستند. این گروه ها شامل تعداد قابل ملاحظه ای از اعضای غیر ژاپنی هستند. جالب توجه است که این ادیان و مذاهب جدید، در صف مقدم فعالیت تبلیغی خارج از کشور قرار دارند و در این گستره از فرقه های نهادینه شده بودایی و شینتو جلوترند و سهم غیر ژاپنی ها در ادیان جدید همچنان رو به افزایش است و این امکان را دارند که به ادیان چند ملیتی تبدیل شوند.
از سوی دیگر، گروه های مذهبی چندملیتی با منشأ خارجی نیز در ژاپن حضور دارند. یک نمونه از این گروه ها، کلیسای اتحاد (Unification Church) از کره است، که اعضای خود را در کره، ژاپن، آمریکا و کشورهای دیگر افزایش می دهد. شاهدان یهود و مورومون ها نیز می توانند در این دسته قرار گیرند. این دو شاخه فعالیت خود را در قرن نوزدهم از آمریکا شروع کردند و فقط در طی این قرن چندملیتی شدند. از این رو، احتمال دارد که آمریکایی ها به دلیل برخورداری از گروه های قومی و مذهبی فراوان، نخستین بار گروه های مذهبی چندملیتی را ایجاد کرده باشند.
جنبش راجنیش (Rajneesh) که نخست در دهه 1960م در هند آغاز شد، به عنوان یکی دیگر از مذاهب چندملیتی به شمار می آید. به تازگی نیز چند فرقه نائوییست از تایوان در کشور ژاپن پخش شده اند که بیشتر آنها از شاخه ای هستند که به زبان ژاپنی، ایکاندو (Iknado) نامیده می شوند. هنوز مشخص نیست که آیا این جنبش های نائوییستی مسیر چندملیتی شدن را طی می کنند، یا نه!
4. شکل گیری دین شبکه ای
یکی دیگر از موضوعاتی که در آینده قابلیت رشد و گسترش دارد، دین شبکه ای است. دین شبکه ای به وسیله گسترش تبلیغات خارج از کشور و تأسیس سازمان های شعبه ای عمل نمی کند؛ بلکه می کوشد برای فعالیت های اجتماعی-مذهبی که به وسیله گروه های مذهبی ترویج می شود، هوادارانی جهانی پیدا کند. بنابراین، شرکت در انواع مختلف جنبش های اجتماعی همچون: جنبش های صلح، حفاظت از محیط زیست و جنبش های اصلاح اجتماعی را اشاعه می دهد. در این مورد، گسترش و توسعه سازمانی گروه نسبت به شرکت در این جنبش ها در رتبه دوم اهمیت قرار می گیرد، هر چند چنین گروه هایی نسبتاً نادرند. جنبش صلحی را که به وسیله گروه «بیاکو شینکوکایی» (Byakko Shinko- Kai) ترویج می شود، از جمله این گروه ها به شمار می رود.
یکی دیگر از این جنبش هایی که به طور قابل توجهی در حال رشد است، جنبش «دنیای روح« می باشد که از دهه 1970 م در ژاپن پدید آمده است و به دنبال آن است که معنویت را تقویت نماید. این جنبش از جنبش های مختلف در آمریکا تأثیر پذیرفته است و به نظر می رسد قابلیت جهانی شدن را داشته باشد.
5. آمیختگی ادیان و مذاهب
با ظهور عصر ارتباطات و اطلاعات چند رسانه ای، احتمال دارد که در آینده ظهور و پیدایش اشکال نوینی از ارتباطات و فنّاوریی رایانه ای را در عرصه دین و مذهب شاهد باشیم. از این رو، امکان شکل گیری «ادیان بدون هویت ملی» که مبدأ یا مرکز مشخصی ندارند نیز وجود دارد؛ پدیده ای که می توان آن را به عنوان «انطباق یا آمیزش نوین» توصیف کرد.
پدیده آمیختگی ادیان در جوامعی که سنت های مذهبی متعدد به طور هم زمان حضور دارند، امری کاملاً طبیعی است، مانند ارتباط و آمیزش میان شینتو و بودیسم که در ژاپن به رسمیت شناخته شده و یا آمیزشی که میان نائویسم، آیین کنفوسیوس و بودیسم در چین دیده می شود و نیز ارتباطی که بین بودیسم و هندویسم در نواحی گسترده ای از کشورهای جنوب و جنوب شرقی آسیا وجود دارد؛ ارتباطی که بر اساس اطلاعات موجود و بدون لزوم هر گونه ارتباط خارجی میان گروه های مذهبی درگیر انجام می شود.
آمیختگی، ویژگی بارز ادیان نوین ژاپنی است که بیشتر بر مطالب گرفته شده از شینتو و بودیسم استوارند و در تعالیم و رسوم ادیان و مذاهب سنتی ریشه دارند، هر چند در سال های اخیر برخی از ادیان نوین وجود دارند که ارکان خود را از مسیحیت وام گرفته اند. بودیسم بدوی، بودیسم تراوادا، اوموتو و جنبش های عصر جدید آمریکایی از جمله سنت های مذهبی هستند که با خاستگاه های کاملاً خارج از الگوی ادیان و مذاهب کهن سنتی در ژاپن مشاهده می شوند.
در این بین، مذهب «اوموتو» (Omoto) که در پایان قرن نوزدهم پایه گذاری شد و بین دهه 1910 تا 1930م به اوج خود رسید، عامل مهمی در آمیختگی نوین بسیاری از ادیان متأخر بوده است و از این اعتقاد صریح طرفداری می کرده که: «همه ادیان یکی هستند» و یا «همه ادیان یک خاستگاه دارند». بسیاری از ادیان نوین این عقیده را قبول دارند و احتمال دارد که تضعیف هر تمایلی در پذیرش اجرا و ارکان انواع سنت های مذهبی مرسوم تأثیر و نتیجه چنین عقیده ای باشد.
نکته دیگری که در پایان می توان بیان نمود، تأثیرات شگفت عصر اطلاعات در دستیابی آسان و سریع به اطلاعات مربوط به تعالیم، آموزه ها و فعالیت های ادیان و مذاهب مختلف است. حتی کسانی که از تربیت تخصصی مذهبی لازم برخوردار نیستند، می توانند به آسانی به چنین اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند و به راحتی جنبش های مذهبی نوینی را شکل دهند. بدیهی است که این امر فقط به وسیله آمیختن مؤلفه های منابع مختلف دینی که در شبکه جهانی موجود است، صورت می گیرد.