کلیدواژگان: اعتبارسنجی، مستندبودن، خوانش انتقادی، گزینش ناسخته، آلودگی اطلاعات، سواد اطلاعاتی.
مقدمه
آدمی برای رفع نیاز اطلاعاتی خویش، به دنبال کسب اطلاعات است و از اطلاعاتی که دریافت می کند، برای تصمیم گیری ها و ارتقای دانش خویش بهره می برد. تصمیم گیری، زمانی ارزشمند است که به درستی صورت پذیرد. نباید چنین پنداشت که تمامی اطلاعات کسب شده، از صحت و اعتبار لازم برای دخیل شدن در تصمیم گیری ها برخوردارند. در اینجاست که اهمیت ارزیابی اطلاعات رخ می نماید. اگرچه در هر زمان از ادوار حیات بشر، اطلاعات معتبر در کنار اطلاعات نادرست وجود داشته، اما امروزه با توجه به گستردگی ابزارهای نشر اطلاعات، این درآمیختن اطلاعات نادرست با اطلاعات صحیح بیشتر شده است؛ به گونه ای که گاه توان تمییز آن کار بسیار دشوار، و گاه ناممکن به نظر می رسد.
آلودگی اطلاعات
رشد سریع شبکه های رایانه ای، روند اشاعه اطلاعات را آسان کرده است و ازاین روی، کاربران به آسانی می توانند اطلاعاتشان را نشر دهند. این روند سریع افزایش حجم اطلاعات، سبب شده کنترل نشر بسیار دشوار شود. همین سهولت در تولید و اشاعه اطلاعات برای همگان و ارزیابی نشدن آن، آلودگی اطلاعات (Information pollution) را در پی داشته است. این آلودگی، روزبه روز افزایش یافته، در مقابل، طول عمر مفید اطلاعات کاهش می یابد.
با گسترش کاربرمحوری در فضای اینترنت و شیوع فراوان خدمات و بسترهای عرضه اطلاعات توسط کاربران در هر سطح از آگاهی و سواد و با هر انگیزه و هدفی، وب تبدیل به دنیایی از اطلاعات شده است که تمییز سره از ناسره در آن، کاری بس دشوار است. امروزه افزون بر شبکه های اجتماعی برخط، خدماتی از قبیل: ایجاد وبلاگ ها، ایجاد زیردامنه های رایگان، دسترسی به فضاهای مجازی به شکل رایگان، سبب شده است کاربران به نشر گسترده و بدون محدودیت علاقه مندی ها و دغدغه های خود بپردازند.
کاربران محتواهایی را که در فضای اینترنت نشر می دهند، عموماً بدون رعایت قواعد نگارش علمی نگاشته می شوند؛ به این معنا که یا از پیش خود و بر پایه تجربیات شخصی می نگارند، یا از منابع دیگر و وب گاه های دیگران نسخه برادری و عرضه می کنند و استناد روش مندی نیز به منبع اصلی ندارند.
نوروزی بر آن است آلودگی اطلاعات، به معنای از بین بردن ارزش، کیفیت، صحت و محتوای اطلاعات بر اثر دخالت اطلاعات، نادرست است (نوروزی، 1378،3).
راه های گوناگون آلوده شدن اطلاعات
1. گزینش ناسخته: گاه افراد متونی را تلخیص یا گزینش می کنند. تلخیص و گزینش اطلاعات اگر بر پایه اصول و مبانی علمی صورت بگیرد، راهگشا و علم افزاست، اما در نمونه های بسیار، از متن اصلی بسیار دور است و صرفاً گزینش بخشی از یک متن، بدون تغییر الفاظ آن است. این خود سبب می شود که صدر و ذیل سخن گم شود و خواننده از درک اطلاعات درست باز ماند.
2. حذف اطلاعات: گاه بخشی از اطلاعات به انگیزه های گوناگون، به ویژه سیاسی حذف می شود. این کار ممکن است سبب از بین رفتن واقعیت هایی در متن شود که متن نخستین را از اعتبار ساقط کند.
3. آمیختن اطلاعات: گاه اطلاعات نادرست، همراه با اطلاعات صحیح عرضه می شود. این کار بیشتر در وب لاگ ها و صفحات شخصی و غیرسازمانی رخ می دهد؛ اما منحصر در آن نیست. آمیختگی اطلاعات متقن و معتبر با اطلاعات دیگر، این آسیب ها را در پی دارد که کاربران با مشاهده بخش های معتبر در متن، اعتبار را به کل متن سرایت می دهند؛ در حالی که گاه اطلاعات آمیخته شده ممکن است نادرست و گمراه کننده باشد. (همان، 4)
سواد اطلاعاتی
سواد اطلاعاتی (Information Literacy) را توانایی تشخیص زمان نیاز به اطلاعات، یافتن اطلاعات مورد نیاز و ارزیابی و به کارگیری مؤثر اطلاعات دانسته اند. سواد اطلاعاتی مجموعه ای از قابلیت هاست که افراد را به شناخت اطلاعات، در زمان مقتضی، قادر می سازد.
به سبب پیچیدگی فضای اطلاعاتی از یک سو، و گوناگونی نیازهای اطلاعاتی افراد در محیط های دانشگاهی، محیط کار و زندگی روزمره از سوی دیگر، داشتن سواد اطلاعاتی بسیار ضروری است. اطلاعات در این روزگار، تنها از محمل های کتابخانه ها قابل پی گیری نیست؛ بلکه همچنین از طریق منابع موجود در جامعه، سازمان های گوناگون، انواع رسانه ها و از همه مهم تر، اینترنت قابل دسترسی است. امری که داشتن سواد اطلاعاتی را ضروری می سازد، این است که اطلاعات، به ویژه در محمل های نو، به شکل تصفیه نشده به افراد می رسد و صحت و اعتبار بسیاری از این اطلاعات، قابل تردید است.
سواد اطلاعاتی، به مفهوم توانایی خواندن و چگونگی استفاده از محمل های اطلاعاتی نیست؛ بلکه به معنای اعتلای سطح آگاهی افراد و نهادها در رویارویی با پدیده انفجار اطلاعات است که از طریق آگاهی از چگونگی به کارگیری نظام های ماشینی برای شناسایی، کنترل و دستیابی به اطلاعات و اسناد برای تصمیم گیری و مشکل گشایی به دست می آید(میرجلیلی، 1385، 84-85)
اندیشه انتقادی
توسعه فناوری های اطلاعات و ارتباطات، اطلاعات و منابع فراوانی در دسترس همگان قرار داده است. افزون بر فراوانی حجم اطلاعات، زمان و مکان دسترسی به اطلاعات نیز گسترش یافته است؛ به گونه ای که هر کس، تقریباً در هر زمان و مکان، توانایی دسترسی به محتوا اطلاعات را دارد. این فراوانی اطلاعات و دسترسی غیرمحدود به زمان و مکان، شاید از جنبه های بسیار حُسن تلقی شود؛ اما با توجه به آلودگی اطلاعات، آسیب ها و خطرهای فراوانی نیز در پی دارد.
برای کاستن از خطرات این اطلاعات گسترده و نامحدود، باید محتوای آن تجزیه و تحلیل شود و شیوه های علمی برای کاربرد آن تدوین گردد. یکی از راه های تجزیه و تحلیل اطلاعات، نگرش انتقادی به محتوای عرضه شده در وب است. تفکر انتقادی، به تقسیم بندی، تجزیه و تحلیل و کاربرد اطلاعات می پردازد و بر همین اساس، با ارائه نظریه های جدید، به روند تولید علم کمک می کند (صیفوری، 1389، 39).
انباشتن ذهن از هر گونه اطلاعات، نه برای شخص سودمند است و نه برای دیگران؛ بلکه پردازش و بهره گیری از آن است که او را توان مند و علمش را برای دیگران سودمند می کند.
تفکر انتقادی، تفکری عمیق و منطقی است که در امر اتخاذ تصمیم در امور پیچیدۀ پدیده ها و نیز تجزیه و تحلیل آنها کارآیی دارد. تفکر انتقادی، با شناخت و ارزیابی پدیده ها به تأثیر آنها بر زندگی و حل مسائل توجه می کند تا یک پدیده یا موضوع به شکلی ساده و قابل قبول در دسترس استفاده کنندگان قرار گیرد.
هر فعالیت علمی و تحقیقی باید دو تأثیر در انسان به وجود آورد: یکی اینکه بینش و بصیرت به انسان بدهد و دیگر آنکه، برای غلبه بر مشکلات راه حل های فنی در اختیار او قرار دهد. (صیفوری، 1389، 82-83)
نقش تفکر انتقادی در هویت دینی
تفکر انتقادی، شیوه ای است که بر پایه آن، افراد در مقابل هرچه به آنها عرضه می شود، دلیل و توجیه می خواهند و تا استدلالی عقل پسند به آنان عرضه نشود، آن را نمی پذیرند. انسان، نه تنها در تصمیم گیری برای جنبه های عملی زندگی، بلکه در گزینش شیوه زندگی خود و گزینش باورها و نگرش هایی که می تواند زیربنای شکل گیری این شیوه زندگی قرار گیرد نیز می تواند از تفکر انتقادی استفاده کند. از مسائلی که انسان ها بیشتر در سن نوجوانی با آن درگیر می شوند، پیداکردن معنایی برای زندگی است و اینکه «من چه کسی هستم؟»، «برای چه آمده ام؟» و «به کجا می روم؟» مرحله هویت یابی با رشد شناختی و رشد تفکر انتزاعی در نوجوان، همراه است. تفکر انتقادی هم که نوعی تفکر انتزاعی است، در این سن شکوفا می شود. (جوادزاده، 1383، 75)
ضرورت ارزیابی صفحات وب
هنگام پژوهش درباره یک موضوع، حصول اطمینان از قابل اعتمادبودن اطلاعات و مجاز بودن منابع، ضروری است. اطلاعات قابل اعتماد، به منابعی گفته می شود که از منابع شناخته شده به دست آمده باشد. بهترین راه برای یافتن منابع متقن، رفتن به کتابخانه ها و استفاده از نشریات علمی، کتب مرجع و دیگر منابع پژوهشی است.
از راه های دیگر که به لحاظ سهولت و گسترش دسترسی از نمونه نخست پیش تر است، استفاده از اینترنت است. پیش بردن پژوهش ها در اینترنت، آسان، اما رهزن است. منابع بی شمار در صفحات وب وجود دارد که محتوای واقعی اندکی دارند و عمدتاً چیزی بیش از پیوند به صفحات دیگر نیستند.
شاید بتوان گفت که در کشورهای پیشرفته، مردم به گونه ای فزاینده از اینترنت برای گردآوردن اطلاعات استفاده می کنند.
بسیار از پایگاه های منابع علمی و کتابخانه های رقمی برخط برای عرضه محتواهای معتبر، آیین نامه ها و سیاست های مدونی دارند و فرایندهای ارزیابی متون و کارشناسی منابع برای عرضه در کتابخانه ها در آنها صورت می گیرد.
کار کارشناسان و کمیته گزینش منابع برای کتابخانه های رقمی که متشکل از کارشناسان و متخصصان موضوعی رشته های گوناگون است، آن است که منابع متقن و معتبر علمی در آن حوزه موضوعی را مشخص کنند. با وجود همه این تلاش ها، نمی توان از اعتبار محتوا در کتابخانه ها اطمینان کامل حاصل کرد.
در پایگاه های برخط دیگر که به رقمی سازی و عرضه منابع چاپی نمی پردازند، سنجش اعتبار محتوا از سوی کاربر بسیار دشوار خواهد بود؛ زیرا منابع چاپی خود پیش از نشر، مرحله ای از اعتبارسنجی را می گذرانند و برای عرضه در پایگاه و به شکل رقمی نیز مرحله ای دیگر از گزینش را طی می کنند. منابعی که برای بار نخست به شکل رقمی و برخط عرضه می شوند نیز باید از دید اعتبار و صحت محتوا ارزیابی شوند. این ارزیابی ها را می توان در دو سطح ملاحظه کرد:
نخست: ارزیابی در سطح ورود اطلاعات: عرضه کنندگان محتوا باید اطلاعات سنجیده و متقن را در پایگاه های برخط خود عرضه کنند.
دوم: ارزیابی در سطح اطلاع یابی کاربران: کاربرانی که از اطلاعات عرضه شده در اینترنت استفاده می کنند نیز باید با نگاه اعتبارسنجانه به محتواها بنگرند و در دریای اطلاعات موجود در اینترنت، به صید مطالب متقن و معتبر بپردازند.
راهکارهای سنجش محتوا در سطح ورود اطلاعات
اعتبارسنجی اطلاعات در سطح ورود محتوا به وب گاه ها، از طرق گوناگون قابل انجام است:
1. رقمی سازی و عرضه متون و منابع موثق در پایگاه: از بهترین راه ها برای حصول اطمینان از اعتبار اطلاعات، آن است که منابع چاپ شده که نویسندگان معتبر آن را تألیف کرده اند، در وب گاه ها عرضه شود. در این سطح، مهم ترین کار، دقت در رقمی سازی، به ویژه حروف چینی منطبق با منبع چاپی و اسکن دقیق و خوانا از آن است.
2. نگارش مقالات بر پایه اصول و قواعد علمی در وب گاه ها: گاه برخی از مقالات به شکل رقمی تألیف می شوند؛ نه اینکه شکل رقمی شده یک متن چاپی باشند. در این صورت، مقالات و مطالب عرضه شده در وب گاه باید اصول نگارش علمی را رعایت کرده باشند تا کاربران بتوانند به آن اعتماد کنند.
راهکارهای اعتبارسنجی محتوا در سطح کاربران
از ویژگی های اصلی مطالب عرضه شده در اینترنت آن است که هر کسی می تواند هرچه خواست در آن عرضه کند. برای حصول اطمینان از دستیابی به منابع قابل اعتماد، باید این پرسش ها را از خود داشت:
چه کسی پاسخگوی وب گاه است؟ آیا صفحه وب متعلق به سازمان قابل اعتماد، مانند دانشگاه یا نهاد دولتی است؟ این سازمان از عرضه اطلاعات چه مقاصدی داشته است؟ برای نمونه، آیا سازمان از نشر اطلاعات نفع می برد؟
چه کسی این اطلاعات را نوشته است؟ اگر مؤلفان یک محتوا ذکر نشده باشند یا اعتباری نداشته باشند، آن مطلب معتبر نخواهد بود. باید به اعتبار یا تجربه مؤلف توجه شود. آیا نویسنده منبع درباره موضوع خاص حجیت دارد یا شخصی است که گرچه مؤثر است، هیچ ارتباطی به موضوع پایگاه ندارد؟
برای اعتبارسنجی محتواها در پایگاه ها شیوه های گوناگون پیشنهاد شده است که در اینجا به برخی از این شیوه ها اشاره می شود:
1. اعتبار نویسنده
یکی از معیارها برای کشف اعتبار محتوا، اعتبار نویسنده آن است. بنابراین، باید در هر پایگاه اینترنتی، نویسنده آن را یافت.
چگونه می توان نویسنده یک وب گاه را یافت؟
برای یافتن نویسنده یک پایگاه، باید گزینه درباره پایگاه یا زبانه هایی از این دست را انتخاب کرد و یا گزینه ای مانند اطلاعات بیشتر درباره مؤلف را که به شکل گزینه های پیونددار در بالا یا پایین صفحه وب گنجانده می شود، برگزید. محتوای برخی از پایگاه ها را گاه شخص حقیقی تهیه می کند و گاه یک مؤسسه یا شرکت. اگر هیچ گونه اطلاعاتی درباره شخص یا شرکتی خاص به منزله نویسنده یافت نشد، به اعتبار محتوای آن شک کنید.
اگر نویسنده پایگاه اینترنتی را یافتید باید به این نکات توجه کنید:
- - آیا مؤلف اعتباری برای مطالب نوشته شده فراهم کرده است؟
- - مؤلف درباره موضوع نوشته شده چه تخصص هایی دارد؟
- - آیا او تحصیلاتش را در پایگاهش معلوم کرده است؟
- - در زمینه ای که محتوا تهیه کرده، چه تجربه هایی دارد؟
- - آیا شما به دانش او درباره موضوع اطمینان دارید؟
برای پاسخ به این پرسش ها شاید یکی از راه ها، کاوش در موتورهای جست وجو باشد. با جست وجوی نام مؤلف (شخص/ شرکت) درخواهید یافت نام در چه پایگاه هایی ثبت شده و پیوند سازمانی او چیست.
از مشکلاتی که ممکن است این گونه جست وجو را اطمینان بخش نکند، مشابهت نام هاست. البته شاید بتوان با استفاده از نشانه هایی برخی از مشابهت ها را یافت؛ اما به گونه کامل، اطمینان بخش نخواهد بود.
2. شناسایی ناشر
دومین شیوه برای دریافت اعتبار محتوای وب گاه ها، شناسایی ناشر پایگاه است؛ یعنی دانستن اینکه چه شخص یا شرکتی صاحب و نشردهنده پایگاه است.
چگونه می توان ناشر وب سایت را شناخت؟
برای آگاهی یافتن از ناشر وب گاه ها، راه های گوناگون وجود دارد؛ از جمله:
1. نگریستن به نام دامنه وب گاه ها: دامنه پایگاه های اینترنتی به شما خواهند گفت که میزبان پایگاه کیست؛ برای نمونه، اگر نشانی اینترنتی http://www.ut.ac.ir در نظر گرفته شود، میزبان وب سایت دارای دامنه ac است که در کشور ما متعلق به دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مؤسسه های آموزشی پژوهشی و بخش های متعلق به آن است.
با مشاهده پسوند در نام دامنه (یعنی سه حرف بعد از «.») می توان توصیفی از نوع موجودیت میزبان وب گاه به دست آورد. باید به خاطر داشت که ممکن است برخی وب گاه ها پسوندهایی گمراه کننده ایجاد کنند. معنای بعضی پسوندها، به این قرار است:
edu = آموزشی
com = تجاری
gov = دولتی
mil = نظامی
org = غیر انتفاعی
2. راه دوم برای آگاهی از ناشر وب گاه ها، جست وجو در پایگاه http://www.whois.sc است. این پایگاه، اطلاعاتی درباره مالکان دامنه های ثبت شده به دست می دهد.
3. فهم هدف پایگاه
شیوه دیگر برای اعتبارسنجی پایگاه های اینترنتی، فهم هدف اصلی وب گاه است؛ یعنی دانستن این نکته که مؤلف به چه هدفی این مطلب را نوشته و آن را منتشر کرده است. اگر بخواهیم جزئی تر این مسئله بیان کنیم، باید بگوییم:
آیا هدف نویسنده فروش محصولی بوده است؟
آیا این مطلب از روی علایق شخصی نوشته شده است؟
آیا این محتوا بیان کننده خدمتی عمومی است؟
آیا نویسنده برای کنکاش بیشتر در باب موضوعی خاص این محتوا را تولید و عرضه کرده است؟
آیا نویسنده می خواسته اطلاعات عمومی درباره موضوعی خاص عرضه کند؟
آیا نویسنده در پی سوق دادن مخاطبان به دیدگاهی خاص این محتوا را عرضه کرده است؟
برای فهم پاسخ این پرسش ها نیز راه های گوناگون وجود دارد؛ برای نمونه، می توان صفحه نخست وب گاه را به دقت مشاهده و تحلیل کرد. با ملاحظه صفحه نخست پایگاه، پی خواهیم برد که آیا پایگاه آمیخته از آگهی های تبلیغاتی است؟ آیا صفحه نخست به نظر حرفه ای طراحی شده است؟ آیا نوشته ها در پی سوق دادن کاربران به سمت چیزی اند؟
4. شناخت مخاطبان هدف
راه دیگر برای اعتبارسنجی، پی بردن به مخاطبان هدف وب گاه هاست. فهم مخاطبان پایگاه ها، سبب می شود کاربران به فراخور سن، تحصیلات و موضوع دلخواه خود، به پایگاه های اینترنتی بروند و از محتوای شایسته رده سنی، تحصیلی و نیز حوزه موضوعی دلخواهشان استفاده کنند. ازاین رو، با ملاحظه هر وب گاه باید دانست که مخاطبان آن کیستند؟ آیا این پایگاه، مخصوص پژوهشگران است یا عموم مردم؟ محتوای پایگاه برای کدام رده سنّی نوشته شده است؟ آیا این پایگاه برای مردم حوزه جغرافیایی خاصی قصد شده است؟ آیا پایگاه برای اعضای حرفه خاص یا با مهارت ویژه طراحی شده است؟
یافتن پاسخ این پرسش ها نیز یا به گونه صریح در بخش «درباره پایگاه» بیان می شود، یا از عنوان و دامنه وب گاه قابل استنتاج است و یا نوع طراحی و محتوای عرضه شده این مطلب را به ما خواهد فهماند.
5. شناخت کیفیت اطلاعات
راه دیگر شناخت اعتبار محتوا، شناخت کیفیت اطلاعات فراهم شده در وب گاه است.
از جمله راه های آگاهی از کیفیت اطلاعات، شناخت تاریخ درج محتواست. اینکه بار نخست چه زمانی منتشر شده است؟ آیا پیوسته به روز می شود؟ برای این کار می توان به انتهای صفحه در پایگاه نگاه کرد.
برای مقاصد گوناگون، زمان های مختلف درج مطلب پذیرفتنی خواهد بود. بسته به اینکه کاربر چه اطلاعاتی نیاز دارد، تازگی یا قدیمی بودن مطلب اهمیت خواهد داشت. اگر کاربران در پی آمار، اطلاعات درباره وقایع اخیر یا اطلاعات در حوزه هایی مانند: دانش، فناوری یا سلامت باشند، ممکن است نیاز به اطلاعات به روز باشند. اگر هم در پی اطلاعاتی باشند که ماهیتاً متغیر نیستند، مانند تاریخ تولد نادرشاه، یا چگونگی وقوع جنگ چالدران، قدیمی بودن یا تازگی آن در وب گاه اهمیت ندارد.
راه دیگر شناخت کیفیت محتوا، آن است که بدانیم که مطالب مستندند یا نه. منابع منتشرشده در وب گاه، همانند منابع چاپی، استناد مطالب ذکرشده از منابع دیگر ضروری است و سبب می شود مطالب قابل اعتمادتر باشد. استنادکردن نشان می دهد که مؤلفان با شیوه نگارش علمی آشنایند و همین مسئله، نشان از اعتبار نوشته آنهاست.
نوع پایگاه هایی که یک پایگاه به آنها پیوند دارد نیز نشانگر کیفیت داشتن یا نداشتن محتوای آن است. دانستن اینکه: چه نوع از پایگاه به یک پایگاه پیوند دارند، آیا آن پایگاه ها مشهورند، آیا مؤلف به مواد برخط ارجاع داده است و آیا او پیوندهایی به مواد ارجاع شده برقرار کرده است، کاربران را در شناخت کیفیت یاری می رساند.
همچنین شناخت پایگاه های دیگر که به این پایگاه پیوند دارند نیز در شناخت کیفیت اطلاعات مؤثر خواهد بود. آیا محتوای این وب گاه را، وب گاه دیگر نقل کرده است یا نه؟ برای آگاهی از این امر می توان در موتورهای جست وجو با واردکردن واژه link و درج نام پایگاه پس از آن در قلاب، از پایگاه هایی که وب گاه مورد نظر را در پیوندهایشان قرار داده اند، آگاه شد. با بررسی آن پایگاه ها می توان دریافت که آیا در میان آنها وب گاه معتبر و مشهوری دیده می شود یا نه.
6. میزان دانش افزایی پایگاه
شیوه دیگر اعتبارسنجی محتوای وب گاه ها، آگاهی از میزان دانش افزایی آن پایگاه است. با مقایسه اطلاعات گردآمده درباره یک پایگاه با نیازهای اطلاعاتی کاربر می توان پی برد که آیا این پایگاه اطلاعات شایسته و درخوری عرضه کرده است یا نه؟
البته باید در نظر داشت که همه پایگاه ها برای همه مقاصد مناسب نیستند؛ وب گاهی که برای اطلاعات کلی در باب یک بیماری مناسب است، شاید برای دانشجویان پزشکی یا پرستاری مناسب نباشد.
اگر شخصی درباره مناسب بودن محتوای یک وب گاه برای مقاصد خود شک داشته باشد، می تواند از کمک راهنما یا کتابداران استفاده کند.
ضرورت و اهمیت اعتبارسنجی محتوا در وب گاه های دینی
معتبربودن اطلاعات دینی برای جویندگان این دست از محتواها، بسیار مهم و ضروری است و اهمیت آن در قیاس با دیگر اطلاعات، چندین برابر است؛ زیرا اطلاعات دینی، تعیین کننده و شکل دهنده اعتقادات و باورهای مردم است و به ویژه در دین مبین اسلام و بنا بر باور مسلمان، سعادت و شقاوت انسان بسته به باورداشتن یا نداشتن به تعالیم اسلام است. ازاین رو، هر گونه اطلاعات نادرست، سبب گمراهی از آموزه های اسلام می شود و جویندگان اطلاعات اسلامی، در حالی که می پندارند به تعالیم اسلام عمل می کنند، از آن دور می شوند. بسیاری از انحراف های موجود و پیدایی مذاهب گوناگون، از اطلاعات نادرستی است که در اختیار مردم قرار گرفته است.
در حوزه دین، به ویژه اسلام، جویندگان اطلاعات برخط افزون بر دقت در محتواهای خلق شده از سوی کاربران، باید به پایگاه هایی که منابع چاپی را رقمی عرضه می کنند نیز به دیده تردید و اندیشه انتقادی بنگرند؛ زیرا بسیاری از مذاهب و فرقه های منحرف از اسلام راستین، کتب گمراه کننده را به شکل رسمی چاپ و منتشر کرده اند و با گسترش مخاطبان فضای برخط، این کتب ضاله را به شکل رقمی هم نشر داده اند. در قرآن کریم نیز با تعابیر گوناگونی مانند: «تحریف کلام»، «نسبت دادن کلام خود به خدا»، «کتمان بینات»، «گفتن چیزی غیر از آنچه به ایشان گفته شده» و «کفرورزیدن به بعض و ایمان آوردن به بعض»، مصادیق تحریف حقایق بیان گردیده و به مذمت آلایندگان اطلاعات پرداخته شده است.
شیوه های ارزیابی منابع دینی
برای ارزیابی کتب چاپ شده در حوزه دین راهکارهای ذیل پیشنهاد شده است:
1. مستندبودن: ارائه منابعی که از آنها نقل شده است، به سبب فراهم آرودن امکان بررسی بیشتر برای مخاطب و جلب اعتماد او، سبب اتقان کتاب خواهد شد.
2. تأیید متن با شواهد متقن: گواه گرفتن از منابع و اسناد دیگر به شکل لفظی یا مضمونی، از دیگر راه های آگاهی از اعتبار کتاب هاست؛ مانند: شواهد قرآنی، احادیث متواتر یا اقوال علمای برجسته.
3. قوت ادبیات متن: رعایت قواعد ادبیات عرب، بلاغت متن و دوری آن از خطا و غلط و نیز داشتن مضامین عالی، از ویژگی های افزایش دهندۀ اعتبار کتاب است. (طباطبایی، 1386، 20)
ارزیابی منابع چاپی عرضه شده در وب، در قیاس با اطلاعاتی که از همان بدایت به شکل رقمی ایجاد و منتشر شده اند، دشوارتر است؛ زیرا کتبی که چاپ می شود، در مجامع علمی و از سوی محققان مورد نقد و ارزیابی قرار می گیرند و بازخوردهای کتاب ها در نشریات منعکس می شود؛ در حالی که وب نوشته ها به طور معمول چنین ارزیابی نمی شوند.
برای ارزیابی و اعتبارسنجی وب نوشته ها، راهکارهای دیگری باید در نظر گرفته شود؛ از جمله معیارهای ارزیابی منابع دینی در اینترنت می توان به نمونه های ذیل اشاره کرد:
- آگاهی به هدف نویسنده وب گاه: هدف از اطلاعاتی که در یک صفحه وب عرضه می شود، از تصریح خود صاحب پایگاه، عنوان وب گاه، مطالب عرضه شده در صفحات دیگر و محتوای مطالب، قابل درک است. با آگاهی از هدف نویسنده می توان تا حدودی میزان اصالت محتوا را بر حسب آن سنجید و تناسب آن را با مخاطب دریافت.
- منابعی که به آنها استناد شده: کمیت و کیفیت منابع اطلاعاتی که در یک صفحه وب عرضه شده، نشان از اعتبار محتواست.
سخن آخر
در ارزیابی متون دینی عرضه شده در بستر وب، به نگاه انتقادی به اطلاعات، داشتن سواد اطلاعاتی، اطمینان از شناخت و آگاهی مؤلف وب گاه از موضوع نوشته شده و نیز دقت در نبود خطاهای حروف چینی در نشر صفحه وب نیازمند هستیم و افزون بر اینها، داشتن سواد دینی مبتنی بر متون قرآن و حدیث، آشنایی با تاریخ اسلام، آشنایی با فقه و شریعت اسلامی و نیز استفاده از عقلانیتی که اولیا و بزرگان دین به آن تأکید داشته اند، امری ضروری است. بنابراین، پژوهشگران حوزه های گوناگون دین و جویندگان اطلاعات دینی باید هنگام یافتن اطلاعات به این مسائل توجه کنند و اگر خود شناخت کافی از دین ندارند، با کسانی که در این حوزه عالم اند، مشورت کنند.
پی نوشت:
* پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
منابع: