بدیهی است که جمع‏آوری این منابع ارزشمند و عرضه آن‏ها به صورت یک کتابخانه الکترونیکی، مسیر کاوش در آثار کلامی را تسهیل می‏نماید و به استفاده هر چه بهتر و بیشتر از متون علم کلام کمک می‏نماید. از این رو، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی کوشیده است تا با تولید نرم افزارکتابخانه کلام اسلامی گنجینه منابع عقاید اسلامی را به طور یکجا فراهم آورد و به وسیله ابزارهای پژوهشی روز، به یاری اساتید و پژوهشگران این دانش بشتابد.

کتابخانه کلام اسلامی شامل بیش از 650 عنوان کتاب فارسی و عربی در افزون بر 1000 جلد از آثار کلامی و عقیدتی است. این کتابخانه همچنین مشتمل بر 51 عنوان کتاب انگلیسی و نیز چندین عنوان فرهنگ اصطلاحات به پنج زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و لاتین است. عرضه قابلیت‏های عدیده پژوهشی و امکانات مفید فنی در این برنامه، به کاربران و محققان کمک نموده ضمن استفاده آسان‏تر از کتب برنامه، به سامان‏دهی امر پژوهش‏های کلامی خویش مبادرت ورزند. این نوشتار می‏کوشد تا به ‏اختصار شما را با محتوای علمی و امکانات تحقیقاتی و فنی کتابخانه کلام اسلامی آشنا سازد.

الف ـ کتابخانه کلام اسلام

نمایش

«نمایش» از جمله مهم‏ترین بخش‏های نرم‏افزارهای نور است که در آن، متن کامل كتب موجود در برنامه به نمایش درمی‏آید. در این بخش قابلیت‏های راهگشا و گوناگونی جهت دسترسی به متن مورد نظر از طریق انتخاب عنوان كتاب، جلد و صفحه و یا جستجوی درون‏متنی (Find) وجود دارد.

این بخش، داراى دو قسمت اصلى است که یکی فهرست عناوین کتب برنامه را به همراه امکان دسترسی به ابواب و سرفصل‏های کتاب انتخابی به دو شیوه درختی و گزینشی ارائه می‏کند و دیگری متن کامل کتاب جاری را به نمایش می‏گذارد.

کتابخانه کلام اسلام مشتمل بر بیش از 650 عنوان کتاب در افزون بر 1000 جلد در حوزه عقاید و کلام اسلامی است که از جمله آن‏ها می‏توان به عناوین ذیل اشاره کرد:

الاحتجاج، الافصاح، امام‏شناسی، ایمان و کفر، البداء، تاریخ علم کلامی، تجرید الاعتقاد، التعریفات، تنزیه الانبیاء، التوحید، الجبر و الاختیار، جمل العلم و العمل، دلائل الامامة، دلائل الصدق، دلائل النبوة، دفع اباطیل الکاتب، الذخیرة فی علم الکلام، الرد علی الوهابیة، رسالة التوحید، رسالة تجسم الاعمال، رسائل ابن سینا، الرسائل التوحیدیة، رسائل الغزالی، رسائل عرفانی و فلسفی حکیم قائینی، رسائل فیض کاشانی، زاد المسافر، الزام الناصب، سیمای عقاید شیعه، الشامل فی اصول الدین، الشبهات و الردود، شرح الاسماء الحسنی، شرح العقائد النسفیة، شرح المواقف، شرح حدیث رأس الجالوت، شوارق الالهام، شیعه در اسلام، الشیعة هم أهل السنة، الصحابی و عدالته، الصوارم المهرقة، ضیاء القلوب، الطرائف، العرشیة، عقائد الامامیة، علم الامام، الغدیر، فرق الشیعة، فرهنگ علم کلام، فرهنگ فرق اسلامی، فصل الخطاب، الفصول المختارة، قاموس البحرین، القواعد الکلامیة، کشف الحقائق، گنجینه معارف شیعه، اللمع، الملاحم و الفتن، المبدأ و المعاد، گفتمان‏های مذاهب اسلامی، المراجعات، مسائل الامامة، مصنفات میر داماد، معانی الاخبار، الملل و النحل، مناظرات فی العقائد، نظریة المعرفة، نفحات الازهار، النکت الاعتقادیة، نوادر الاخبار، هادی المضلین، الیقین، وجه الدین و الیاقوت فی علم الکلام.

فهرست درختى: این قابلیت، به محقق کمک می‏کند تا به فهرست کامل کتب کلامی برنامه به صورت درختی دسترسی داشته باشد و از طریق انتخاب فهرست مورد نظر به متن دلخواه دست یابد. این فهرست شامل عنوان کتاب و تمامی ابواب و فصول کتاب می‏شود.

فهرست گزينشى: در صورتی که دامنه نمایش مشتمل بر تمامی کتب برنامه باشد، این فهرست شامل بیش از 193000 مورد فهرست استخراج شده از تمامی کتاب‏های کلامی برنامه است. خط ورود یا جستجوی این فهرست به کاربر کمک می‏کند که فهرست گزینشی را به موارد یا مورد نظر خویش محدود کند و پژوهش خود را با سرعت و دقت بیشتری دنبال نماید.

با بهره‏گيرى از امكانات اين سطر مى‏توان فهرستى از عناوينى كه داراى حروف مشخصى باشند، فراهم نمود. با وارد کردن حرف يا حروف مورد نظر در سطر مذکور عناوينى فهرست خواهند شد كه شامل آن حروف به ترتيب ذكر شده و بدون وجود فاصله بين آن‏ها باشند؛ مثلاً با وارد كردن حرف «خ» كليه عناوين مشتمل بر اين حرف را در فهرست خواهيد ديد و با وارد كردن کلمه «خوارج» عناوينى را در فهرست خواهيد ديد كه داراى این حروف، به همان ترتيب و بدون وجود فاصله بين آن‏ها باشند. در این حالت، فهرست، شامل 201 مورد است که این کلمه در آنها به کار رفته است. بدیهی است با استفاده از این قابلیت مهم می‏توان مسیر پژوهش در کتب کلامی برنامه را تسهیل نمود.

دامنه نمایشی: به کمک این امکان می‏توان حوزه تحقیق خود را به کتاب یا کتاب‏های خاص محدود نمود. در این صورت، فهرست کتب، محدود به عناوین انتخابی خواهد شد.

پژوهش فعال: این امکان به محقق کمک می‏کند که در بخش نمایش به بخش‏های دیگر برنامه نیز دسترسی داشته باشد. این قابلیت که با راست‏کلیک روی متن جاری فعال می‏گردد، امکان دسترسی به بخش‏هایی چون: جستجو، فرهنگ‏نامه، لغت‏نامه و کتاب‏نامه را فراهم می‏سازد. البته این قابلیت در تمامی بخش‏های برنامه که متن یک کتاب به نمایش در می‏آید، فعال و قابل دستیابی است.

مقايسه:به وسیله این قابلیت می‏توان به مقایسه دو متن از یک یا دو کتاب کلامی با یکدیگر پرداخت. این امکان به محققان علم کلام کمک می‏کند تا به انجام پژوهش‏های تطبیقی میان کلام شیعی و غیر شیعی مبادرت ورزد و تفاوت و اختلاف متون و مباحث گوناگون و ویژگی‏های هر یک را به‏خوبی باز شناسد.

 جستجو

بخش «جستجو» امكانات متنوع و کارامدی را جهت بازیابی الفاظ و عبارات به روش‏هاى مختلف در اختيار کاربر قرار مى‏دهد که از آن جمله می‏توان به امكان جستجو در متن كتب و يا جستجو در عناوين فصل‏ها و ابواب كتب کلامی برنامه اشاره کرد. در بخش جستجو همچنين می‏توانید از قابلیت‏های کاربردی «فهرست‏سازى» بهره ببرید و به انجام عمليات گوناگون در فهرست‏هاى ايجاد شده بپردازید.

فهرست کلمات قسمت جستجو در متن، مشتمل بر بیش از 760 هزار واژه برگرفته از متون کلامی برنامه است و فهرست کلمات قسمت جستجو در فهرست، شامل بیش از 61 هزار واژه است که محقق را در استخراج مطالب دلخواه از متون کلامی و دسترسی به فهرست مورد نظر کمک می‏کند.

از دیگر امکانات مفید این بخش، می‏توان به جستجوى تركيبى‏ اشاره کرد. با استفاده از عملگرهاى موجود در این قسمت مى‏توانيد كلمات و عبارات را به شكل‏هاى مختلف جستجو كنيد. این عملگرهای عبارت‏اند از: عبارت، ترکیب عطفی، ترکیب فصلی، عدم وجود، ترکیب فصلی مانعة الجمع، ترکیب عطفی مرتب، ابتدای پاراگراف، تغییر اولویت، فاصله دو کلمه بیشتر از...، فاصله دو کلمه کمتر از... و فاصله دو کلمه به اندازه... .

گفتنی است که جا دارد در مقاله‏ای جداگانه به چگونگی عملکرد و استفاده از این عملگرها در نرم‏افزارهای نور پرداخته شود. نگارنده می‏کوشد تا این مهم را در نوشتاری دیگر به انجام رساند تا کاربران و محققان گرامی به شکل مطلوب‏تری از امکانات و توانمندی‏های راهگشای جستجوی ترکیبی برنامه بهره ببرند.

 کتب مرتبط

اين بخش از برنامه امكان ارتباط بين كتاب‏ها و شرح يا ترجمه آن‏ها را فراهم مى‏كند. بخش «كتب مرتبط» از دو قسمت اصلى تشكيل شده است. كتاب‏هایی كه داراى شرح يا ترجمه هستند، در پنجره بالایی این صفحه نمايش داده مى‏شود. عباراتی از متن فعال كه داراى شرح يا ترجمه باشند، با علامت دایره (●) مشخص شده‏اند و با كليك بر اين علامت‏ها، شرح يا ترجمه مربوط به عبارت جارى در پنجره پايينی این صفحه به نمايش درمى‏آيد.

پژوهشگر ضمن دسترسی به فهرست درختی کتاب جاری، می‏تواند به انتخاب شرح یا ترجمه دلخواه از کتاب مورد نظر خویش ـ در صورت تعدد شرح یا ترجمه ـ اقدام نماید. همچنین قابلیت «تغییر اولویت» به کاربر کمک می‏رساند که شروح یا ترجمه های موجود از یک کتاب را به ترتیب مورد نظر خویش مرتب می‏کند.

آیات در کتب

بخش «آیات در کتب» امكان ارتباط بين آيات و متون کلامی برنامه را فراهم آورده و از سه قسمت اصلی تشکیل شده است:

متن آیات: در این قسمت، متن كامل قرآن كريم در دسترس محقق قرار خواهد گرفت.

نشانی: در صورت انتخاب آیه مورد نظر در قسمت پیشین، نام و نشانی کامل کتبی که آیه انتخابی در آنها به کار رفته و مورد بحث و بررسی قرار گرفته، در این قسمت فهرست می‏گردد. قسمت نشانی همچنین مشتمل بر ارائه اطلاعات آماری در خصوص تعداد کتبی است که آیه مزبور در آنها موجود است.

متن پاسخ‏ها: در این قسمت متن کوتاهی از نشانی‏های فهرست شده که با آیه انتخابی مرتبط هستند، ارائه می‏شود و محقق می‏تواند به متن اجمالی هر یک از پاسخ‏ها نیز دسترسی داشته باشد.

گفتنی است که کاربر می‏تواند به کمک قابلیت «دامنه» حوزه پژوهش خود را به کتاب یا کتاب‏هایی خاص محدود کند و آیه انتخابی خویش را در محدوده تعیین شده، کاوش نماید کند.

 قرآن

يكى از قابليت‏هاى ويژه در معمول برنامه های نور، از جمله کتابخانه کلام اسلامی، عرضه قرآن كريم به همراه امكانات جستجوى واژه ها و ريشه ها در آن است. این بخش شامل دو قسمت مستقل است:

نمايش: در اين قسمت متن كامل قرآن كريم در دسترس محقق قرار مى‏گيرد.

امکان انتخاب شماره سوره، نام سوره، آيه، جزء و يا حزب‏هاى قرآن به پژوهشگر کمک می‏کند تا به‏راحتی به قسمت‏هاى مختلف قرآن كريم منتقل شود. شایان توجه است که در این قسمت، متن قرآن کریم به خطّ عثمان طه نیز قابل دسترسی است.

جستجو: اين قسمت از راه هاى مختلف به کاربر یاری می‏رساند تا كلمات يا عبارات مورد نظر خود را در متن قرآن كريم بيابد. از دیگر امكانات موجود در قسمت جستجو می‏توان به: فهرست كلمات قرآن، فهرست ريشه هاى قرآن‏ و جستجوى تركيبى در آیات قرآن اشاره کرد.

افزون بر این، در بخش قرآن، محقق قادر است در مواقع لزوم از ترجمه کامل قرآن کریم با ترجمه استاد فولادوند استفاده نماید.‏

 فرهنگ‏نامه

در این بخش به منظور آشنايى كاربر با اصطلاحات فلسفى و کلامی موجود در متون برنامه، شرح كوتاهى در مورد هر يك از اين اصطلاحات ارائه شده است. فرهنگ‏نامه های این کتابخانه به پنج زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و لاتین عرضه شده‏اند که محقق بنا بر نیاز خویش می‏تواند به انتخاب یکی از این زبان‏ها اقدام کند.

پس از انتخاب زبان دلخواه، فهرست اصطلاحات مربوطه در معرض استفاده کاربر قرار می‏گیرد که با انتخاب هر یک، نام مآخذ آن در پايين فهرست مذکور مشاهده مى ‏شود. گفتنی است که با استفاده از امکان «دامنه» مى‏توان مآخذ را به يك يا چند كتاب خاص محدود نمود و به کاوش اصطلاح مورد نظر در فرهنگ‏نامه یا فرهنگ‏نامه هایی خاص مبادرت ورزید.

با قرار گرفتن نوار كنترل فهرست روى هر اصطلاح، ضمن این‏که نشانی یا نشانى‏هاى آن در ذیل فهرست اصطلاحات به نمايش در مى‏آيد، متن توضیحی آن اصطلاح نیز در پنجره‏ا‏ى مستقل نمايش داده مى ‏شود که محقق در صورت نیاز می‏تواند به متن کامل مآخذ جاری نیز دسترسی داشته باشد.

فرهنگ‏نامه های موجود در برنامه که شامل 11 عنوان در 13 مجلد است، عبارت‏اند از: التعریفات، جامع العلوم، الحدود، شرح المصطلاحات الکلامیة، فرهنگ علم کلام، فرهنگ فرق اسلامی، المبین فی اصطلاحات الحکماء و المتکلمین، مصطلاحات الامام الفخر الرازی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، موسوعه مصطلاحات ابن خلدون و الشریف، موسوعه مصطلاحات علم کلام.

 کتب انگلیسی

بخش «کتب انگلیسی» شامل 51 عنوان كتاب به زبان انگلیسی است که در دو قسمت اصلی قابل دسترسی است:

نمايش: این قسمت به منظور نمایش متن کامل کتب انگلیسی برنامه به همراه امکانات متنوع پژوهشی در نظر گرفته شده است. برخی از این کتب عبارت‏اند از:

About allah, A shiite anthology, Lessons about islam, Shia, The last luminary, Kitab al-irshad, Search for truth, Inquiries about islam, Usool al-Kafi:the book of knowledge, Al-Muraja,at.

جستجو:به وسیله این امکان کارآمد و مفید محقق مى‏تواند كلمه يا عبارت مورد نظر خود را در متن كتب انگليسى موجود در این کتابخانه الکترونیکی بيابد. فهرست کلمات استخراج شده از متون انگلیسی برنامه، مشتمل بر بیش از 600 هزار واژه است که به نشانی و متن کتب مربوطه لینک شده و کاربر با جستجوی کلمه یا عبارت دلخواه می‏تواند به‏آسانی فهرستی از متونی را که دربردارنده واژه یا عبارت مزبور هستند، مشاهده کرده، به انتخاب و مطالعه متن یا متون مورد نظر خویش اقدام نماید.

 ب ـ کتاب‏شناسی

اين بخش از برنامه، شامل كتاب‏شناسى كتب موجود در برنامه، زندگي‏نامه مؤلفان آن‏ها و نسخه‏شناسى كتاب‏ها است. در صفحه مربوط به «كتاب‏شناسى» دو قسمت فهرست و متن قابل مشاهده است.

قسمت فهرست شامل دو گزینه «كتاب» و «مؤلف» است که امكان دسترسى به نام كتب و نام نويسندگان آن‏ها را برای محقق علم کلام فراهم مى‏كند و آشنایی بهتر و بیشتر با منابع کلامی را تسهیل می‏سازد.

قسمت متن نیز داراى سه گزینه ارزنده است که عبارت‏اند از: كتاب‏شناسى، درباره مؤلف، نسخه‏شناسى. در این قسمت‏ها اطلاعات مفیدی در خصوص کتاب انتخابی، نویسنده آن و نسخه به کار برده شده در برنامه در معرض استفاده کاربر قرار گرفته است. بدیهی است که شناخت منابع و متون یک علم، نقش بسزایی در امر پژوهش داشته، به محققان در کشف حقیقت و سامان‏دهی امر تحقیق کمک شایانی می‏نماید.

 ج ـ امکانات جانبی

امكانات جانبى کتابخانه کلام اسلامی که در تمام برنامه های نور نیز وجود دارد، عبارت‏اند از:

در این برنامه جهت استفاده کاربران مختلف، 7 نوع صفحه‏کلید رایج گنجانده شده است که عبارت‏اند از: نور، ویندوز عربی، زرنگار، ایران سیستم، ویندوز سینا، سایه و ماشین تایپ.

از دیگر امکانات جانبی برنامه، امکان انتخاب 7 نوع قلم نمایش است که با انتخاب و تأیید آن، در برنامه قلم انتخابی به نمایش در می‏آید. کاربر همچنین می‏تواند در این بخش، به ضبط تحقیقات شخصی خود در مسیر دلخواه اقدام کرده، و یا به حذف نمایه ها، حاشیه ها، رنگ متن‏ها و علامت‏های گذاشته شده در متن کتب توسط خود او، مبادرت ورزد.

رابط کاربری یا Interface این نرم افزاربه سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی قابل تنظیم است؛ به بیان دیگر، در صورت تغییر زبان برنامه به فارسی، عربی یا انگلیسی، تمام قسمت‏ها مانند گزینه ها و قسمت راهنمای همه بخش‏ها، به جز متون کتب برنامه، به زبان انتخابی تغییر می‏یابد.

سایر امکانات

دسترسی به 10 عنوان لغت‏نامه عربی و فارسی در 62 جلد با قابلیت جستجو در ریشه و مشتق کلمات از قابلیت‏هایی است که به محقق در فهم آسان واژگان و تسهیل امر پژوهش کمک می‏کند. عناوین این لغت‏نامه ها عبارت‏اند از: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قاموس قرآن، المفردات فی غریب القرآن، کتاب العین، لسان العرب، مجمع البحرین، فرهنگ ابجدی (عربی ـ فارسی)، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر.

از دیگر امکانات کاربردی و ارزنده برنامه می‏توان به: نمایه‏زنی، علامت گذاری در متن، حاشیه‏نویسی، رنگی کردن متن، انتقال متن به يادداشت، ویرایش، ذخیره و چاپ متون‏ اشاره کرد.