گفتنی است که نگارنده در تنظیم و ارائه مباحث این نوشتار، از مطالب موجود در قسمت «درباره برنامه» نرم افزار جامع الأحادیث بهره بردهاست. امید است که این تلاش کوچک، مورد قبول درگاه بزرگ رحمانی قرار گیرد.

درآمد‏

حدیث، دومین منبع احکام و معارف دینی است که بعد از قرآن کریم، از جایگاه والایی در نظام معرفتی اسلام برخوردار است و مشتمل بر سنت و سیره معصومین(ع) در سه حوزه: قول، فعل و تقریر است. نظر به اهمیت تأسی به سیره نبوی و اطاعت از اولیالأمر از نظرگاه قرآنی، منزلت روایات و اهمیت آن بیشتر رخ مینماید و در دسترس قرار دادن این گنجینه سترگ و ارائه آن به بهترین شکل ممکن، وظیفهای مهم بر عهده عالمان و دلسوختگان دین و معنویت است تا بدون هیچ تغییری، به نسلهای آینده انتقال یابد. از این رو، تلاش فراوان و زحمات شبانهروزی دانشمندان حدیثشناس و علمای متعهد در زمینه: جمعآوری، نگارش و عرضه روایات و نیز ترجمه ها و شرحهای روایی، بسی ستودنی و شایسته تقدیر است. پس بر ما است که این امانت بزرگ را بهنیکویی تمام حفظ و صیانت نماییم و در اختیار دیگران قرار دهیم و در تنظیم و نشر آن مشارکتی فعال و مؤثر داشته باشیم.

اما با ظهور عصر فناوری و پیدایش رایانه، مسیر توسعه این دانش بنیادین دینی و استفاده مطلوبتر از آن، هموارتر گردید و امکاناتی چون: ثبت دقیق احادیث، جمعآوری روایات در یک منبع واحد، جستجوی آسان و سریع، مقایسه بین روایات مشابه یا مخالف و یا تحقیق موضوعی در منابع روایی متعدد در کمترین زمان، به کمک پژوهشگران و حدیثپژوهان آمد و فضای گستردهای را فراسوی علاقهمندان به روایات اهل بیت(ع) گشود.

یکی از این تولیدات رایانهای، «جامع الأحادیث 3.5» یا فرهنگ جامع روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) است که برای تحقیقات حدیثی بسیار راهگشا و مفید است و منابع روایی ارزنده و قابلیتهای پژوهشی خوبی را در دسترس استفاده کاربران و محققان حدیثپژوه قرار داده است.

پیشینه

پیش از آنکه به معرفی بخشهای مختلف این نرم افزار روایی بپردازیم، گذری بر پیشینه تولید این برنامه در مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى خواهیم داشت. اصولاً تولید نرم افزارهای حدیثی و کتابخانه های الکترونیکی بایسته در این حوزه، همواره از اولویتهای کاری این مرکز بوده و هست.

عرضه کتابخانه های الکترونیکی: بحار الأنوار، وسائل الشیعه و کتب اربعه در سال‏هاى نخست دهه هفتاد، نقطه آغاز این حرکت مقدس بود که بحمدالله مورد توجه و استقبال مخاطبان قرار گرفت. پس از این، مجموعه‏اى از کتاب‏هاى روایى شیعه در برنامهاى تحت عنوان «معجم الفاظ نور 1» که در محیط DOS سامان یافته بود، تحولى بزرگ در تهیه و تولید رایانهای منابع حدیثى به شمار می ‏رفت.

نرم افزار نور 2 (جامع الأحادیث)، گام دیگری بود که این تحول شگرف را به اوج خود رساند و در واقع، مهم‏ترین محصول روایی مرکز در این باره به شمار میرفت و منابع ارزشمندی را در خود جای داده بود. این برنامه شامل: 181 عنوان کتاب در 428 جلد بود و به عنوان اولین نرم‏افزار حدیثى در محیط ویندوز عرضه گردید. ویژگیهایی نظیر: حجم بالاى اطلاعات، کیفیت محتوایى از قبیل اِعراب و دقت، عرضه قابلیت‏هاى مختلف فنى در بخش جستجو و نمایش به همراه دیگر مزایاى این نرم‏افزار، موجب شد تا این برنامه از سال 1379 تا کنون به عنوان مهم‏ترین نرم‏افزار حدیثى مورد استفاده پژوهشگران علوم اسلامى قرار گیرد. این برنامه که در مراحل مختلف، ارتقاهاى جزئى فنى و محتوایى یافته است، بعدها با عنوان نرم‏افزار نور 2.5 شناخته شد.

گفتنی است که نیاز کاربران عمومى به احادیث و عدم آشنایى ایشان با متون عربى موجب گردید تا مرکز به تولید نرم‏افزار «گنجینه روایات نور» که در واقع، مشتمل بر روایات ترجمهشده به زبان فارسی بودند، اقدام نماید. هدف از تولید این نرم‏افزار، عرضه تمام کتب حدیثى داراى ترجمه فارسی بود. 233 عنوان کتاب در قالب 381 جلد با موضوعات مختلف، محتواى این کتابخانه حدیثى را تشکیل می ‏دادند. امکان مشاهده ترجمه احادیث به زبان فارسی و مقایسه همزمان آن با متن عربی، از قابلیتهای ویژه این گنجینه بزرگ روایی است.

دلایل تولید جامع الأحادیث 3.5

محتویات علمی و فنی نرم‏افزارهاى نور2.5 و گنجینه روایات نور، بخش قابل توجهى از نیاز کاربران تخصصى و عمومى را به یک کتابخانه دیجیتال حدیثی برطرف نمود؛ ولى انگیزه ها و نیازهای متعددی باعث شد که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نسبت به ارتقا و تکمیل نسخه های موجود و در نهایت، تولید جامع الأحادیث 3.5 مبادرت ورزد. این انگیزه ها و دلایل عبارتاند از:

• ـ جمع آوری کتاب‏ هاى حدیثى عرضه شده در برنامه نور 2.5 و ترجمه هاى ارائه شده در گنجینه روایات نور؛
• ـ افزودن برخى منابع روایى جدید که پیش‏تر در نرم‏افزار نور 2.5 یا گنجینه روایات نور عرضه نشده بود؛
• ـ اضافه کردن شروح روایى، به‏ ویژه حجم وسیعى از شروح کتب اربعه به برنامه؛
• ـ افزودن برخى قابلیت‏ هاى فنى نوین که در نسخه‏ هاى جدید برنامه‏ هاى نور فراهم گردیده و نرم‏ افزار نور 2.5 فاقد آن‏ها بود، از قبیل: انتقال به محیط Word و نمایش چند سندى کتاب ها و نتایج جستجو؛
• ـ افزودن مقدمه‏ ها و مؤخره‏ هاى کتاب هایى که در نرم‏ افزار نور 2.5 وجود نداشته است.

محتوای علمی و امکانات فنی

نرم افزار جامع الأحادیث 3.5 را در سه محور کلی میتوان معرفی نمود:

• الف ـ محتوای علمی و معرفی کتب استفاده شده در برنامه؛
• ب ـ قابلیتهای فنی و پژوهشی؛
• ج ـ کتابشناسی.

الف ـ محتوای علمی

جامع الأحادیث 3.5، دربردارنده متن کامل 427 عنوان کتاب در 1142 جلد، شامل منابع روایی شیعه به همراه ترجمه و شرح در موضوع: ادعیه و زیارات، اخلاق، تاریخ، تفسیر، جوامع حدیثی، فقه، فضایل، کلام و رجال است. برخی از این کتب که بعضاً دارای ترجمه و شرح نیز هستند، به شرح ذیل است:
صحیفه سجادیه، مصباح الشریعه، توحید مفضل، الفقه المنسوب للإمام الرضا(ع)، طب الرضا(ع)، طب الأئمه، إعتقادات الإمامیه، الغارات، بصائر الدرجات، اصول کافی، الکافی، بحار الأنوار، قصص الأنبیاء، تحف العقول، الغیبه، کامل الزیارات، الأمالی، الخصال، عیون أخبار الرضا(ع)، کمال الدین، المحاسن، تفسیر قمی، علل الشرائع، نهج البلاغه، الإرشاد، الأمالی، ثواب الأعمال، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، فقه القرآن، الإحتجاج، مشکات الأنوار، اللهوف، کشف الغمه، المؤمن، الزهد، ریاض السالکین، جامع أحادیث الشیعه، الرجال، الفهرست، مکاتیب الرسول و مکاتیب الأئمه(ع).

در این نرم افزار همچنین 10 دوره لغتنامه فارسی و عربی در 62 جلد ارائه شده که با واژگان متون برنامه مرتبط شدهاند و کاربر میتواند معنای واژه دلخواه خویش را در آنها بجوید. این منابع عبارتانداز: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قاموس قرآن، المفردات فی غریب القرآن، کتاب العین، لسان العرب، مجمع البحرین، فرهنگ ابجدی، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن.

هدف از تولید نرم‏افزار «جامع الأحادیث 3.5»، عرضه مجموعه کاملى از مصادر حدیثى شیعه به همراه ترجمه ها و شرح‏هاى نگاشتهشده بر این مصادر است. از نظر دستاندرکاران تهیه و تولید این برنامه، در خصوص فهرست این مصادر ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد که عبارت اند از:

• ـ منابعِ گزینش شده یا جزء مصادر روایى ‏اند، یا ترجمه و یا شرح بر این مصادرند. برخى از کتاب‏هاى فقهى، کلامى، تاریخ و غیره که غالباً مربوط به قرن پنجم و پیش از آن مى باشند نیز به جهت دوره زمانى تألیف و حجم روایات، در زمره مصادر روایى به شمار رفته‏اند.
• ـ برخى از کتب نرم‏افزار نور 2.5، از جمله تعدادى از آثار شیخ مفید(ره) که حجم روایات آن‏ها بسیار پایین بوده، از برنامه حذف شده‏اند. مجموعه آثار کامل شیخ مفید(ره) در کتابخانه اختصاصى ایشان در دسترس علاقه‏مندان قرار گرفته است.
• ـ در انتخاب کتاب‏ها تلاش شده است تا از سویى پژوهشگران فهرست مصادر را در اختیار داشته باشند و به عنوان مرجعى قابل اتکا بتوانند به برنامه استناد نمایند و از سوى دیگر، دانشجویان و علاقه‏مندان حدیث نیز ترجمه‏ ها و شرح ‏هاى مصادر اصلى را در اختیار داشته باشند تا در ترجمه و فهم محتواى احادیث دچار مشکل نشوند و برنامه تولیدى، نیازهاى اقشار مختلف علاقه‏مند به مطالعات حدیثى را برآورده نماید.

ب ـ امکانات فنی و پژوهشی

امکانات فنی و قابلیتهای تحقیقاتی این برنامه را میتوان در پنج محور: نمایش، جستجو، کتب مرتبط و آیات در کتب و حدیث مورد بررسی قرار داد:

1. نمایش

در این بخش، فهرست و متن کامل کتب برنامه در دسترس کاربر قرار گرفته است. محقق به کمک امکانات پژوهشی موجود در بخش نمایش میتواند به کاوش در متون برنامه اقدام نماید؛ قابلیتهایی چون: فهرست درختی عناوین کتب و فصول آنها، فهرست گزینشی عناوین و فصول مباحث کتب، محدود کردن دامنه نمایش کتب، دسترسی به مطلب مورد نظر از طریق درج شماره جلد و صفحه، جستجوی فعال در متن جاری جهت یافتن کلمه دلخواه، و استفاده از ابزارهای تحقیقاتی مانند: نمایهزنی بر متن، حاشیهنویسی در متن، علامت گذاری و رنگی کردن متن.

یکی از مهمترین امکانات این بخش، قابلیت دامنه محتوایی است که به وسیله آن میتوان به محدود کردن کتب برنامه بر اساس معیارهایی چون: کتاب، مؤلف، موضوع، زبان، جلد یا قرن مبادرت نمود. ویژگی دیگر این قسمت، امکان ایجاد کردن دامنه یا مجموعه جدید به برنامه است. این قابلیت، از امکانات جدیدی است که به برنامه های نور افزوده شده است؛ مثلاً کاربر میتواند با ایجاد دامنه جدیدی چون: «طب» کتبی را که با این عنوان مرتبط هستند، در یک جا جمع نماید و تحقیقات خود را در موضوع و دامنه انتخابی سامان بخشد.

2. جستجو

صفحه جستجو در این برنامه نسبت به نسخه های قبلی، تغییر اساسی یافته است. ضمن سادهسازی محیط جستجو، قابلیتهای مفیدی نیز به منظور انجام کاوش مطلوب و جستجوی ساده و پیشرفته در متون برنامه برای کاربر فراهم آمده است. چنانچه جستجوی پیشرفته در برنامه فعال شود، محقق میتواند به جستجوی کلمه یا کلمات خاص با امکانات متنوعی چون جستجوی همه یا یکی از کلمات مورد نظر اقدام نماید.

از ویژگیهای کاربردی بخش جستجو، دامنه است که به کمک آن میتوان دامنه جستجو را به مواردی چون: متن، مقدمه و پاورقی محدود نماید. همچنین میتوان حوزه جستجو را به عناوینی مانند: احادیث، سرفصلها (عناوین)، سند احادیث، آیات، شعرها و بیانات محدود کرد و پژوهش خود را در حیطه مشخصشده سامان داد؛ بنابراین، اگر کاربر محدوده جستجو را به «احادیث» اختصاص دهد و بقیه را از محدوده جستجو خارج کند، کلمه جستجوشده فقط در متن احادیث مورد بازیابی قرار میگیرد و پاسخهای مربوط به: سرفصلها، سند احادیث، آیات و بیانات، در فهرست پاسخها نمیآیند و پاسخهای ارائهشده به دامنه انتخابی، یعنی متن احادیث منحصر خواهد بود.
قابلیت «گروهبندی» این امکان را برای کاربر فراهم میسازد تا بعد از جستجوی کلمه مورد نظر خود، تمامی پاسخهای یافتشده مربوط به یک کتاب روایی را به طور یکجا جمع کند و فهرست کتب را که در پنجره پاسخها آمده، به عناوین غیر تکراری از کتب محدود نماید و کاربر بتواند مجلدات مربوط به هر کتاب را که مشتمل بر پاسخ مورد نظر کاربر است، در پنجرهای مجزا مشاهده نماید.

3. کتب مرتبط

«کتب مرتبط»، امکان ارتباط بین کتاب‏ها و شرح یا ترجمه آن‏ها را فراهم می ‏کند. این بخش، از دو قسمت‏ اصلى تشکیل شده است؛ آن دسته از کتب برنامه که داراى شرح یا ترجمه هستند، در پنجره‏ای مستقل نمایش داده می ‏شوند. هر یک از عبارات متن که داراى شرح یا ترجمه باشند، با علامتى ویژه مشخص شده‏اند و با کلیک کردن بر این علامت‏ها، شرح یا ترجمه‏ مربوط به عبارت جارى در پنجرهای دیگر به نمایش درمی ‏آید تا کاربر بتواند بهآسانی به ترجمه یا شرح مرتبط با متن انتخابی دسترسی داشته و به ساماندهی پژوهش خویش بپردازد.

چنانچه یک کتاب دارای دو یا چند ترجمه و یا شرح باشد، این قابلیت برای محقق فراهم آمده تا بتواند ترجمه یا شرح دلخواه خود را انتخاب کند و روند تحقیق را در متن انتخابی دنبال نماید. در صورتی که همه ترجمه ها یا شروح انتخاب شوند، تمامی آنها در پنجرهای واحد قابل دسترس بوده و کاربر میتواند نسبت به انتخاب کتاب دلخواه خویش مبادرت ورزد و بهراحتی از کتابی به کتاب دیگر منتقل شود و پژوهشی مطلوب را به انجام رساند.

4. آیات در کتب

در این بخش، ارتباط بین آیات و متن کتب فراهم آمده است که دارای دو قسمت «نشانی» و «جستجو» است. در قسمت نشانی، چنانچه محقق، به عنوان مثال، آیه اول سوره حمد را انتخاب نماید، در پنجرهای مستقل تمامی کتبی که این آیه در آنها به کار رفته، به همراه نشانی جلد و صفحه مربوطه فهرست میشوند و متن اجمالی پاسخهای مرتبط با آیه انتخابی نیز در قسمتی دیگر به نمایش درمیآید.

اما چنانچه قسمت «جستجو» فعال باشد، کاربر میتواند کلمه یا عبارت مورد نظر خود را کاوش نماید. در این صورت، تمامی آیاتی که مشتمل بر کلمه یا عبارت مذکور است، فهرست شده و در پنجرهای دیگر فهرست کتب و نشانی دقیق جلد و صفحهای که شامل کلمه یا عبارت قرآنی مزبور است، در دسترس کاربر قرار میگیرند. یکی از کاربردهای بخش «آیات در کتب»، امکان کشف روایات تفسیری یا فهم دیدگاه معصومین(ع) در خصوص آیات قرآن است. این ویژگی، علاوه بر استفاده در علم حدیث، نیاز قرآنپژوهان را نیز در موضوعات مختلف بهخوبی برآورده میسازد.

5. حدیث

پژوهشگران برای ساماندهی تحقیقات حدیثی خود، به امکاناتى نظیر: مشاهده احادیث کتب در کنار یکدیگر، مقایسه روایات مشابه‏، بررسى سند احادیث‏ و آگاهى از اسناد بازسازىشده، نیازمند هستند. این قابلیتها در قالب برگه «حدیث» در اختیار محققان قرار گرفته است. از این رو، کاربر هنگام مطالعه متن در قسمت‏هاى دیگر برنامه، براى مشاهده احادیث مشابه و اسناد بازسازىشده هر حدیث، میتواند روى حدیث مورد نظر کلیک راست کرده، گزینه «احادیث مشابه‏» یا «اسناد بازسازى شده‏» را انتخاب کند و روند پژوهش خود را در بخش مربوطه دنبال نماید.

برگه «حدیث‏»، از دو قسمت: «احادیث مشابه‏» و «اسناد بازسازى شده‏» تشکیل شده است که به ترتیب، به «مقایسه و بررسى احادیث مشابه» و «ارائه اسناد بازسازى شده» اختصاص دارد. اطلاعات قسمت «احادیث مشابه‏» به همت متخصصان فنى مرکز با استفاده از فناورى‏هاى روز پردازش زبان طبیعى‏ (NLP)، به صورت ماشینى به دست آمده و در این برنامه به صورت آزمایشى‏ ارائه شده‏اند. عملیات بازسازى اسناد نیز پیش‏تر توسط پژوهشگران رجالى مرکز نور با صرف وقت و هزینه بسیار به صورت تخصصى بر روى اسناد کتب اربعه‏ و کتاب وسائل الشیعه‏، در قالب نرم‏افزار تخصصى رجال (درایه النور 2/1) انجام شده که در این برنامه، قسمتى از این اطلاعات ارائه گردیده است.

قابلیتهای جدید برنامه

برخی از قابلیت‏هایى را که به برنامه جامع الأحادیث ‏5/3 افزوده شده و در نسخه های پیشین وجود نداشته، می ‏توان به موارد زیر اشاره کرد. گفتنی است که برخی از این امکانات، به تناسب نوع برنامه در سایر نرم افزارهای جدید نور نیز گنجانده شده است:

• ـ تغییر اندازه صفحه نمایش در نمایشگرهاى مختلف؛
• ـ انتقال مطالب به صورت مستقیم به پرونده هاى word؛
• ـ نمایش هم‏زمان و مرتبط متن با ترجمه ها و شروح؛
  ـ جستجو از طریق ریشه کلمات؛
• ـ ساده‏سازى محیط جستجو؛
  ـ امکان نمایش چند سندى در بخش «نمایش» و «جستجو»؛
• ـ استفاده از فهرست گزینشى براى جستجوى سریع در عناوین فهرست کتب؛
  ـ اضافه شدن قابلیت جستجوى برخط (Find) در قسمت‏هاى مختلف؛
• ـ افزایش قابل توجه کتابهاى لغت؛
  ـ نمایش یا عدم نمایش اعراب، سرصفحه و پاورقی؛
• ـ مشابه‏یابى روایات که با انتخاب هر حدیث از پنجره راست، احادیث مشابه آن به ‏صورت خودکار شناسایى شده و به همراه نشانی، سند و درصد شباهت، در پنجره چپ نمایش داده می ‏شود. این قابلیت جدید، امکان مقایسه روایات مشابه را فراهم میسازد و به کشف مطالب جدید در حوزه فهم معانی احادیث کمک شایانی میکند؛
• ـ بازسازی سند احادیث کتب اربعه و وسائل الشیعه، مشتمل بر: تحویل، تعلیق، عطف، ضمیر و... . در این قسمت اسنادى که در اصل کتاب به‏ صورت سند عادى نبوده و مشتمل بر تحویل، تعلیق و موارد مشابه بوده‏اند، با عنوان اسناد بازسازىشده در کنار اسناد اصل کتاب نمایش داده می ‏شوند.

ج ـ کتابشناسی

این قسمت شامل: اطلاعات کامل کتاب‏شناسى، نسخه‏شناسى کتب برنامه و زندگینامه مؤلفان آن‏ها است. محقق در این بخش میتواند ضمن مشاهده تصویر روی جلد کتاب، به اطلاعات ارزشمندی درباره نسخه به کار رفته در برنامه و نیز به دانستنیهایی چند در خصوص کتاب و مؤلفان آنها دست یابد.

جامع الأحادیث 3.5 در یک نگاه

• ـ متن کامل 427 عنوان کتاب در 1142 جلد، شامل منابع روایی شیعه به همراه ترجمه و شرح در موضوع: ادعیه و زیارات، اخلاق، تاریخ، تفسیر، جوامع حدیثی، فقه، فضایل، کلام و رجال؛
• ـ مشاهده ترجمه ها و شروح در کنار متن کتاب اصلی؛
• ـ قابلیت دسترسی به روایات مشابه و مقایسه بین آنها؛
• ـ بازسازی سند احادیث کتب اربعه و وسائل الشیعه، مشتمل بر: تحویل، تعلیق، عطف، ضمیر و...؛
• ـ سادهسازی محیط جستجو (ارائه جستجوی همزمان ترکیبی، الگو و ریشه)؛
• ـ جستجو از طریق ریشه کلمات؛
• ـ دسترسی به تفسیر آیات در دامنه احادیثِ عرضه شده؛
• ـ ذخیره دامنه های تعریفشده از سوی کاربر در محیط: نمایش، جستجو و آیات در کتب؛
• ـ متن کامل 10 دوره لغتنامه عربی و فارسی در 62 جلد با قابلیت جستجو.