دو عامل اساسی و حیاتی «اطلاعات» و «ارتباطات»، توسعه را پایدار و پویا کرده و می تواند پیشرفت را در جوامع مختلف و به پایین ترین و ریزترین موقعیت های اجتماعی و علمی تسرّی دهدIct توسعه را از انحصار خواص در آورده، در معرض عموم جامعه قرار می دهد و ریشه های آن را در جامعه مستحکم کرد، توسعه را به صورت یک امر نهادینه برای آیندگان به ارمغان می گذارد و در یک جمله می توان گفت که توسعه جوامع بدونICTغیر ممکن و محال است.
جهت نیل به چنین جامعه توسعه یافته ای، باید تمامی ساختارهای موجود در جامعه را مجهّز به ICT و هماهنگ با آن نمود تا بتوان یک جامعه اطلاعاتی و ارتباطی(3) ایجاد کرد. جامعه اطلاعاتی و ارتباطی به جامعه ای گویند که تمامی فعالیت های اجتماعی جامعه به مقوله ICT وابسته باشد و مردم آن جامعه از ICT حداکثر استفاده را داشته باشند.
در چنین جوامعی، افراد خود را به یکسری اعمال و رفتارهای خاصی ملزم می کنند، که گرایش به شبکه، همیشه در دسترس بودن، وابستگی به ابزار ICT و توانایی همیشه به روز بودن اطلاعات را می توان از آن موارد برشمرد. نیل افراد جامعه به توسعه در زمینه ICT اثراتی همچون: ارتقاء سطح آگاهی عموم، انحصار شکنی مخاطبان خاصّ مراکز علمی و فرهنگی، از بین رفتن فاصله ها، حذف محدودیت آزمون و جلسات مراکز علمی و آموزشی از راه دور و تبادل و ارتقاء فرهنگ اشاره نمود.
بنابراین، باید اذعان داشت که باید بسترسازی مناسبی جهت استفاده از ابزار ICT انجام داد و استفاده مستمر از امکانات و اطلاعات جدید و به روز را سرلوحه کار قرار داد تا بتوان به جامعه ای توسعه یافته دست یافت.
زمینه های نیاز حوزه دین به ICT
در عصر حاضر، ICT چنان تأثیری بر جوامع گذاشته است که زندگی بشری بدون وجود آن بسیار مشکل و حتی در برخی عرصه ها غیر ممکن می باشد و در مواردی همچون ارتباطات قاره ای و کشوری و مبادلات تجاری و بازرگانی، بدون ابزار و سیستم های مخابراتی و ICTامکان پذیر نیست. در نیاز عادی جوامع از خطوط تولید و ارتقاء کیفیت محصولات صنعتی و کشاورزی گرفته تا مسائل پزشکی اتاق های عمل و یا مراکز بهداشتی روستاهای دور افتاده، همگی محتاج چنین فنّاوری ای می باشند. اگر بخواهیم خریدهای مهم را که مستلزم هزینه کردها و سفرهای طولانی است انجام دهیم، اگر نیازمند بهره گیری از منابع پر حجم اطلاعاتی باشیم و اگر قصد ضبط اطلاعات در حجم زیاد و با عمر طولانی را داریم، بهترین مسیر که کوتاه، سریع، مطمئن و ارزان می باشد، استفاده از ICT است. همین خدمات و فواید گستردة ICT است که باعث شده مردم جهان در سطح وسیعی به سوی آن متمایل شوند.
در سال 1997م کاربران اینترنت در سطح جهان از 82 میلیون نفر(5) تجاوز نمی کرد؛ ولی در آغاز سال 2002 این آمار به 480 میلیون کاربر می رسد و با محاسبه دو برابر شدن کاربران اینترنت در هر صد روز، پیش بینی می شود که این تعداد در سال 2005 به 720 میلیون نفر برسد. این سیر صعودی به زودی به جایی می رسد که نیاز عمومی بشر به ابزار ICT یک امر بدیهی تلقی شود. و در این جهش، حوزه دین هم می تواند زمینه های بسیاری را برای خود تعریف کند و از این ارمغان قرن بیستم در راستای اهداف خود بهره ها ببرد و جایگاه خود را در گردونه اطلاعاتی و ارتباطی دنیا حفظ کند.
با بررسی و شناخت زمینه های ICT استفاده می توان علاوه بر ایجاد جذابیت و انگیزه های بهره وری، قدم های مطمئن تری برداشت و با بهینه سازی و منسجم کردن امکانات سرعت بیشتری به توسعه آن داد و به صورت یک امر نهادینه تبدیل نمود. برخی از آن موارد، از قرار ذیل می باشد:
1. تأمین پشتوانه تصمیم گیری
وجه تمایز انسان با سایر موجودات، تفکر و تصمیم گرفتن بر مبنای آن می باشد. تصمیم گیری اساس کردار هوشمندانه است و در اصطلاح، به حرکاتی هوشمندانه می گویند که پشتوانه آنان تصمیمات درست و بجا بوده باشد. با تصمیم گیری مناسب می توان از فرصت ها بهره مند شد و معایب را برطرف نمود. در جامعه امروزی نیازهای زندگی بشری به سرعت در حال تغییر است که شبهات، تردیدها، تهدیدات و در مقابل، فرصت های بسیاری را برای حوزه دین بوجود می آورد و با تصمیم گیری های مناسب می توان از حالت انفعالی درآمده بر شرایط موجود فائق شد. بدیهی است که هیچ تصمیمی بدون پشتوانه اطلاعات مفید، فرجام مطلوبی ندارد و این اطلاعات است که می تواند به تصمیمات درست و به موقع عینیت ببخشد. ICT می تواند تأمین کننده چنین نیاز حیاتی و جایگاه و موقعیت حوزه دین باشد و در مواردی همچون: مدیریت بخش انسانی، مدیریت آموزشی، نظام مالی، نظام ساختار اداری، انتخاب و کشف ضرورت و اولویت مباحث مورد پژوهش، مخاطب شناسی، شناسایی ضعف ها و قوت ها به وسیله مقایسه ها (comparisons)، می توان از ICT جهت رسیدن به تصمیمات صحیح و درست بهره مند شد.
2. تأمین کمّی و کیفی اطلاعات پژوهشی
در گذشته کاربر جهت جمع آوری اطلاعات درباره پژوهش مورد نظر نیازمند صرف هزینه های بسیار و زمانی طولانی بود و چه بسیار تحقیقاتی که به خاطر در دسترس نبودن اطلاعات کافی، در بین راه عقیم می ماند و یا از همان ابتداء شروع نمی شدند. اطلاعات مایه حیات تحقیقات و پژوهش است و حرکت های علمی بدون اطلاعات لازم و مفید غیر ممکن می باشد. از طرف دیگر، سرعت و کیفیت دسترسی به اطلاعات دو عامل مهم در توفیق یک امر پژوهشی است و چه بسیار فعالیت ها و انگیزه های تحقیقاتی شخصی و گروهی که به خاطر کندی دسترسی به اطلاعات که آن هم نتیجه عدم کیفیت اطلاع رسانی است، رها و یا فراموش شده اند.
ICT می تواند تأمین کننده اطلاعات لازم و مفید با سرعتی بسیار بالا و با کیفیتی مطلوب و غیر قابل قیاس نسبت به طرق سنتی باشد و حوزه دین را در تأمین اطلاعات پژوهشی و پشتوانه تحقیقات یاری نماید. و زمینه تقویت انگیزه های پژوهشی را فراهم آورد. از آنجا که در ICT اطلاعات به میزان فراوانی وجود دارد و این موضوع باعث می شود که عطش دانایی و بیشتر دانستن را زیادتر کند، بنابراین این ابزار کارآمد می تواند نقش پژوهش زا بودن خود را ایفا نماید و به پرورش پژوهشگران بپردازد و این همان چیزی است که حوزه های دینی به آن نیاز مبرمی دارند.
3. جهانی سازی مخاطبان
یکی از پایه ها و ارکان تبلیغ اصول و ارزش های دینی - مذهبی ایجاد ارتباط مطلوب با مخاطب می باشد. هرچه کیفیت رابطه بالاتر و راحت تر باشد، اثرگذاری آن عمیق تر می شود و نیز هرچه ارتباطات وسیع تر باشد، تعداد مخاطبان بیشتر شده، به تکلیف تبلیغی کامل تر عمل می شود. مخاطبان زیاد و استمرار مخاطب سازی خود یکی از قراین موفقیت می باشد و حوزه دین بدون مخاطب فقط جنبه علمی صرف پیدا می کند و از جنبه فرهنگی و جامعه سازی فاصله می گیرد؛ به بیان دیگر، حوزه دین نیازمند روابط گسترده می باشد تا بتواند به شکل موفق تری به وظایف درون سازمانی و بین سازمانی با مخاطبان عمل کند. جهت نیل به چنین اهدافی چاره ای جز استفاده از ICTنمی باشد. به وسیله ICT می توان در موارد ذیل به ایجاد رابطه و تعمیق آن پرداخت:
روابط مدارس علمیه تشیع داخل و خارج از کشور با یکدیگر؛ در دسترس قرار دادن منابع علمی و دینی در سطح جهانی؛ به روز سازی اطلاع رسانی؛ سرعت بخشی در ارتباطات؛ در دسترس بودن شخصیت های حقیقی و حقوقی؛ توسعه کمی مخاطبان از داخل به دوردست ترین مناطق خارج از کشور؛ روابط حوزه دین با سایر حوزه های جامعه در داخل و خارج از کشور؛ اطلاع رسانی مراکز آموزشی و علمی به مخاطبان خاصّ خود؛ روابط اساتید، علماء، صاحب نظران و نظریه پردازان حوزه دین با یکدیگر؛ روابط مراکز تحقیقاتی و پژوهشی با یکدیگر؛ و روابط متقابل مراکز فرهنگی و تبلیغی با هم.
4. کاهش هزینه ها
چه بسیار مراکزی بوده و هستند که به خاطر تبلیغات ICT و هیاهوی ایجادشده، هزینه های گزاف مربوط به ایجاد، نگهداری و به روز کردن ICT و تأمین نیروی انسانی ماهر را متحمل شده اند؛ ولی نتوانسته اند دو اصل مهم ارتباطات و اطلاعات را محقق سازند؛ نه اطلاعات مفید و کارسازی ارائه می دهند و نه ارتباطات درستی برقرار می کنند. از این رو، مشکلاتشان همچنان به قوّت خود باقی مانده و در سرعت بخشی به اطلاع رسانی افزایش چشم گیری نداشته اند و هنوزه کاربران و مخاطبان آنها باید جهت کسب اطلاعات و ایجاد ارتباط هزینه زمانی و مالی بالایی بپردازند؛ در حالی که ICT بر مبنای کاستی هزینه ها و ازدیاد سرعت اطلاع رسانی استوار می باشد. امّا، نهادهای حوزوی می توانند با رویکرد و نگرشی صحیح به ICT در خصوص تأمین اهداف خود، کاهش هزینه ها و افزایش سرعت سرمایه گذاری کنند و در نتیجه گام های جدی و نتیجه بخشی در مسیر توسعه این فنّاوری در حوزه دین بردارند.
نقش حوزه دین در توسعه ICT
همان طور که ICT به حوزه دین، مسائل و علوم دینی کمک رسانی می کند، حوزه دین هم نقش بسیار مؤثر و مفیدی را در توسعه ICT ایفا نماید.ICT ضمن تشویق اندیشمندان و محققان علوم دینی و کشاندن آنان در، عرصه فنّاوری، امکانات و ابزارهای راهگشایی را فراهم کرده، فرصت ها و زمینه های مناسبی را در خصوص پیشبرد علوم اسلامی ایجاد می نماید.
1. مشروعیت بخشی
نظام، سازمان و ساختار اداری حوزه های علمیه، علماء و مراجع، مراکز علمی - پژوهشی و مراکز فرهنگی - تبلیغی نیز هر کدام به عنوان بخشی از حوزه دین می توانند وظایف خود را در راستای تحقق بخشیدن بخشی یا تمامی موارد توسعه ICT انجام دهند تا همچون قرون پرافتخار گذشته، در نوآوری های مفید و فنّاوریهای روز پیشرو باشند.
زمانی که حوزه دین امری را تأیید و خود متصدّی ترویج آن شود، آن چنان سرعتی به توسعه ICT در جوامع دینی می دهد که هیچ جایگاهی نمی تواند چنین اثری را برجای نهد. در مقابل، اگر حوزه دین بانگ مخالفت سردهد سرعت توسعه آن چنان کند می شود که هیچ حرکتی نمی تواند به آن سرعت بخشد.
جای بسی خوشحالی است که توجه و اهتمام حوزه علمیه قم به توسعه فنّاوری باعث شده که شهر مقدس قم در این زمینه پیشتاز باشد و در بهره وری از رایانه و اینترنت از لحاظ کمّی بعد از تهران، شهر دوم ایران و به نسبت جمعیت، شهر اوّل به شمار آید. به عقیده برخی کارشناسان در تهران از هر 20 نفر، یک نفر با رایانه و اینترنت کار می کند؛ ولی در قم از هر 12 نفر، یک نفر درگیر با این ابزارها سروکار دارد.
2. سرمایه گذاری
سرمایه گذاری مهم ترین مقوله در امر توسعه ICTمی باشد. حوزه دین دارای منابع مالی مستقّل است و در برنامه ملّی توسعه و کاربری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات ایران (تکفا) از جمله بخش های دریافت کننده اعتبارات و حقوق مالی است و همچون کشورهای موفّق در عرصه ICTکه بخش عظیمی از قدرت سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی شان مرهون سرمایه گذاری های هنگفت در این زمینه است، می تواند با جهت دهی صحیح و سرمایه گذاری های مناسب، به توسعه ICT در جامعه دینی و ملی کمک کند.
البته هرچه درک و شناخت نسبت به ICT بیشتر باشد، نقاط قوّت و ضعف بهتر شناخته شده و سرمایه گذاری ها صحیح تر و مؤثرتر انجام می گیرد و به توسعه شتاب بیشتری می دهد. گفتنی است که سرمایه گذاری حوزه دین در صورتی منجر به توسعه ICT خواهد شد که از دو شرط اساسی مقرون به صرفه بودن و استمرار برخوردار باشد. از آنجا که هدف در سرمایه گذاری ICT کاهش هزینه های بهره وری و ارتقاء کیفیت تجهیزات و خدمات رسانی ICT است تا در نهایت بتواند ما را به همگانی شدن ICT در جامعه دینی سوق دهد، باید توجه داشت که با پرهیز از سرمایه گذاری های نادرست است که از عواقب غیر مطلوب مصونیت می یابیم. در غیر این صورت، از فواید بسیاری همچون سرعت و ارزانی محروم می مانیم و پس از مدتی به خاطر تحمیل شدن هزینه های گزاف، پیامدهای غیر قابل جبرانی پیش آمد خواهد کرد.
ویژگی دیگری که قابل توجه است و بسیار ضروری می نماید، استمرار و دائمی بودن سرمایه گذاری است. سرمایه گذاری های مقطعی و ناچیز، چهره ای ناهماهنگ درست می کند که در نتیجه، فقط بخش های خاصی نسبت به ICT مجهز می شوند و یا در بسیاری از موارد، خدمات عرضه شده ناقص ارائه می شوند. مثلاً مؤسسه ای می خواهد پایگاهی بر روی اینترنت ایجاد کند، با سرمایه اندک چیزی جز صفحه ای ناقص و ضعیف که لینک های آن محتوایی در پی نخواهد داشت، ارائه نمی گردد؛ ولی با سرمایه کافی می تواند صفحه index کاملی طراحی کند تا کاربران با نگاه اوّل جذب پایگاه شوند و از مشتریان دائمی آن باشند.
بجاست که جهت تعیین میدان توسعه فنّاوری در حوزه دین، مقدار و درصد سرمایه گذاری های سالانه در بخش توسعه ICT تعیین شود تا شاهد سیر صعودی این صنعت و موفقیت مدیران تصمیم گیر باشیم.
3. فرهنگ سازی
اگر گروه ها و بخش های مهم جامعه چون: فرهیختگان، علماء و دانشمندان؛ تصمیم سازان و تصمیم گیران؛ کاربران ICT آشنا باشند، سرعت بسیار زیادی در توسعه و گسترش آن ایجاد می شود. هم اکنون، در حوزه دین در این راستا تلاشهای مستمری انجام می گردد و از طریق: مجلات، خبرنامه ها، برقراری همایش های داخلی، شرکت در همایش های تخصّصی، فیلم های مستند و ایجاد واحد درسی به تدریج به این امر مهم نایل می آید تا به صورت هماهنگ بسترسازی های توسعه ICT ایجاد، و یک قدم دیگر به سمت نهادینه سازی آن برداشته شود.
4. گسترش ابزاری ICT
یکی از شاخص های توسعه ICT، چگونگی وضعیت ICT در نقاط دور از مرکز می باشد. هرچه نقاط دوردست دارای امکانات قوی تر و از شبکه ای کارآمدتر برخوردار باشند، مرکز آن توانمندتر بوده و ICT توسعه بیشتری یافته است.
مسئولان و تصمیم گیران حوزه دین می توانند به واسطه فعالیت هایی همچون: ایجاد شبکه های اینترانتی بین حوزه های علمیه، ایجاد پایگاه های اینترنتی قوی، ارتباطات درون سازمانی و بین سازمانی به وسیله ICT و تأمین ابزارهای مورد نیاز، در عمل ICT را در نقاط دوردست توسعه دهند و در همگانی کردن آن نقش مؤثری ایفا نمایند.
پی نوشت ها: