♦ جناب دکتر ضمن تشکر از جنابعالی، لطفاً ضرورت و هدف از تولید نرم‌افزار «تاریخ ایران اسلامی» را بیان نمایید.

با تشکر از زحمات شما عزیزان در فصلنامه ره‌آورد نور، باید عرض کنم که ارائه تاریخ ایران اسلامی در قالب نرم‌افزار کتابخانه‌ای، پیشینه‌ای ندارد و در واقع،‌ تولید لوح فشرده تاریخ ایران اسلامی، برای پژوهش‌های تاریخی مربوط به ایران امری ضروری و بایسته می‌نمود. در گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، طرحی کلی درباره تاریخ و شاخه‌های آن پی‌گیری می‌شود که بخشی از آن با تولید نرم‌افزار تاریخ ایران اسلامی محقق گشت. آنچه تاکنون انجام شده است، در گام اول تولید «نور السیره» با محوریت تاریخ عمومی و تاریخ خلافت بود. سپس نرم‌افزار «معصومان» با محوریت ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ طراحی و تولید شد که در واقع تاریخ نجات و سعادت بشر را بررسی می‌کرد. نرم‌افزار «تُراث» به تاریخ اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام اختصاص داشت، کتابخانه الکترونیکی «جغرافیای جهان اسلام» بستر وقوع حوادث و رویدادها را آشکار می‌ساخت و لوح فشرده «تراجم» که در دست تولید است، به معرفی حاملان فرهنگ و تمدن اسلامی می‌پردازد. جایگاه تاریخ ایران اسلامی در این طرح کلی، جایگاه ویژه‌ای بود، با توجه به نقش ایران در تاریخ جهان اسلام و تاثیر فرهنگی و تمدنی شگرف آن در پیشرفت و گسترش اسلام، اندیشه تولید این لوح فشرده، اندیشه‌ای صائب بود که می‌توانست بخشی از عظمت فرهنگی سرزمین ایران و نقش آن در تحولات گذشته جهان اسلام را نشان دهد. از جمله اهداف ما در تولید این برنامه، در اختیار قرار دادن منابع و متون تاریخ ایران اسلامی بود تا پژوهشگران و علاقه‌مندان به مطالعات ایرانی به سهولت بتوانند به نتایج مورد نظر دسترسی یابند. متاسفانه، علی‌رغم وجود مراکز و موسسات ایران‌شناسی در کشور، اقدامی از سوی آنان در این زمینه صورت نگرفته است و با توجه به تجارب فراونی که مرکز در دیجیتالی کردن منابع و متون داشته و گام‌های بلند و محکمی در این زمینه برداشته، این افتخار نصیب مرکز گردید. هدف دیگر ما در تولید این نرم‌افزار ارتقا سطح مطالعات و پژوهش‌های مربوط به این عرصه بود که از طریق دسترسی به انبوه جواب‌ها در یک موضوع و بررسی سیر و تطور آن، محقق می‌گشت.

با توجه به این‌که ایران، اینک کانون تشیع است و مدتی است که در پی انقلاب اسلامی، مراکز مطالعاتی بسیاری، خواهان مطالعه پیشینه ایران شده‌اند، تولید نرم‌افزار «تاریخ ایران اسلامی» به خوبی این پیشینه تاریخی را در قالب دولت‌های مستقر در ایران، که بخشی از آن‌ها دولت‌های شیعی بوده‌اند، نشان می‌دهد.

♦ اجرای این پروژه، چه مدت طول کشیده است؟

این پروژه، از سال 1387 شروع شد و در سال1390 به مرحله تولید رسید. در مجموع، سه سال بازه زمانی فعالیت در عرصه تولید این نرم‌افزار بود و البته چون این نرم‌افزار، صرفا برنامه‌ای کتابخانه‌ای بود، ماموریت اصلی به دوش بخش‌ ورود اطلاعات بود.

♦ در طول اجرای این پروژه، با چه مشکلاتی روبه‌رو بودید؟

در تعریف پروژه، مقداری مشکل داشتیم؛ یک مشکل مربوط به تعریف دامنه زمانی طرح بود. دامنه زمانی طرح ابتدا، تنها شامل دولت صفویه بود، اما سر انجام دامنه آن از ابتدای ورود اسلام به ایران تا مشروطه را در برگرفت. درباره محدوده مکانی نیز چنین مشکلی وجود داشت، چون محدوده جغرافیای ایران در حال حاضر، با دوره‌های پیشین تفاوت دارد. از این رو، در خصوص این‌که چه کتاب‌هایی در این پروژه آورده شود که متناسب با جغرافیای بحث باشد، با مشکلاتی روبرو بودیم. دغدغه دیگر طراحان این نرم‌افزار که خود در سلک روحانیان بودند، این بود که از سوی ناآگاهان، متهم به ایرانی‌گری و ملی‌گرایی نشوند و تلاش بر این بود که دولت‌های شیعی ایران مانند: صفویه برجسته مطرح شده و از پرداختن به تاریخ ایران باستان پرهیز گردد.

یافتن منابع، به‌خصوص منابع کهن، وقت فراوانی از ما گرفت. همچنین تایپ و تصحیح این منابع، مشکلات عدید‌ه‌ای به همراه داشت. از طرفی، همکاران ما در بخش تصحیح بیشتر با واژه‌های عربی خو گرفته‌اند و بانک واژه‌های آنان بانک واژگان عربی بود، و در نوع متون کهن فارسی الفاظ غریب و ناشناخته بسیار وجود داشت که کار تصحیح را دشوار می‌نمود برای نمونه، «ماکان بن کاکی» نام فرد است که در سیستم‌های تصحیح لیست عربی، «ما» را از «کان» جدا می‌کند؛ در حالی که این واژه، یک واژه چسبیده به هم است.

از دیگر دشواری‌های جدی در تولید این برنامه، مشکل مالکیت معنوی و کسب اجازه از مولفان برای استفاده از کتاب‌هایشان در نرم‌افزار بود. در ایران انتشاراتی‌ها به سختی رضایت استفاده از کتاب‌های چاپ شده‌اشان را در قالب نرم‌افزار می‌دهند. چنان که گاه، مولفانی یافت می‌شدند که علی‌رغم شهرت‌شان در مطالعات مربوط به تاریخ ایران، این‌گونه برنامه‌ها را نپسندیده و تحقیق به گونه کهن و قدیمی را پیشنهاد می‌کردند و از این رو، اجازه استفاده از کتاب‌هایشان در نرم‌افزار فراهم نمی‌گشت.

♦ برتری این نرم‌افزار را در چه چیزی می دانید؟

از جمله ویژگی‌ها و امتیازات مرکز نور، تولید کتابخانه‌های قوی در زمینه‌های مختلف است. نرم‌افزار ایران اسلامی نیز از لحاظ متنی رقیب ندارد. کارهایی که در زمینه ایران و ایران‌شناسی می‌شود، بیشتر جنبه مالتی‌مدیا دارد و برای گردشگری مناسب است؛ ولی در زمینه پژوهشی، اولین گام را ما برداشته‌ایم و این ویژگی بارز این نرم‌افزار است؛ به گونه‌ای که ایران‌شناسانی که محتوای علمی این نرم‌افزار را دیده‌اند، بسیار خرسند گشته و خواهان استمرار این راه و برداشتن گام‌های بعدی شده‌اند.

ویژگی دیگر «تاریخ ایران اسلامی»، جنبه گرافیکی آن است. صفحه اول این نرم‌افزار، بسیار جالب و جذاب است؛ یعنی طرحی است از تاریخ که ساعتی در آن به کار رفته و گذر زمان را نشان می‌دهد. در این صفحه همچنین قاصدک‌هایی هستند که پیام رسان‌اند و تصاویری انتخاب شده که ترکیبی از ایران و اسلام هستند؛ مثلاً مسجد شیخ لطف الهی، مسجد امام و برج طغرل.

این نرم‌افزار، مخاطبین بین المللی دارد؛ یعنی فقط در ایران قابل استفاده نیست. سطح نرم‌افزار، پژوهشی است و برای دانشجویان، اساتید و ایران‌شناسانی که می‌خواهند در حوزه تاریخ ایران اسلامی تحقیق کنند، بسیار مفید است. بنابراین، با توجه به ویژه بودن موقعیت ایران در سطح بین المللی، افراد داخل و خارج از کشور که مایل‌اند از پیشینه ایران اطلاعاتی را داشته باشند، می‌توانند به این نرم‌افزار مراجعه نمایند.

به نظر می‌رسد، مجموع این ویژگی‌ها و منابع ارزشمندی که در این برنامه به کار رفته، باعث شد تا در پنجمین جشنواره و نمایشگاه بین‌المللی رسانه‌های دیجیتال، «تاریخ ایران اسلامی» به کسب رتبه دوم در زمینه فرهنگ عمومی و ایران‌شناسی نایل آید که افتخاری بزرگ برای مرکز و همه دست‌اندرکاران این پروژه به شمار می‌رود.

♦ آیا این پروژه نیاز به ارتقا و تکمیل نسخه دارد؟

در این برنامه، 276 عنوان کتاب در 472 جلد آمده است. طبیعی است که این تعداد کتاب، کم است و اذعان داریم که در ابتدای این راه هستیم و هنوز گام‌های بسیاری را پیش رو داریم.

به لحاظ کتابخانه‌ای، کتاب‌های فراوانی وجود دارند که در این برنامه نیاورده‌ایم؛ رضایت ما به تولید برنامه با همین وضعیت، به جهت خالی بودن عرصه و نبود برنامه ای در این زمینه بود. از این رو، در مراحل بعدی تصمیم داریم کتابخانه را مقداری غنی‌تر کنیم و حجم آن را تا پنج برابر افزایش دهیم. ضمن آن، که اینک در صدد تولید «درخت تاریخ ایران» بر آمده‌ایم، تا اطلاعات کتاب‌ها را در قالب این درخت عرضه کنیم. افزون بر این سال‌شمار تاریخ ایران نیز از این کتاب‌ها در حال استخراج است. غنی سازی کتابخانه با لینک واژه‌ها و اعلام به لغت نامه دهخدا و استفاده از مقالات مربوط به تاریخ ایران که در سایت دیگر مرکز پایگاه مجلات نور یا «noormags» درج شده از دیگر اقداماتی است که، در نسخه بعدی تاریخ ایران از آن بهره‌مند خواهیم شد.

♦ این برنامه از چه محتوا و امکاناتی بهره می‌برد؟

در این نرم‌افزار، متن کامل 276 عنوان کتاب در 472 جلد در زمینه تاریخ ایران دوره اسلامی قابل دسترسی است. موضوعات این منابع، عبارت‌اند از: تاریخ عمومی، تاریخ محلی ایران، تاریخ دولت‌ها و سلسله‌های ایران، سفرنامه‌ها و منابع پژوهشی جدید.

دسترسی به بیش از 140هزار باب و عنوان از طریق فهرست گزینشی با امکان محدود کردن دامنه فهرست، جستجو در متن و فهرست کتاب‌های برنامه، مقایسه بین دو متن از یک یا دو کتاب مختلف با یکدیگر، ایجاد ارتباط بین کتاب‌ها و ترجمه‌های آن‌ها و نیز نمایش متن قرآن کریم به همراه ترجمه و امکان جستجو در آیات، از دیگر قابلیت‌های فنی و محتوایی برنامه است. همچنین در این نرم‌افزار، امکان ارتباط متن کتاب‌ها با 10 دوره لغت‌نامه به همراه قابلیت جستجو برای کاربران و محققان فراهم آمده است.

♦ در پایان، اگر صحبت دیگری دارید، بیان بفرمایید.

در زمینه تولید این نرم‌افزار، همکاران بخش‌های: ورود اطلاعات، تایپ و تصحیح و نیز معاونت فنی مرکز زحمت فراوانی را متحمل شده‌اند که لازم می‌دانم از همه آنان تشکر کنم. همچنین لازم می‌دانم از استاد رسول جعفریان که مشاور و پشتیبان فکری این طرح بودند و دوست فرهیخته و دانش‌آموخته تاریخ ایران اسلامی جناب آقای محمد علی رحیمی ثابت مدیر پروژه این نرم‌افزار که با کوشش فراوان در به ثمر نشستن و تکمیل این پروژه ما را یاری کردند، تشکر نمایم. امیدوارم نگاه جامعه ما به تاریخ، از نگاه داستان و رمان خارج شده و به شکل مطلوب‌تری سامان یابد. در ضمن، از همه بزرگان و متولیان مرکز در خصوص مساعدت‌ها و همراهی‌های خوبی که جهت تولید این نرم‌افزار داشتند، تقدیر می‌نمایم.

♦ از این‌که در این گفتگو شرکت کردید، سپاس‌گزاریم.

بنده هم از شما و همکارانتان در فصلنامه ره‌آورد نور تشکر می‌کنم.