کلیدواژگان: نسخه خطی، دیجیتال سازی، فهرست نویسی، استانداردسازی، پایگاه کتابخانه دیجیتال.
مقدمه
سعادت انسان، در پرتو علم و آگاهی رقم می خورد. او به تجربه درک کرده است که دانایی در زیست مطلوب و سعادت بخش، نقش تعیین کننده دارد و از همه ثروت ها والاتر و برتر است. اوّلین مرحله در مسیر تحقیق و پژوهش، جمع آوری اطلاعات برای مطالعه و پردازش اطلاعات می باشد که مستلزم آشنایی با منابع، اسناد تاریخی و مدارک علمی است؛ چرا که هر پژوهش، دارای هویت جمعی است که در بستر پیشینه آن تحقیق موجود می باشد و به گستره تاریخ و جغرافیای آن علم برمی گردد و متأثر از گذشتگان و مؤثر بر آیندگان خواهد بود. بنابراین، آگاهی و آشنایی با منابع معتبر که دارای اصالت و قدمت بوده و از جامعیت و اتقان محتوا و همچنین وثاقت و شهرت علمی برخوردار باشد، ضرورت و اهمیت فوق العاده ای دارد.
نسخه های خطی و قدیمی موجود در کتابخانه ها به عنوان منابع دست اوّل، همواره مورد توجه جامعه علمی و فرهنگی جهان بوده است؛ زیرا فراگیرترین میراث علمی گذشتگان است و در راستای تعالی و رشد فرهنگ و تمدن بشر همیشه مورد توجه پژوهشگران علوم مختلف به شمار می روند. متأسفانه، هنوز در بسیاری از کتابخانه های جهان، نسخه های فراوانی وجود دارد که فهرست نویسی نشده اند و بخشی از اطلاعات فهرست شده نیز چه بسا با خطاهای فراوان همراه باشد؛ ولی با استفاده از امکانات و ابزارهای نوین فنی و قابلیت های پژوهشی برای کاربردپذیری و قابل استفاده تر کردن منابع مرجع و دست اوّل و به خصوص در حوزه نسخ خطی علوم، می توان کمک فراوان و شایسته ای به جامعه گسترده علمی و پژوهشی جهان در عصر فناوری اطلاعات ارائه نمود.
نسخه خطی
اصطلاح مخطوط یا دست نویس (manuscript) که به نسخه خطی اصلی نویسنده گفته می شود، در مقابل مطبوع یا چاپ شده استفاده می شود؛ نوشته هایی که با دست و قلم بر روی کاغذ انجام می شد و در اصطلاح به آن «نسخه» می گفتند. در علم کتابداری دست نویس ها به نوشته هایی تک نسخه گفته می شود که نویسنده آنها را تولید کرده است؛ مانند متن اثری که نویسنده ای آماده کرده تا به چاپخانه سپرده شود.
بنا به تعریفی دیگر، نخستین نسخه کتاب را که توسط پدیدآور آن اثر به رشته تحریر درمی آمد و دارای خط خوردگی و نازیبایی و بدخوان بود و بیشتر موارد به دست مؤلف نوشته می شده، پیش نویس یا «مُسوَدِّه» گویند. سپس، برای نسخه نویسی و آماده کردن پاک نویس که به آن «مُبیَضِّه» می گفتند، به کاتب سپرده می شده است تا با دقت و نظم، از روی آن، نسخه ای دیگر را بنویسد و در صورتی که نویسنده اصلی خوش خط بود و بر مفاهیم مورد نظر مسلط بود، مسوده یا نسخه اصلی خوانا و پاکیزه می بود، به عنوان نسخه اصل اثر حفظ و نگهداری می شده است. نسخه ای که خود مؤلف می نوشته است، به نام نسخه مادر، اصل یا مصدر نیز بیان می شود. مهم ترین و بهترین نسخه، همان نسخه ای است که به دست مؤلف آن اثر کتابت شده باشد و عنوان و نام اثر به همراه نام مؤلف در آن ذکر شده باشد و تمام عناصر همان گونه که مؤلف آنها را به شکل و صورت نهایی با خط و قلم خود در آن نوشته، آمده است که در برخی موارد، در یک مرحله یا چندین مرحله، تنظیم و تدوین کرده است؛ یعنی گاهی نسخه به صورت مسوده و گاهی به صورت مبیضه نوشته شده است؛ هر چند نسخه مسوده نسبت به مبیضه از اهمیت و قوت بیشتری برخوردار است؛ اما به تکامل نرسیده و مبیضه نسخه نهایی آن به شمار می رود.
نسخه نویسی یا نسخه نگاری در اسلام، مخصوص کتابت و استنساخ قرآن کریم به وجود آمد؛ ولی به تدریج در استنساخ کتب سایر علوم نیز گسترش یافت.
اهمیت نسخ خطی
نسخه های خطی به دلیل دارا بودن معلومات مختلف در گستره تاریخ و پیشینه علوم، دارای اهمیت بسیار زیاد می باشند و از جنبه های مختلف در رشته های گوناگون علوم همچون: تاریخ، هنر، کتابداری، رجال و تراجم قابل بررسی و دقت نظر است.
دو گونه ارزش گذاری و اهمیت را برای نسخه های خطی می توان بیان کرد؛ یکی، نگاه سنّتی به این گونه آثار که جنبه تاریخی و موزه ای داشته و در نتیجه آن، نسخه های خطی تنها در اختیار کتابخانه ها و موزه ها قرار می گیرد و برای نمایش به محققان و مراجعه کنندگان استفاده می شود. دیگری، نگاه عمیق و دقیق علمی به این گونه آثار که جنبه کاربردی و قابل استفاده برای پژوهشگران دارد و اسباب تولید علم در مجامع تحقیقاتی را به وجود می آورد.
با توجه به گستره و تنوع منابع کهن و قدیمی در جهان و با وجود تلاش های پراکنده برخی کتابخانه ها و مراکز در دیجیتال نمودن و عرضه در اینترنت، متأسفانه هنوز فعالیت مناسب و شایسته ای انجام نگرفته است. این در حالی است که دستیابی به این گونه منابع برای پژوهشگران بسیار دشوار است و با موانع زیاد از طرف متولیان و صاحبان این گونه آثار و منابع مواجه است که به عنوان نمونه می توان برخی از آنها را این گونه معرفی نمود:
- عدم انتشار و بهره گیری مناسب از ذخایر دانش و علوم برای محققان مختلف در سراسر دنیا؛
- هزینه های بسیار بالای نگهداری فیزیکی منابع در کتابخانه های سنّتی؛
- حبس نسخه و عدم ارائه تصویر منابع به سهولت و سرعت برای پژوهشگران؛
- مراحل اداری بسیار پیچیده و برخورد نامناسب کتابخانه ها و مراکز برای مشاهده و دسترسی به منابع؛
- تغییرات و تحولات فیزیکی و شیمیایی که بر اثر گذشت زمان در نسخه های خطی ایجاد می شود؛
- از بین رفتن سرمایه های قیمتی فرهنگی به دلیل عدم توجه و دقت لازم به منابع ملی در طول زمان؛
- عدم اطلاع از موضوعات و محتوای مطالب و امکان شناسایی تعداد جامع منابع علوم؛
- وجود عناوین تکراری و یکدست نبودن اطلاعات منابع.
فهرست نویسی نسخ خطی
میراث گران بهای نسخه های خطی، گنجینه ای بسیار بزرگ است که نتیجه کوشش های علمی فراوان دانشمندان و پژوهشگران تاریخ کهن جهان پیرامون ماست و فهرست نویسی کردن اطلاعات آن، مانند کلیدی میانبر است که به سهولت می توان به قسمت های مختلف این گنجینه عظیم دسترسی پیدا کرد. تنظیم و تدوین فهرست نسخه های خطی، مجموعه ای از عناصر اساسی اطلاعات کتاب شناختی و نسخه شناسی هر یک از آثار مکتوب قدیمی است که به صورت اسناد یا مدارک و در قالب کتاب یا رساله های علمی در یکی از کتابخانه ها و مراکز و مؤسسات قابل دسترسی است. از مهم ترین فواید فهرست نویسی، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- سازماندهی و یکپارچه سازی اطلاعات؛
- شناسایی آثار ناشناخته و مبهم نسخ خطی؛
- دستیابی سریع به منابع و موضوعات مختلف علوم؛
- اطلاع رسانی از گنجینه عظیم میراث کهن؛
- آشنایی با تاریخ علوم (پیدایش و سیر تطور)؛
- تفکیک نسخه های اصلی و فرعی؛
- دسته بندی موضوعی آثار.
شایان توجه است که با وجود فعالیت های گوناگون مراکز و مؤسسات مختلف و افزایش فهرست نویسان، هنوز شیوه و دستورالعمل مشخص و مدون که دارای استاندارد یکسانی باشد، برای آن تهیه و تدوین نشده است و هر فرد یا گروهی با روش خاص خود، اقدام به فهرست نویسی این گونه آثار می کند. این تفاوت ها که متناسب با اهداف و روش های فهرست نویسی و نیازهای مراکز و مؤسسات و مهم تر از همه، با سلایق فهرست نویسان همراه بوده و نیز به دلیل عدم استفاده از دستورالعمل و شیوه ای واحد و نیز عدم مستندسازی نام صاحبان آثار و اختصاص موضوعات مناسب، باعث بروز مشکلات فراوان در بازیابی اطلاعات در مراجعه مخاطبان و عدم استفاده لازم به این گونه فهرست ها شده است.
فهرست های نسخه های خطی، به طور معمول، به دلیل عدم استقبال عمومی مخاطبان، در تعداد کم منتشر می شود. علاوه بر اینکه توزیع و معرفی نامناسب، موجب عدم دسترسی و شناسایی این گونه منابع می گردد؛ در حالی که در عصر حاضر با استفاده از وسایل ارتباط جمعی و به خصوص شبکه جهانی وب، می توان با فراهم نمودن بستری مناسب برای تعاملات فرهنگی و علمی، استفاده های فراوانی برای پژوهشگران علوم اسلامی فراهم کرد که به عنوان نمونه، معرفی و عرضه فهارس نسخ خطی یکی از این گونه استفاده ها می تواند باشد. کتابخانه ها و مراکز علمی و تحقیقاتی نیز می توانند با دیجیتالی کردن نسخه های خطی و یا فهرست کردن اطلاعات خود در شبکه جهانی، امکان استفاده برای بررسی و فهرست نگاری دانش پژوهان را فراهم کنند. فهرست های نسخه های خطی، به چند صورت ذیل می توانند در شبکه جهانی وب عرضه شوند:
- بانک های اطلاعاتی فهارس نسخ خطی؛
- فهرست های تصویری یا اسکن کتب فهارس؛
- فهرست های متنی نسخه های خطی به صورت کتاب الکترونیکی؛
- پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخه های خطی و فهارس.
مهم ترین کتابخانه های نسخ خطی
مهم ترین کتابخانه های ایران که تعداد قابل توجهی نسخه خطی ثبت شده دارند و فهرست آنها به صورت فهرست چاپی منتشر شده است، عبارت اند از: آستان قدس رضوی، مجلس، ملی، ملک، سپهسالار، مرعشی، وزیری، ملی تبریز، کاخ گلستان، آستان حضرت معصومه، دانشگاه تهران، مدرسه گلپایگانی، مرکز احیای میراث اسلامی، مسجد اعظم و مسجد گوهرشاد. اطلاعات فهارس این کتابخانه ها، در کتاب 45 جلدی فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا)، توسط کتابخانه ملی به چاپ رسیده است.
در خارج از ایران نیز برخی کشورها دارای بیشترین نسخه خطی می باشند که فهرست های آنها نیز منتشر شده است. کشورهایی از قبیل: آلمان، آمریکا، اسپانیا، افغانستان، الجزایر، امارات، انگلستان، اندونزی، ایرلند، ایتالیا، بحرین، بلغارستان، ترکیه، تونس، روسیه، سودان، سوریه، عراق، عربستان سعودی، فرانسه، فلسطین، فنلاند، لبنان، لیبی، مصر، مغرب (مراکش)، موریتانی، نیجریه، هند، هلند و یمن.
به عنوان نمونه، برخی از کتابخانه های این کشورها عبارت است از: کتابخانه دانشگاه الازهر مصر، کتابخانه سلطنتی کپنهاک دانمارک، کتابخانه کاشف الغطاء نجف، کتابخانه های راغب پاشا و کوپرلی ترکیه، کتابخانه چستربیتی ایرلند، کتابخانه بادلیان دانشگاه آکسفورد، کتابخانه دانشگاه کمبریج، کتابخانه دانشگاه ادینبورگ، کتابخانه دانشگاه کویینز ایرلند، کتابخانه دانشگاه هاروارد و کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا.
این کتابخانه ها، گستره منابع نسخه های خطی اسلامی به زبان فارسی و عربی و ترکی و سایر زبان ها را در سرتاسر جهان می رساند و لازم است تمام این اطلاعات، در یک پایگاه جامع اطلاعات نسخه های خطی گردآوری و اطلاع رسانی گردد.
مهم ترین بانک های اطلاعاتی نسخ خطی جهان
مهم ترین منابع بانک های اطلاعاتی نسخ خطی اسلامی ـ ایرانی که به زبان هایی مانند: فارسی، عربی، ترکی و انگلیسی در شبکه جهانی وب موجود هستند، عبارت اند از :
- مجمع ذخایر اسلامی (Zakhair.net/Manuscript.php): دارای حدود 70000 کتاب از منابع نسخ خطی، نسخ عکسی، کتب سنگی و متون کهن و همچنین، اطلاعات فهارس حدود 140000 کتاب؛
- آستان قدس رضوی (aqlibrary.org): شامل حدود 60000 مورد از منابع نسخ خطی و 60 عنوان کتب فهارس نسخ خطی بوده که در کنار موارد دیگری همچون: کتاب، روزنامه ها، نشریات، کتب سنگی، اسناد و مدارک، صوتی و تصویری؛
- مرکز احیاء میراث اسلامی (Mirath.net): شامل بیش از 50000 مورد از منابع نسخ خطی، نسخ عکسی و کتب سنگی؛
- سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (nlai.ir): شامل حدود 35000 مورد از منابع نسخ خطی، کتب چاپ سنگی، در کنار سایر مواردی همچون: کتب چاپ سربی، کتاب، پایان نامه، صوتی و تصویری، اسناد، مقالات و نشریات؛
- کتابخانه مجلس (Majlislib.com): شامل حدود 30000 منابع نسخ خطی، کتب چاپ سنگی و اسناد و مدارک تاریخی؛
- گنجینه نسخه های خطی اسلامی (totfim.com): شامل حدود 15000 نسخه خطی و کتب سنگی با دسته بندی موضوعی؛
- کتابخانه و موزه ملی ملک (malekdlib.org): شامل حدود 10000 مورد از منابع نسخ خطی در کنار سایر منابع نشریات و مجلات، کتب چاپی، کتب الکترونیک، منابع غیر متنی دیداری و شنیداری و اسناد؛
- دانشگاه تهران (searchlib.ut.ac.ir): شامل منابع: نسخ خطی، کتاب، روزنامه، پایان نامه و اسناد تاریخی.
- المخطوطات جامعة الملک سعود (makhtota.ksu.edu.sa): شامل بیش از 11000 نسخه خطی دانشگاه ملک سعود عربستان؛
- شبکة المخطوطات العربیة (manuscripts.idsc.gov.eg): شامل منابع نسخ خطی موجود در کتابخانه های مصر؛
- الهییة العامة لدار الکتب والوثایق القومیة (darelkotob.gov.eg/manusearch.asp): شامل منابع نسخ خطی کتابخانه خدیویه در قاهره مصر و دارای حدود 60000 نسخه خطی عربی، فارسی و ترکی؛
- کتابخانه یوسف زیدان (ziedan.com): شامل منابع نسخ خطی موجود در کتابخانه اسکندریه مصر و بالغ بر 6500 نسخه خطی؛
- کتابخانه الأزهر (alazharonline.com): شامل بیش از 45000 نسخه خطی به صورت تصویر و فهارس در موضوعات مختلف، به عنوان یکی از قدیمی ترین کتابخانه های جهان؛
- مکتبات جامعة ملک فیصل (Kfu.edu.sa/library/lib-m.asp): شامل منابع نسخ خطی دانشگاه ملک فیصل عربستان و فهارس عناوین مخطوطات کتابخانه های عالم، کتاب، پایان نامه و نشریات؛
- الجامعة الإسلامیة بالمدینة المنورة (iu.edu.sa): شامل منابع حدود 4000 نسخه خطی، 17000 میکروفیلم و 6000 تصویر نسخه خطی کتابخانه دانشگاه اسلامی مدینه؛
- مجمع ملک فهد (qurancomplex.org): شامل منابع نسخ خطی، کتب چاپی و تصنیفات در حوزه علوم قرآن؛
- دایرة المخطوطات والوثایق وزارة التراث والثقافة سلطنة عمان (mhc.gov.om): شامل حدود 5000 نسخه خطی وزارت فرهنگ و میراث کشور عمان؛
- بانک اطلاعات نسخه های خطی کتابخانه های ترکیه (yazmalar.gov.tr): شامل اطلاعات حدود 20000 عنوان نسخه خطی در کتابخانه های ترکیه؛
- بانک اطلاعات نسخه های خطی شرقی (lddv.zdv.uni-tuebingen.de/cgi-bin/km/reb): شامل منابع تصویری نسخ خطی و میکروفیلم کتابخانه های موریتانی؛
- پایگاه منیواسکریپتوریم جمهوری چک (manuscriptorium.com): کانون پایگاه نسخ خطی اروپا، شامل اطلاعات کتاب شناختی نسخه های خطی برای هدایت کاربران به تصاویر نسخ خطی؛
- کتابخانه دانشگاه میشیگان (lib.umich.edu): شامل بیش از 1000 نسخه خطی عربی و فارسی؛
- بانک نسخه های خطی اسلامی دانشگاه لایپزیگ (islamic-manuscripts.net): شامل اطلاعات نسخه های خطی اسلامی کتابخانه دانشگاه لایپزیگ آلمان؛
- کتابخانه سلطنتی کپنهاک دانمارک (kb.dk/kb/dept/nbo/oja/e-manus/index-en.htm): دارای بیش از 2000 نسخه خطی در زبان های مختلف؛
- بانک اطلاعات نسخ خطی فارسی کتابخانه های جهان (knowledgebase.icro.ir): شامل فهرست نسخه های خطی کتابخانه های کشورهایی مانند: هند، پاکستان و اتریش؛
- کتابخانه دانشگاه پرینستون آمریکا (pudl.princeton.edu/collections/pudl0032): دارای حدود 1500 نسخه خطی اسلامی و ایرانی؛
- کتابخانه دانشگاه هاروارد (ocp.hul.harvard.edu/ihp/manuscripts.html): دارای حدود500 نسخه خطی؛
- جامع المخطوطات الإسلامیة (wqf.me/?page_id=16904): شامل اطلاعات حدود 116000 عنوان کتاب نسخ خطی از 42 کتابخانه مشهور دنیا؛
- کتابخانه کاشف الغطاء نجف (kashifalgetaa.com): از مراکز نگهداری و خدمات رسانی در حوزه نسخه های خطی و تبدیل آن به نسخه دیجیتالی، ارائه شده در قالب نرم افزار و پایگاه اینترنتی؛
- کتابخانه دانشگاه آمریکا در بیروت (ddc.aub.edu.lb/projects/jafet/manuscripts): شامل 2000 نسخه خطی و میکروفیلم و میکروفیش؛
- کتابخانه سحاب (sahab.org): شامل برخی از متون کهن و نسخ خطی قدیمی در موضوعاتی مانند: کلام، فلسفه و ادبیات عرب؛
- الودود (wadod.com): شامل 1000 نسخه خطی؛
- بیاض (bayas.ir): دارای اطلاعات و نسخه دیجیتال کتب چاپ سنگی؛
- بساتین (manuscripts.ir): بانک اطلاعات کتب و فهارس نسخ خطی و هزاران نسخه خطی و متون کهن؛
- کتابخانه محقق طباطبایی (mtif.org): دارای حدود 500 کتاب با موضوع فهارس و نسخه شناسی و همچنین، حدود 300 میکروفیلم دربردارنده حدود 700 عنوان نسخ خطی؛
- میراث مکتوب (mirasmaktoob.ir): شامل اطلاعات و کتب قدیمی فراوان؛
- آقابزرگ (aghabozorg.ir): بانک اطلاعات کتب چاپی و نسخ خطی، دارای اطلاعات نسخه شناسی بیش از 255000 کتاب.
اهمیت و ضرورت دیجیتال سازی نسخ خطی
یکی از فرصت های ایجاد شده در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده از ارزش های افزوده فناوری در راستای آماده سازی زمینه های جمع آوری و سازماندهی و نگهداری اطلاعات نسخه های خطی می باشد که می توان از طریق توسعه و گسترش بانک های اطلاعاتی یکپارچه، در بهینه سازی ذخیره کردن و بازیابی اطلاعات همراه با اشتراک گذاری آن به صورت ماشینی استفاده بیشتری از آنها نمود. از مهم ترین دلایل ایجاد کتابخانه های دیجیتالی نسخ خطی می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- افزایش طول عمر و زمان بقای نسخه خطی در فضای دیجیتال؛
- تکثیر و گسترش منابع کهن و قدیمی در عرصه اینترنت؛
- تحقیق و تصحیح متون کهن و بازسازی متون مفقود؛
- عدم آسیب نسخه اصلی به جهت مراجعات مکرر محققان؛
- کاهش هزینه های نگهداری و حفاظت به صورت فیزیکی؛
- دستیابی هم زمان عده ای فراوان از محققان در سراسر دنیا؛
- مستندسازی علمی تحقیقات و پژوهش های جدید به منابع معتبر؛
- بازخوانی متون و ارائه نقدها و نظرهای مختلف درباره هر یک از منابع؛
- دسترس پذیری آسان و سریع به منابع و متون کهن برای دانش پژوهان.
به دلیل اهمیت و ضرورت پیگیری دیجیتال سازی منابع و مدارک قدیمی علوم، بر متولیان و صاحبان فرهنگ و اندیشه لازم است که هم برای حفاظت اصولی و سازماندهی علمی نسخه های خطی و همچنین، برای گسترش علوم مختلف و راحتی دسترس پذیری آنها برای محققان و علاقه مندان به پژوهش، به رویکرد اساسی به روزرسانی اطلاعات نسخ خطی با توجه به نیازهای روز جهان و ارزش های افزوده فناوری، توجه لازم و ضروری داشته باشند؛ همچنان که مراکز و مؤسسات گوناگون در سراسر دنیا در کنار ایجاد بانک های اطلاعات از فهارس نسخ خطی، اقدامات قابل توجهی نیز در جهت دیجیتال سازی نسخه های خطی انجام داده اند و هم زمان با پیشرفت فناوری و با استفاده از دوربین های دیجیتالی مخصوص و اسکنرهای پیشرفته، تصویربرداری از نسخ خطی را با کیفیت مطلوب و همچنین، تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری فراوان و با استفاده از دانش های متخصصان و استانداردهای جدید کتابداری، به سرعت دچار تغییر و تحول بسیار نموده است. بنابراین، باید مسؤولان با برنامه ریزی و سازماندهی و ایجاد نوآوری به منظور تعیین راهکارها و سیاست های کلان در گسترش و افزایش خطّ مشی های دیجیتال سازی نسخ خطی در جهت ارتقای سطح دسترسی به منابع و بهبود ارائه خدمات به دانش پژوهان، اقدام های بسیار جدی و فوری داشته باشند.
در فرآیند دیجیتال سازی در بانک های اطلاعاتی نسخ خطی در مؤسسات و مراکز، توجه به مواردی چند ضروری است که شامل مراحلی به شرح ذیل می باشد:
- سند چشم انداز و اساس نامه؛
- تعیین سیاست ها و اهداف؛
- توجه به مالکیت معنوی و مسائل حقوقی؛
- آماده سازی و جمع آوری اطلاعات؛
- یکپارچه سازی و استانداردسازی؛
- ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات؛
- کنترل کیفیت و ارزیابی؛
- نظارت سطوح دسترسی؛
- امنیت و حفاظت از منابع؛
- پشتیبانی و ارتقاء (همگام سازی با فناوری روز).
فرآیند دیجیتال سازی نسخ خطی
دیجیتال سازی نسخ خطی، فرآیند تبدیل منابع فیزیکی از قالب آنالوگ به شکل دیجیتال با استفاده از امکانات دیجیتالی است. برای همین منظور، از هر نسخه خطی، نسخه دیجیتالی به عنوان نسخه پشتیبان به صورت عکس یا اسکن تهیه شده و با استفاده از استانداردهای ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات نگهداری می شود. این استانداردها از دو قسمت عمده سخت افزار و نرم افزار تشکیل می شود و شامل: ابزارهای تصویربرداری و اسکن، دوربین های دیجیتالی و اسکنرها یا نرم افزارهای ویرایشگر و پویشگر تصویر می باشد. به طور عمده، دو دسته اطلاعات بسیار مهم در فرآیند دیجیتال سازی نسخ خطی وجود دارد:
- داده (Data): اسنادی که از طریق فرایند دیجیتال سازی به اطلاعات دیجیتالی تبدیل می شوند و در واقع، همان نسخه دیجیتال سند است و شامل : تصویر ، متن، ویدیو و یا صوت می باشد.
- ابرداده (Metadata): اطلاعاتی درباره منابع اطلاعاتی که در فرآیند دیجیتال سازی اسناد برای شناسایی همراه آن اسناد و مدارک می باشد که به عنوان ساختار پشتیبان و امکان دسترسی به داده های گروه اوّل می باشد و شامل : اطلاعات کتاب شناختی، نسخه شناسی و سایر مواردی است که به توصیف داده ها می پردازد.
فراداده یا متادیتا، ویژگی ها و خصوصیات مختلفی است که منابع را توصیف و سازماندهی می کند و پیشینه آن، همان فهرست نویسی منابع چاپی می باشد. کارکردهای فراداده را این گونه می توان معرفی کرد: مشخص کردن وضعیت منابع، اعتباربخشی به منابع، جستجو و بازیابی، سازماندهی منابع، محافظت از منابع، اشتراک گذاری منابع، توصیف منابع.
استانداردهای ابرداده ای فراوانی در بانک های اطلاعاتی جهان وجود دارد که از انواع پرکاربرد آن می توان به ابرداده توصیفی و ساختاری اشاره نمود. در تعریف ابرداده توصیفی می توان به صفاتی از عناصر اطلاعاتی مانند: عنوان، پدیدآور و تاریخ نشر اشاره کرد؛ یعنی اطلاعاتی که به عنوان اطلاعات کتاب شناختی برای توصیف منابع مورد استفاده قرار می گیرد و از جمله آنها می توان از استاندارد دابلین کور و مودز نام برد. در تعریف ابرداده ساختاری که به توصیف ساختار و روابط بین قسمت های مختلف مجموعه ای از عناصر مانند: شیوه آرایش صفحات، فهرست مندرجات و ارتباط بین بخش ها و فصول یک کتاب می پردازد، می توان به استاندارد ابرداده ای متس اشاره نمود.
پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی
اوّلین پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی در جهان، توسط کتابخانه سلطنتی کپنهاک دانمارک با انتشار 38 نسخه عربی و فارسی ایجاد شد و همچنین، از قدیمی ترین پایگاه های ایجاد شده در زمینه نسخه های خطی می توان به بانک اطلاعات کتابخانه دارالکتب مصر یا بانک اطلاعات نسخ خطی کتابخانه های ترکیه اشاره کرد که روند رو به رشد آن تا کنون ادامه دارد. در تعریف پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی، این گونه می توان بیان داشت که «پایگاه اینترنتی در شبکه جهانی وب که به صورت کتابخانه ای بوده و در آن نسخه های خطی به صورت دیجیتال و با توجه به استانداردهای مدیریت فراداده منابع ساماندهی می شود.»
در فرآیند دیجیتال سازی منابع نسخ خطی، ارزش افزوده های فراوانی مانند: نمایه سازی موضوعی اسناد و مدارک، امکانات جست و جوی ساده و پیشرفته در فراداده و جست و جو در متون محتوایی پایگاه و رکوردهای اطلاعاتی برای ایجاد شبکه مفهومی در یک پایگاه که امکان دسترسی سریع به منابع را برای کاربران پایگاه فراهم می کند، بسیار ضروری است و به طور کلی، سه عنصر: محتوا، نرم افزار و خدمات در ایجاد کتابخانه دیجیتال سهم اساسی دارند. پایگاه کتابخانه دیجیتال برای دسترس پذیری و تعامل در شبکه جهانی وب برای اینکه قابل استفاده همگانی باشد، نیازمند برخورداری از استانداردهای تعیین شده ملی و بین المللی و رعایت تفاهم نامه های استاندارد تعاملی برای تبادل در شبکه اطلاعات است؛ زیرا برقراری ارتباط بین وسایل غیرمشابه و شبکه های مختلف، بسیار مشکل و در برخی موارد نیز ناممکن است. بنابراین، با استفاده از استاندارد ها و تفاهم نامه های بین المللی، می توان امکان ارتباط بین کاربران و دستگاه های مختلف را ایجاد کرد که بعضی از آنها استاندارهای نگهداری محتوا در شبکه و برخی نیز شیوه های کدگذاری اطلاعات منابع و چگونگی فرمت و قالب منابع برای سازماندهی و بازیابی اطلاعات به صورت دیجیتالی می باشد. استانداردسازی، زمینه ای برای سرعت و سهولت تبادل اطلاعات بین مراکز دارنده اطلاعات نسخ خطی است. بنابراین، لزوم استفاده از استانداردهای تدوین فهرست سرعنوان های موضوعی، جای نامه ها، فهرست مستند نام مؤلفان و کاتبان، تاریخ تألیف و کتابت نسخ خطی، بسیار مهم و ضروری است.
استانداردهای پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی
استفاده از فناوری بدون توجه به ملزومات آن، در نظر متخصصان و کارشناسان علوم، کار نسنجیده و اشتباهی است که نه تنها کمکی به انسان نمی کند، بلکه آسیب های فراوانی برای فعالیتی که بدون تحقیق و کارشناسی انجام شود، به بار می آورد. بنابراین، لزوم استفاده از دانش صاحب نظران و قواعد علمی که روش های استاندارد استفاده از فناوری است، بدیهی و ضروری به نظر می رسد. بر همین اساس، بهره مندی از استانداردهای پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی در زمینه دیجیتال سازی، حفظ و نگهداری، جستجو و بازیابی در تعاملات بانک های اطلاعاتی و کتابخانه های دیجیتالی، بسیار لازم و مفید است که به طور کلی، به دو دسته استانداردهای ساختاری و محتوایی تقسیم بندی می شود.
استانداردهای ساختاری یا فنی، مجموعه استانداردهایی است که در نرم افزار وب سایت، ساختار چینش اطلاعات و چگونگی ارائه خدمات وجود دارد و استانداردهای محتوایی نیز مجموعه استانداردهای محتوای وب سایت است که شامل مواردی همچون: متن، تصویر، صوت و فیلم می باشد که توسط کنسرسیوم جهانی وب و سازمان جهانی استاندارد قواعد و شیوه نامه های آن معرفی می شود. گفتنی است که این استانداردها الزام آور نیستند؛ بلکه رضایتمندی و اقبال عمومی کاربران را در پی خواهد داشت.
در ادامه، به مهم ترین استانداردهای مورد نیاز برای پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی می پردازیم و در مجالی دیگر به شرح و تفصیل آنها خواهیم پرداخت.
1. استانداردهای نگهداری محتوا و اسناد دیجیتال که دارای دو نوع استاندارد و فرمت می باشد :
الف. فرمت زبان نشانه گذاری متن: مانند زبان نشانه گذاری تعمیم یافته استاندارد (SGML) و زبان نشانه گذاری فرامتن (HTML) و زبان نشانه گذاری گسترش پذیر (XML).
ب. فرمت مدرک قابل حمل و نقل (PDF).
2. استانداردهای ابرداده ای یا متادیتا (MetaData): از جمله آنها می توان به این موارد اشاره نمود:
- Machine Readable Cataloging = MARC
- MARC DTD
- UNIMARC
- Metadata Object Ddescription Schema = MODS
- Metadata Encoding and Transmission Standard = METS
- Encoded Archival Description = EAD
- Dublin Core = DC
- Text Encoding Initiative = TEI
3. استانداردهای فهرست نویسی: از قواعد مخصوص فهرست نویسی نسخ خطی می توان به این موارد اشاره کرد:
- AMERMM
- EAMMS
- DCRM
- Anglo American Catalogin Rule = AACR
- Ancient Medieval Renaissance and EarlyModern Manuscripts = AMERMM
- Descriptive Cataloging of Rare Books = DCRB
- International Standard Book Description = ISBD
- UNIMARK
- Electronic Access to Medieval Manuscripts = EAMMS
4. استانداردها و تفاهم نامه های تعامل پذیر برای شناسایی و تبادل اطلاعات: از جمله آنها می توان به این موارد اشاره نمود :
استاندارد Z3950 که اداره استاندارد ملی آمریکا برای تبادل و بازیابی اطلاعات در سال 1988 تهیه نمود و نسخه دوم آن در سال 1993 به صورت نسخه سازگار با ایـزو 10162/10163 و نسخه سوم آن در سال 1994 به عنوان استاندارد بازیابی و جست وجو که کتابخانه کنگره آمریکا مسؤولیت مراقبت و نگهداری از این استاندراد را بر عهده دارد، تهیه شد. این استاندارد از تفاهم نامه ای برای بازیابی اطلاعات از جنبه کتاب شناختی سرچشمه گرفته و امروزه با استفاده از ایزو 23950 امکان جست وجو در نظام های بازیابی ناهمگن را در یک محیط فراهم می کند و همچنین، تفاهم نامه آرشیوهای باز او.ای.آی (OAI) که از سوی کمیته مشورتی سیستم داده های فضایی ناسا برای تعامل پذیری مخازن دیجیتالی دوسویه شکل گرفته و به کتابخانه های دیجیتالی اجازه می دهد، ابرداده های خود را به طیف وسیعی از خدمات جست و جو و بازیابی و نیز استخراج ابرداده از پایگاه های تحت وب ارائه می نمایند و هدف آنها، فراهم سازی کمک به آسان سازی گسترش اطلاعات و تعامل بین تولیدکنندگان و ارائه کنندگان خدمات می باشد.
همچنین، استاندارد بین المللی مدیریت رکوردها ایزو 15489 که به سازمان ها در انجام فعالیت های طراحی و ایجاد رکورد، ملزومات مدیریت رکوردها و فرآیند کنترل آنها در آرشیوهای دیجیتال کمک می کند.
بخش های مهم پایگاه جامع کتابخانه دیجیتال نسخ خطی
مدل طراحی یک پایگاه جامع کتابخانه دیجیتال نسخ خطی، به عنوان یک پورتال تخصصی در زمینه نسخ خطی، می تواند دارای بخش های ذیل باشد:
- بانک اطلاعات نسخه های خطی؛
- تصاویر نسخه های خطی؛
- فهارس نسخه های خطی؛
- کتاب های چاپی مرتبط با نسخه های خطی؛
- مجلات نسخه پژوهی و کتاب شناسی؛
- مقالات مرتبط با نسخ خطی؛
- پایان نامه های مرتبط با نسخ خطی؛
- معرفی کتابخانه های دارای نسخه های خطی؛
- مراکز و مؤسسات مرتبط با فعالیت های نسخ خطی؛
- معرفی پایگاه های ارائه دهنده اطلاعات نسخ خطی؛
- معرفی برنامه های کاربردی و نرم افزارهای نسخ خطی؛
- معرفی همایش ها و کارگاه های آموزشی نسخ خطی؛
- مستند مشاهیر مؤلفان و کاتبان نسخ خطی؛
- دائرة المعارف ها و معجم های اصطلاحات نسخ خطی.
پیشنهادها
در پایان، مواردی به عنوان سرفصل های تحقیقاتی که هریک قابلیت بررسی و پژوهش جداگانه ای را به صورت مفصل دارا می باشد و در مسیر دیجیتال سازی نسخ خطی از اهمیت فراوانی برخوردار است، به صورت عنوان های پیشنهادی ذیل بیان می نماییم:
- کنسرسیوم ملی فرآیند دیجیتال سازی نسخ خطی؛
- پایگاه جامع اطلاع رسانی کتابخانه های نسخ خطی به منظور وارد کردن اطلاعات کتابخانه ها و مراکز نسخ خطی؛
- تهیه و ایجاد نسخه تحت وب پایگاه جامع اطلاعات نسخ خطی به صورت برخط (On Line)؛
- راهکارهای جمع آوری اطلاعات نسخه های خطی و فهارس کتابخانه های جهان؛
- ایجاد امکان اشتراک گذاری اطلاعات نسخ خطی در سطح ملی و بین المللی؛
- ذخیره سازی و حفاظت اطلاعات نسخ خطی به صورت جامع و یکپارچه؛
- دسته بندی موضوعی نسخ خطی در علوم مختلف و نمایه سازی اطلاعات؛
- طراحی نرم افزار کتابخانه ای استاندارد جهت فهرست نویسی و نمایه سازی موضوعی؛
- تدوین فهرست سرعنوان های موضوعی، جای نامه، فهرست مستند مشاهیر مؤلفان و کاتبان؛
- استفاده از مستند مشاهیر برای یکنواخت سازی اطلاعات و یکدست سازی عناوین و موضوعات؛
- استفاده از استاندارد ابرداده ای یکسان برای انتقال و تبدیل اطلاعات در تمام پایگاه های نسخ خطی؛
- تهیه و تدوین استاندارد فهرست نویسی توصیفی خاص برای یکسان سازی توصیف نسخه های خطی اسلامی؛
- امکان تبادل اطلاعات بین پایگاه های نسخ خطی برای ایجاد فهرستگان جامع نسخه های خطی اسلامی در جهان؛
- ایجاد بانک مرجع مستندات علمی در حوزه اصطلاحات نسخ خطی به منظور یکدست سازی و استانداردسازی عناصر توصیفی فهرست نویسی.
پی نوشت:
* مدیر پژوهشی پایگاه کتابخانه دیجیتال نسخ خطی نورمنابع:
