کلیدواژگان: وب دو، پایگاه ها‌ی مشارکتی، دموکراسی اطلاعاتی، ویکی، تنقیح اطلاعات، ویکی اسلامی.

امروزه اینترنت از پرکاربردترین فناوری­های بشر است؛ به گونه­ای که کاربرد آن، چنان گسترش یافته که از زندگی انسآن‌ها جدایی‌ناپذیر است. کسب اطلاعات و اخبار، مکاتبات، و ارتباط­های صوتی و تصویری از طریق اینترنت، شاهدی بر این ادعایند. اما شاید مؤثرترین کاربرد اینترنت استفاده از آن برای امور پژوهشی است. محققان به دلیل دسترسی آسان، گستردگی و به­ روز بودن اطلاعات، و عواملی از این دست، به جستجوی منابع از اینترنت راغب­تر از استفاده از کتابخانه هایند؛ به­‌ویژه این‌که پایگاه های علمی اینترنتی در سال­های اخیر رو به گسترش است. به همین دلیل و به سبب رقابتی که میان این پایگاه ها وجود دارد، کیفیت مطالب نیز بسیار بالاست و می­ توان به اتقان و اطمینان محتوای آثار این پایگاه ها اعتماد داشت. وجود همه این ویژگی­ها، تمایل پژوهشگران به استفاده از اینترنت را افزون می­کند.

ممکن است پرسیده شود این همه مطالب گوناگون چگونه در پایگاه های اینترنتی عرضه می­شود؟ چه کسانی می‌­توانند مطالب مختلف در باره موضوعات متنوع را در این فضا جای دهند؟ آیا فقط صاحبان پایگاه های اینترنتی توانایی بارگذاری مطالب در اینترنت را دارند و اگر کسی چنین امکانی نداشته باشد، نمی­تواند مطلبی را در این فضا قرار دهد؟

البته ارائه اطلاعات در اینترنت در گذشته مستلزم ایجاد یا به کارگیری یک پایگاه بود و نیاز به توانایی­هایی همچون مهارت در زبان برنامه‌نویسی داشت. شاید این موضوع دغدغه خاطر بسیاری از کاربران بود که چگونه می­توان همان­گونه که هر زمان که بخواهیم اطلاعات گوناگون را از اینترنت به دست آوریم، بتوانیم هر مطلبی که می­خواهیم به این فضا بیفزاییم. اما امروزه برای عرضه یک مطلب در اینترنت نیازی به امکانات و مهارت­های مزبور نیست. در سال­های اخیر، با وجود پایگاه های کاربرمحور که در آن تمام محتوا را کاربران درج می­کنند، این دغدغه برای پژوهشگران از بین رفته است.

این پایگاه ها که به وب دو(Web 2) موسوم­اند، چنین فضایی را در اختیار کاربر می­گذارند تا خود کاربران مطالب آن را ایجاد کنند. وب دو رهیافتی نوین در طراحی صفحات وب است که هدف آن ارتقا خلاقیت کاربران، به اشتراک گذاشتن اطلاعات و همکاری کاربران با یکدیگر است. از نمونه‌های این گونه وب­ها، پایگاه های اجتماعی و وبلاگ‌هاست که در جهت تعامل هر چه بیشتر افراد با یکدیگر و نیز افراد با پایگاه‌‌ها و برقراری ارتباط دو سویه، کانون توجه مردم دنیا قرار گرفته است. تعبیر وب دو، در مقابل وب یک است. وب یک بسیار محدودتر و ساده‌تر بود و تنها تعدادی نسبتاً اندک از مؤسسات، دانشگاه‌ها، مراکز تبلیغاتی گوناگون، و نظایر این‌ها مطلب و محتوا بر روی آن ایجاد می‌کردند. کاربران در وبِ یک تنها امکان دسترسی به اطلاعات موجود و استفاده از آن‌ها را داشتند؛ اما نمی‌توانستند اطلاعاتی را ایجاد کنند یا آن‌ها را تغییر دهند. در مقابل، وبِ دو کاربران را قادر می­سازد تا خودشان محتوا خلق کنند، آن را ساماندهی و تنظیم کرده، دیگران را در اطلاعات و دانسته‌های خود سهیم سازند، یا به انتقاد و تغییر آن بپردازند. در وبِ دو، اطلاعات زنده و پویا، توسط خود کاربر یا ابزارهایی خاص سازماندهی می­شود و نظم و ترتیب پیدا می‌کند.(1)

بدین ترتیب یک انقلاب کپرنیکی (2) ((Copernican revolutionsدر عرصه اطلاعات اینترنتی رخ می­دهد؛ به این گونه که کاربران اینترنتی، دیگر با حالت انفعالی به برداشت اطلاعات و اخبار مبادرت نمی­ورزند؛ بلکه خود نیز در خلق محتوا مشارکت دارند. به عبارت دیگر به جای آن‌که کاربر در برابر محتوای یک پایگاه منفعل و بی‌اثر باشد، فعال و مؤثر است و می­تواند به آن بیفزاید یا از آن کم کند.

پایگاهای ویکی، از مشهورترین نوع پایگاه های وب دو هستند که به صورت گسترده در دنیا فعالیت می­کنند. این پایگاه ها در بیشتر زبآن‌های زنده دنیا، از جمله زبان فارسی، وجود دارد. در ادامه به بررسی این پایگاه‌ها خواهیم پرداخت.

ویکی چیست؟

ویکی(wiki) مجموعه صفحات وبی ا‌ست که به هر کسی یا دست‌کم به هر کس که به نرم‌افزار سرویس‌دهنده(server) ویکی دسترسی دارد، این اجازه را می‌دهد تا در تهیه محتوایش مشارکت کند. در واقع، ویکی­ همچون تخته سیاهی است که در یک مکان کاملاً عمومی نصب شده و هرکس که حتی فقط سواد خواندن و نوشتن داشته ­باشد، می­تواند مطلبی به آن بیفزاید آن را کامل کند.

ویکی ویکی وب(WikiWikiWeb) که به مثابه پایگاه اطلاعاتی قابل دسترس و قابل تغییر توصیف شده است، اولین پایگاه ویکی به شمار می­رود. وارد کانینگهام(3) در سال 1994 طراحی آن را آغاز نمود و در سال 1995 با دامنه (4)c2.com روی اینترنت بارگذاری کرد. او در آن زمان کارمند فرودگاه بین‌المللی ایالت‌هاوایی در امریکا بود و نام ویکی­ویکی را از اتوبوس‌هایی که برای مسیر آمدوشد بین ترمینال فرودگاه استفاده می‌شد، اقتباس کرد. البته این واژه می­تواند مخفف کلمات «آنچه من می­دانم... است»(What I Know Is) باشد. به گفته او به­جای نام وب سریع، نام ویکی مناسب‌تر است. در آن زمان شرکت اپل(Apple) سیستمی طراحی کرده بود که به کاربران این امکان را می‌داد تا جداولی از اطلاعات ایجاد کنند که بین داده‌های آن ارتباطی منطقی وجود داشته باشد. وارد کانینگهام این عقیده را گسترش داد و این امکان را برای هر کاربر فراهم کرد تا با ورود به پایگاه ویکی، داده‌ها و اظهار نظرات افراد دیگر را ببیند و در صورت تمایل، آن‌ها را تغییر دهد، یا مطالبی به آن اضافه کند و یا مطالب آن را کاهش دهد. در سال 2000 ویکی­ها گسترش فراوانی یافتند و تعداد آن‌ها زیاد شد و در واقع، به ­طور رسمی پذیرفته شدند.

ویکی‌ها با واسط کاربری (User Interface) نسبتاً ساده‌ای امکان تولید فرامتن (Meta text) و استفاده از زبان‌های نشانه‌گذاری را فراهم می‌آورند و بیشتر برای ایجاد پایگاه‌های وب گروهی و ارتقای پایگاه‌های اجتماعی و تحقق مدیریت دانش به کار برده می‌شوند. از این رو، ویکی امکان انجام فعالیت گروهی با سلسله نرم‌افزارهای مشارکتی(Collaborative Software) فراهم می­کند. در اصل، ویکی یک ابزار گسترده برای ساده کردن فرآیند تولید صفحات HTML است و به همین دلیل راه خیلی مؤثری برای تبادل اطلاعات بین گروه‌های کاری است.

همان گونه که گفته شد، در طراحی صفحات ویکی، از رویکرد وب دو استفاده شده است. امروزه فقط کاربران اینترنت از رایانه اطلاعات نمی‌گیرند؛ بلکه اطلاعات خود را به رایانه وارد کرده، به تمام مردم دنیا عرضه می‌کنند. طراح ویکی معتقد است که صفحات این وب‌سایت از همه کاربران دعوت می‌کند تا صفحات جدیدی خلق کنند، یا در صورت نیاز محتوای صفحات را تغییر دهند؛ به‌گونه‌ای که به محتوای آن مطالبی اضافه، یا مطالب اضافی را حذف کنند. در واقع، ویکی نمادی از همکاری و همفکری برای کامل کردن مطالب است. فرض گردانندکان چنین پایگاه هایی این است که همه چیز را همگان دانند.

ویژگی­ های ویکی‌ها

ویکی‌ها به کاربران این اجازه را می‌دهند که بدون داشتن مهارت برنامه‌نویسی وب، صفحات اینترنتی در باره­ موضوعات مختلف ایجاد کنند. برای این منظور، ویکی‌ها از قراردادهای ساده‌تری برای اصلاح ظاهر متونی که در ویکی گذاشته می‌شوند استفاده می‌کنند. این قواعد در هر ویکی، متفاوت با دیگری است.

از ویژگی تعریف شده در ویکی، به­روز بودن آن است؛ زیرا افراد می‌توانند آخرین اطلاعات و دانسته‌های خود را برای غنی‌تر شدن موضوع در صفحات مربوطه قرار دهند. در انتهای صفحه در قسمت منبع نام فردی که مطالب را ارائه داده است و یا مرجعی که اطلاعات از آن برداشت شده، ذکر می‌شود.

یکی دیگر از مزایای ویکی‌ها، چنان که گفته شد، آن است که هر تغییر در صفحات ثبت می‌شود و صفحات قابل بازگرداندن به وضعیت قبل از تغییر هستند. همچنین بسیاری از ویکی‌ها (نظیر ویکی‌پدیا) این امکان را برای کاربران فراهم می‌کنند که محتوای یک صفحه را قبل و بعد از اعمال چندین مرحله تغییر، مقایسه کنند. ویژگی بسیار برجسته در بیشتر ویکی­ها، وجود بخش «تغییرات اخیر» برای هر صفحه است؛ فهرست ویژه‌ای که شامل ویرایش­های اخیر، در یک بازه زمانی یا بر اساس یک کاربر است. برخی از ویکی­ها می‌توانند تغییرات کوچک و بزرگ را نیز از هم متمایز کنند. در بیشتر ویکی‌ها توابع بیشتری نیز مانند پیشینه بازبینی­ها که نسخه‌های قبلی صفحه را نشان می‌دهد و ابزاری به نام تفاوت (Diff) که می‌تواند به شکلی قابل درک تفاوت میان دو نسخه از صفحه را نشان دهد، قابل دسترس است. با استفاده از پیشینه بازبینی‌ها، ویرایشگر می‌تواند نسخه‌های قبلی یک مقاله را مشاهده یا بازیافت کند. ویژگی تفاوت (Diff Feature) می‌تواند برای تصمیم‌گیری در باره لازم بودن یا نبودن یک تغییر استفاده شود. این ابزارها برای حفظ کیفیت صفحات ویکی بسیار مفید هستند؛ به طوری که کاربر می‌تواند حتی قبل از اعمال تغییر، نسخه جدید صفحه را با نسخه قبلی مقایسه کند و در صورت وجود اشکال در بخشی از صفحه، با کمک ویژگی تفاوت، به‌راحتی آن را یافته و اصلاح کند.

ویژگی جالبی که به صورت­های مختلف در ویکی‌ها دیده می­شود، قابلیت پیوند خودکار به نوشته تایپ شده است؛ چه آن نوشته موجود باشد چه نباشد. در ویکی‌پدیا، متن­ها به صورت خودکار به یکدیگر پیوند می­شوند و اگر صفحه مربوط به متن موجود نباشد، پیوند با رنگ قرمز نمایش داده می­شود.(5)

صفحات ویکی به طور اتوماتیک زمان آخرین تغییر یا ویرایش را ثبت می‌کنند که یقیناً این اطلاعات برای کاربر جالب خواهد بود؛ به­ویژه در مواردی که موضوع مورد توجه افراد بسیاری باشد و این مسأله خود انگیزه‌ای در افراد ایجاد می‌کند تا در جهت غنی‌تر کردن موضوع، دانسته‌های خود را در معرض دید دیگران قرار دهد. بر اساس پژوهش­های به­ دست آمده، در بیشتر مواقع هنگامی که کاربری در باره موضوعی در صفحات ویکی جستجو می‌کند و با کلماتی روبه­رو می‌شود که رنگی شده، ولی صفحه مرتبط به آن خالی از اطلاعات است، می­کوشد تا اطلاعاتی به ­دست آورده، صفحه مورد نظر را پر کند. حتی افراد می‌توانند صفحات خود را غیر قابل دسترس یا محرمانه کنند. همچنین این امکان وجود دارد که مطلبی را که ارائه می‌دهند، غیر قابل ویرایش باشد. این بدان منظور است که افراد دیگر نتوانند اطلاعات را کم یا زیاد کنند. برای مشارکت در تکمیل و افزایش اطلاعات صفحات ویکی نیاز به مهارت خاصی نیست؛ فقط با ورود به پایگاه ویکی راهنمایی‌های لازم جهت ایجاد صفحه جدید به کاربر داده می‌شود که افراد بر اساس دستورالعمل به­راحتی قادرند در دادن اطلاعات با دیگران شریک شوند و از نتیجه کار خود، سود ببرند. برای تغییر دادن یا اضافه کردن مطلبی به مطالب پیشین نیز در انتهای صفحاتی که هنوز کامل نشده‌اند، کلمه ویرایش ثبت شده است که افراد با انتخاب آن، وارد مراحل تصحیح، کاستن یا افزودن مطلب می‌شوند.(6)

آیا ویکی­ ها قابل اعتمادند؟

یکی از انتقادهایی که به ویکی­ها می‌شود، این است که مدیران ویکی‌پدیا خود توسط مدیران فعلی انتخاب می‌شوند. این روش در درازمدت احتمال فساد سیستم را بالا می‌برد. چون افراد جدید ممکن است نتوانند خود را وارد حلقه مدیران کنند. در واقع، این مسأله در برخی موارد شائبه یک­سونگری را در برخی ویکی­ها به وجود می­آورد و این، خلاف اهداف ویکی­هاست که خود را فارغ از تعصبات گروهی معرفی می­کردند.

از سوی دیگر، مقاله‌های آن لزوماً قابل اعتماد نیستند؛ چون افراد عادی با نام مستعار در آن مقاله می‌نویسند و تضمینی وجود ندارد که تخصص لازم را برای این کار داشته باشند. با توجه به این‌که کاربران مطالب ویکی را در این پایگاه ها عرضه می­کنند، آیا می‌توان به صحت آن‌ها اطمینان داشت؟ چگونه می­توان به درستی مطالب پی­برد؟ آیا افرادی با نیات و گرایش­­های گوناگون در پی تخریب مطالب ارائه­ شده برنمی­­آیند؟ آیا چنین فضایی امکان سوء استفاده را برای افراد سودجو فراهم نمی­کند؟ برای مثال، یک کاربر از روی غرض مطالب نادرستی در باره یک شخص مشهور ارائه دهد تا چهره او را در اذهان عمومی مخدوش کند؛ چنان‌که در باره جان ساگنتالر (7) این مشکل پیش آمده بود؛ به­ویژه این‌که چنین کاری در یک فضای مجازی صورت می­گیرد و اگر جرمی در آن رخ دهد، شاید همانند دنیای حقیقی امکان پی­گیری مجرمان در آن وجود نداشته باشد. امکان دارد که این دست نگرانی­ها برای هر کسی که از ویکی‌ها استفاده می­کند، وجود داشته باشد و این خود بزرگ‌ترین عامل باز دارنده در کاربری آن می­تواند باشد. این‌که هر کس که به این پایگاه ها دسترسی دارد، می­تواند مطلبی به آن بیفزاید یا بکاهد و در مطالب نوشته شده دخل و تصرف کند، خودبه‌خود نگران کننده است؛ زیرا پژوهشگران و حتی افراد عادی در پی مطالبی هستند که افراد توانا و متخصص آن‌ها را عرضه کرده­اند، یا دست کم صحت آن از سوی کارشناسان تأیید شده است. طبیعتاً نمی­توان به مطالبی که افراد عادی ارائه می­کنند اطمینان داشت، یا آن را حرف آخر دانست. البته ماهیت چنین پایگاه هایی همین است. در واقع، آنچه قوت این پایگاه ها شمرده می‌شود، ضعف آن نیز به شمار می­آید. شعار­های: خواننده بیشتر از نویسنده می­داند، یا جبران خطاها را ساده کنیم به جای آن‌که ارتکاب آن‌ها را دشوار سازیم، از اهداف مؤسسان ویکی به شمار می­رود. این‌که فضایی باشد تا کاربران از هر صنف و با هر میزان اطلاعات بتوانند مطالب خود را عرضه کنند، ناخواسته این مشکل را در پی خواهد داشت که نتوان به اتقان مطالب ارائه شده اطمینان داشت. با این همه، اداره­کنندگان ویکی، خود، این مسأله را پذیرفته و برای برطرف کردن این مشکل راه­کارهایی ارائه کرده­اند. از جمله این سیاست­ها می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. به کار بستن نرم­افزارهای امنیتی برای از بین بردن و پیش­گیری از تغییرات نابجا؛ برای نمونه، می­توان به استفاده از روش­های پیچیده­ای که به صورت خودکار برای بازبینی و تأیید صحت و سقم صفحات ویرایش شده به‌کار می‌رود، اشاره کرد. بر این اساس، اگر شخصی بخواهد صفحه­ای را ویرایش کند، نخست باید خلاصه­ ای از مطلب مورد نظر را ارائه کند تا در صورت تأیید، اجازه نگارش آن مطلب را بیابد. این کار سبب می­شود تا افزون بر تعیین صحت و سقم آن، تکراری نبودن آن نیز مشخص شود.
2. ردگیری اطلاعات ورودی. استفاده از این روش به‌تازگی اتفاق افتاده است و با سرعت بسیار بالا مسیر اطلاعات ورودی را هنگام ویرایش صفحات مشخص می‌کند. درصورتی که اطلاعات نادرست باشد، می­توان این روش را به کار برد تا به مسیری که این اطلاعات وارد شده پی برد؛ چرا که این وب­گاه جدید نشان می‌دهد که ویرایش‌های انجام شده، از کدام ­یک از کامپیوتر‌­ها اعمال شده است.
3. محدود کردن ویرایش یا افزودن مطالب به ثبت نام در ویکی؛ چنان‌که می­توان یک مطلب را غیر قابل ویرایش کرد.
4. رصد کردن (Monitoring) صفحات برای اطمینان از حفظ کیفیت آن‌ها به وسیله نرم­افزار یا مدیران.
5. از دیگر راهکارها برای افزایش اطمینان‌بخشی ویکی­ها این است که فقط کاربرانی بتوانند به ویرایش مطالب بپردازند که در آن زمینه تخصص داشته باشند؛ یعنی ویراستار باید سلسله شرایط مشخصی داشته باشد. هر کسی که آن شرایط را داشت، یک سابقه (رزومه‌) کاری برای خود می‌سازد و روی اینترنت می‌گذارد و به آن لینک می‌دهد تا همه ببینند. به این ترتیب، ویراستار مجبور است که با اسم حقیقی بنویسد و متخصص بودن خود را ثابت کند. با این روش، مفهوم مدیریت به معنای فعلی آن در ویکی­ها از بین می‌رود. برای این‌که کیفیت مقالات در این پایگاه ها بالا برود، مقاله‌ها باید توسط ویراستاری که در همان زمینه تخصص دارد، امضا شود. و این گونه، معلوم می‌شود که چه کسی اعتبار یک مقاله را تأیید کرده است.(8)

گردانندگان دانشنامه اینترنتی ویکی‌پدیا برای جلوگیری از مخدوش شدن اعتبار آن، در حال طراحی سیستم‌های تازه‌ای به منظور کنترل متون و مطالب وارده هستند. به یقین صحت و اعتبار مطالب ارائه شده در صفحات ویکی برای هزاران نفری که هر روزه به نوشتن و به روز کردن مطالب آن مشغول هستند یا اطلاعات مورد نیازشان را از آن دریافت می‌کنند، بسیار حائز اهمیت است.(9) از این روی خود کاربران هم می‌توانند در پاکسازی مطالب ارائه شده سهم عمده­ای داشته باشند. در واقع، کاربران می­توانند به مثابه دیده­بآن‌هایی بر صحت مطالب نظارت کنند. با این همه، همواره امکان خراب­کاری و ارائه مطالب نادرست در ویکی وجود دارد.

نمونه هایی از ویکی­ های منتشر شده

بسیاری از ویکی­ های موجود را بنیاد ویکی مدیا (Wikimedia Foundation) راه­اندزی می­کند. این شرکت که یک مؤسسه غیر انتفاعی خیریه است، در ایالت فلوریدای آمریکا تأسیس شده است. بنیاد ویکی­ مدیا چندین پروژه ویکی مشارکتی آنلاین را پوشش می­دهد که در جدول زیر به آن‌ها اشاره می­شود:(10)

جدول نمونه ویکی های منتشر شده

امکان و ضرورت راه‌اندازی ویکی اسلامی

با وجود همه معضلاتی که برای ویکی­ها ذکر شد، استفاده از آن برای رفع نیازهای پژوهشی و ارضای کنجکاوی­های کاربران اجتناب­ناپذیر می­نماید. بسیاری از کاربران برای جستجوی موضوعی خاص به سراغ ویکی­ها نیز می­روند؛ هرچند فقط به آن بسنده نمی­کنند. بر همین اساس، وجود چنین امکانی برای راه­اندازی مطالب اسلامی در ویکی، درخور توجه است.

با توجه به حساسیت­های مسائل دینی، مانند: تأکید بر فهم صحیح شریعت، تأکید بر اظهار نظر در باره مسائل دینی فقط از سوی افراد متخصص در این زمینه، امکان فریب جوانان و افراد ساده لوح از سوی افراد مغرض، امکان سست کردن ایمان و اعتقاد مردم، و تشویش اذهان عمومی در باره مسائل اعتقادی، راه‌اندازی پایگاه هایی همچون ویکی در باره اسلام از اهمیت و حساسیت بالایی برخوردار است.

مسائل دینی، به­ویژه دین مبین اسلام، با توجه به ماهیت وحیانی آن‌ها، بسیار پیچیده است و فهم آن بشر، همواره امور محسوس را بهتر می­فهمد و باور دارد؛ و هر چیزی را که شاهد عینی و تجربی در باره آن وجود داشته باشد، با آسودگی خاطر می‌پذیرد و دوست دارد همه چیز با محک تجربه حسی سنجیده شود. اما مسائل دینی طور دیگری هستند؛ یعنی موضوعات دینی نه­ تنها ماهیتی تجربی ندارند، بلکه عقل انسان را هم به ماهیت برخی از موضوعات آن دسترسی نیست. موضوعات مطرح در دین اسلام، چون از سرچشمه وحی برگرفته شده­اند و ساخته دست بشر نیستند، فهم آن فقط از خدا، پیامبرـ که با منشأ وحی مرتبط است ـ و برگزیدگان او (راسخان در علم) برمی­آید.(11) بر همین اساس، در این دین مبین، هر گونه تفسیر به رأی در فهم متون دینی منع شده است.(12)

نکته دیگر در این باره، عواقب حقوقی این مطالب است. در دین مبین اسلام انسان در قبال رفتار، گفتار و اعمال خود مسئول است.(13) اگر شخصی با گفتار خود به کسی آسیب بزند، یا آبروی انسانی را بریزد، در شرع مقدس اسلام مجرم بوده و باید مجازات شود. اما در این پایگاه ها که نویسندگان مقالات و ویرایشگران آن نامعلوم است، چگونه می­توان مجرمان را مجازات کنیم؟ البته جرم بودن این گونه اعمال اختصاص به دین اسلام ندارد و در کشورهای غیر اسلامی هم گفتارها و نوشته هایی که حقوق دیگران را سلب می­کند، جرم به شمار می­آید.

با توجه به آنچه گذشت، آیا راه­اندازی ویکی اسلامی امکان دارد؟ در صورت ممکن بودن، چگونه می­توان چنین پایگاهی راه انداخت؟

ویکی اسلامی، با توجه به شرایط و در نظر گرفتن مسائلی خاص، امکان می­یابد. فرض کنیم که فضایی وجود دارد که کاربران به‌احتی می­توانند مقالات خود را با دیگر کابران به اشتراک بگذارند به آن مطلب بیفزایند؛ یا مطالب موجود را ویرایش کنند. کاربرانی که به این پایگاه اطلاعات ارائه می­کنند، می­توانند چند گروه باشند:

1. کاربران عادی که فقط برای جستجو به این پایگاه مراجعه می­کنند؛
2. کاربران عادی که برای جستجو به این پایگاه می­آیند؛ اما مطالبی هم در آن ارائه می­کنند؛
3. کاربران متخصص که برای بارگذاری مطلب به این پایگاه می­آیند؛
4. کاربرانی که فقط برای تخریب به این پایگاه سر می­زنند؛
5. کاربرانی که فقط در پی ارائه مطالبی هستند که دیدگاه گروه خاصی را بیان می­کند.

در میان گروه های مزبور، سه دسته 1، 2، و 4 بیشترین جای نگرانی را در پی دارند. کاربران عادی از این لحاظ نگران کننده­اند که به هر مطلبی که در آن پایگاه باشد، اطمینان کرده و آن را به مثابه سخن نهایی می­پذیرند. دسته دوم، یعنی کاربرانی عادی که افزون بر جستجو در ویکی، مطالبی هم به آن می­افزایند، از این جهت خطرآفرین­اند که بدون داشتن تخصص در زمینه مسائل دینی، در باره آن اظهار نظر می­کنند. دلیل نگران­کننده بودن گروه چهام نیز بسیار روشن است. اما دسته پنجم نگران کننده نیست؛ زیرا اولاً اینان متخصص در این زمینه­اند و سخن آن‌ها قابل اطمینان است. در ضمن، مطلبی را که آن‌ها ارائه می­کنند، همواره در معرض نقد و اشکال دیگر کاربران است و این اتقان می­تواند دو چندان باشد. دسته سوم نیز بنا به ملاحظاتی می­تواند نگران­کننده­ نباشد؛ به این گونه که اگر این گروه نظرات خاص خود را تحت عنوان گروه خود بیاورند و تصریح کنند که این مطالب بیانگر دیدگاه خاص این گروه است، خطرآفرین نیست؛ زیرا کاربران، این اطلاعات را نه به مثابه دیدگاه نهایی اسلام، بلکه به منزله نظر گروهی خاص تلقی کرده، در صورت معقول و مقبول بودن آن را می­پذیرند. نص صریح قرآن نیز با این رهیافت موافق است و کسانی را که سخن دیگران را می­شنوند و بهترین اقوال را برمی­گزینند، هدایت شده و خردمند می­داند.(14) این کار خوبی‌های دیگری نیز دارد، از جمله این‌که سبب تضارب آرا و گفتگوهای نزدیک می­شود. چنین تبادل نظرهایی، چون به صورت الکترونیک و مجازی است، بسیاری از محدویت­های نشست­های حضوری را ندارد و می­توان آزادانه و بدون ملاحظه مسائلی خاص، تمام دیدگاه خود را عرضه کرد. با این کار، صاحبان دیدگاه های مختلف می­توانند به صورت مستقیم و بدون واسطه نظرگاه طرف مقابل را ببینند و آگاهانه در باره آن اظهار نظر کنند، و بدین ترتیب، تصور نادرستی که ممکن است به ­سبب غرض­ورزی­های دیدگاه مقابل ایجاد شده باشد، از میان می­رود.

راهکاری که می­توان برای مقابله با خراب­کاری­ها و اشتباه‌های گروه های مزبور ارائه کرد، بسته به گروه های مختلف متفاوت خواهد بود؛ به این گونه که برای پیش­گیری از اقدامات کاربرانی که صرفاً برای خراب­کاری­ به این پایگاه مراجعه می­کنند، می­­توان از برخی سیاست­های نرم­افزاری استفاده کرد، مانند: الزام ارائه چکیده مطالب پیش از ارائه متن کامل آن، محدود کردن ارائه مطالب به ثبت نام در پایگاه و افزایش دیده­بان‌هایی که مطالب نادرست را جرح و تعدیل می‌کنند؛ البته مطالبی که از لحاظ منبع نادرست­اند، یا آن‌هایی که با نص صریح اسلام در تضادند؛ نه آنچه با نظر گروه خاص در تقابل است.

در باره کاربرانی عادی که به­ دلیل ناآگاهی، مطالب نادرست ارائه می­کنند نیز می­توان افزون بر رهیافت­­های پیش­گفته، از محدود کردن اعمال تغییرات در باره مسائلی که از حساسیت بالایی دارند، سود جست.

رهیافت دیگر که شرکت گوگل آن را پیشنهاد می­کند، این است که افرادی که قصد دارند روی پایگاه هایی این‌چنین، مقاله­ای را منتشر کنند، باید این مقاله را با نام واقعی خود امضا کنند و مسئولیت عواقب آن را بپذیرند.

با این رویکرد، ایجاد ویکی اسلامی نه تنها ممکن، بلکه ضروری می­نماید. از ضرورت­هایی که برای وجود چنین فناوری­ای می­توان ذکر کرد، عبارت­اند از:

1. ضرورت وجود یک تالار گفتگوی آزاد (تریبون آزاد) برای تبادل افکار و پیش­گیری از انباشت پرسش­های بی­پاسخ، و پیش­فرض­ها و قضاوت­های نادرست در باره مسائل مورد اختلاف در دیدگاه های متفاوت.
2. ضرورت آشنایی با تنوع دیدگاه ها در مسائل گوناگون؛ اینکه چه تعداد نظر در یک موضوع وجود دارد، چه تعداد از آن‌ها به هم نزدیک­اند، یا چقدر با هم اختلاف دارند، بسیار اهمیت دارد. یکی از وجوه اهمیت آن امکان ارائه پاسخ­های در خور نیاز گروه های مختلف است؛
3. ضرورت ارائه دیدگاه های نو در باره مسائل جدید که با توجه به مقتضیات زمان پیش می­آید؛ به گونه­ای که آرای مختلف در این زمینه به صورت یکجا در اختیار پژوهشگران قرار گیرد؛ این‌که افرادی با تخصص­های مختلف در باره مسائل دینی در شرایطی خاص اظهار نظر کنند، بسیار سودمند خواهد بود؛ برای نمونه، بسیاری مسائل شرعی در زمینه پزشکی به گونه­ای مطرح می­شوند که فقها برای صدور حکمی در باره آن نیازمند فهم دقیق مسأله‌اند. به همین جهت، یک پزشک می­تواند در تبیین جنبه های فنی این مسائل به فقیه کمک کنند. از همین رو، اظهار نظر دانشمندان علوم مزبور در مسائل دینی گرچه نمی­تواند جای سخن یک فقیه را بگیرد و اساساً شاید اظهار نظر در جنبه‌های فقهی آن بی­ارزش باشد، اما لحاظ­های علمی­اش مهم خواهد بود.
4. ضرورت عرضه دیدگاه ها به اذهان عمومی به­ جای فرو بسته بودن در میان گروهی خاص؛ این‌که عقیده­ای را به دیگران ارائه کنیم و از نقد و بررسی آن از سوی دیگران نهراسیم، افزون بر رساندن نظر خود به دیگران، به بالندگی و پیراسته شدن مطلب خود نیز کمک کرده­ایم. در حال حاضر در پایگاه های مختلف به صورت پراکنده، در باره اسلام مطالب بسیاری به چشم می­خورد. بسیاری از مطالب موجود در این پایگاه ها با اسلام اصیل مخالف است و یا این‌که موضع گروهی منحرف را در باره اسلام ترویج می­کند؛ برای نمونه، ویکی‌پدیا در باره موضوعات مربوط به اسلام، برخلاف آنچه ادعا می­کند، بی­طرف و بدون موضع نیست؛ بلکه اندیشه گروه خاصی را عرضه می­کند.
5. از جنبه دیگر می‌توان به کارکرد آموزشی این گونه پایگاه ها اشاره کرد؛ به گونه‌ای که کاربرانی که به در باره موضوعی آگاه‌اند، اما گمان می­کنند که به آن آگاهی دارند، وقتی درباره آن مطلبی ارائه می­کنند، این مقاله به اذهان دیگران عرضه می­شود و ناراستی­های آن آشکار می­شود و کاربر به جهل خود، آگاه می­شود.

از این رو، ضرورت ایجاب می­کند که یک ویکی اسلامی ایجاد شود تا هم بتوان در آن مطالب دقیق و درست عرضه کرد، و هم بتوان هر نظر مخالف را که عرضه می­شود، در یکجا دید و به آن پاسخ مناسب داد.

به این ترتیب، آشکار شد که داشتن ویکی اسلامی، با وجود مشکلات گفته شده، ضرورت انکارناپذیری دارد.

پی‌نوشت‌ها: