کلیدواژگان: نهج‌البلاغه، دانشنامه علوی 3، الموسوعة العلویة، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
مقدّمه
نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای بی‌بدیل از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های امیر مؤمنان علی (ع) است که سید رضی در قرن چهارم هجری آن را گردآوری نموده است. این کتاب شریف، فراتر از یک مجموعه ادبی، بازتابی از آموزه‌ها، سیره و اندیشه‌های والای امام علی (ع) و اثری ماندگار در عرصه ادب و اندیشه اسلامی است. فصاحت و بلاغت بی‌نظیر کلام امام (ع)، در کنار عمق معانی و مضامین، آن را به اثری جاودانه و بی‌بدیل تبدیل کرده است.
نهج‌البلاغه، با وجود اینکه گزیده‌ای از سخنان و اندیشه‌های امام علی (ع) است، امّا به دلیل عمق و غنای محتوا، دریچه‌ای گسترده را به سوی گنجینه معارف اسلامی می‌گشاید. این کتاب شریف، مباحث متنوّعی در حوزه‌های: عقاید، اخلاق، فقه، تفسیر، حکمرانی و مسائل اجتماعی را در بر می‌گیرد و امام علی (ع) در کلام خود، با استفاده از روش‌های استدلالی متنوّع و زبانی شیوا، به تبیین اصول و مبانی دین اسلام، ترویج ارزش‌های اخلاقی و انسانی و ارائه راهکارهایی برای مسائل فردی و اجتماعی پرداخته است.
الف. رونمایی از دانشنامه علوی در شهر مقدّس قم
ارائه نهج‌البلاغه در سکوهای مختلف
در این مراسم، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) طیّ سخنانی با تبریک ولادت با سعادت ابوالأئمه حضرت امام علی (ع) و تشکّر از فرصتی که نماینده مرجعیت شیعی در اختیار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قرار داده، اظهار کرد:
«با توجّه به اینکه قریب به چهار دهه از فعّالیت مرکز نور به عنوان مجموعه‌ای پیشگام در عرصه فنّاوری‌های نوین با موضوعات علوم اسلامی و انسانی سپری شده است، به واسطه تعامل، همدلی و کوشش همکاران حوزوی و دانشگاهی، در این مرکز شاهد فعّالیت‌های فاخر نرم‌افزاری، وبی و فعّالیت‌های کتابخانه دیجیتال هستیم و امروز جدیدترین و کامل‌ترین نرم‌افزار چندزبانه با عنوان «دانشنامه علوی 3» را با حضور شما رونمایی خواهیم کرد.
نهج‌البلاغه کتابی است که به نسبت برخی از آثار گذشته ما، علما بیشتر به آن پرداخته‌اند. این برنامه که توضیحاتش را بیان کردند، هم در قالب نسخه رومیزی و هم در قالب نسخه وبی و هم در قالب نسخه موبایلی ارائه شده است.
الحمدلله، تاکنون هم در داخل کشور و هم در خارج کشور، استقبال شایسته‌ای از آن شده است و به‌خصوص مخاطبان خارجی خوبی پیدا کرده است؛ مثلاً در حوزه موبایل، نزدیک به ۶۰ درصد از کسانی که برنامه را نصب کرده‌اند، از کشور عراق هستند. بر خود لازم می‌دانم از خداوند متعال که این توفیق را به ما عطا کرد و از همه همکارانی که در تهیه این برنامه زحمت کشیدند و برخی از آنها عمری را در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی مشغول نهج‌البلاغه پژوهشی هستند، تشکّر ویژه کنم. امیدوارم امیر مؤمنان (ع) اجر همه بزرگواران را عطا نماید.»
نهج‌البلاغه کتابی منحصربه‌فرد
در این آیین رونمایی، همچنین حجّت الاسلام و المسلمین اکبر راشدی‌نیا، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، در سخنانی، نهج‌البلاغه را منحصربهفردترین و معدودترین تراث شیعه دانست که با گردآوری کلمات امیر مؤمنان (ع)، مورد توجّه و اقبال چشمگیر مسلمانان قرار گرفته است. وی در این باره گفت:
«ویژگی سخنان امیر مؤمنان (ع)، این بوده که همیشه مورد توجّه بوده است. در کتاب‌های فهارس، گونه‌ای از نوشته‌های حدیثی هست که مشتمل بر خطبه‌های حضرت است و معمولاً با عنوان «خطب امیرالمؤمنین» هم آمده است. حدوداً بیش از ۳۰ یا ۴۰ مورد کتاب در فهارس با عنوان «خطب امیرالمؤمنین» ثبت شده است.
در قرن‌های دوم، سوم و چهارم، اشخاصی مثل: ابواسحاق ابراهیم بن حکم فضالی کوفی، اسماعیل بن مهران بن ابی‌نصر سکونی، صالح بن ابی‌حماد رازی، عبدالعظیم بن عبدالله حسنی و دیگران، کتاب‌هایی با عنوان «خطب امیرالمؤمنین» داشته‌اند؛ ولی متأسّفانه، ما آنچه امروز در اختیار داریم، صرفاً همین نهج‌البلاغه سید رضی و چند منبع معدود دیگر است که شاید در عدل نهج‌البلاغه هم نباشد. از سایر منابع، گزارشی نداریم که چقدر از خطبه‌های امیر مؤمنان (ع) را در خود جای داده بودند و نه اساساً اصلاً تعداد خطبه‌های حضرت را می‌دانیم.
طبق گزارشی که مسعودی در کتاب مروج الذهب نوشته، گفته است که مردمانی که پیرامون ذهبی بودند، ۴۸۰ خطبه امیر مؤمنان را از حفظ داشتند یا در اختیار داشتند. سبط بن جوزی هم در کتاب تذکرة الخواص توصیفی از نام حضرت می‌کند و می‌نویسد: «امیرالمؤمنین به کلامی سخن می‌گفت که عصمت بر آن احاطه کرده بود و کلام او، معیار سنجش حکمت بود. خداوند در کلام او هیبتی قرار داده که هرکس آن را می‌شنود، متأثر می‌شود. خداوند حلاوت و ملاحت و زیبایی و فصاحت را در او جمع کرده. نور نبوّت بر کلام او تابیده و افکار و عقول را حیران ساخته است.»
بعد در ادامه می‌گوید: «من به یک سند از سید شریف ابوالحسن علی بن محمد حسینی شنیدم که شریف مرتضی فرموده: ۴۰۰ خطبه از حضرت امیر به دست من رسیده است.»
از این ۴۰۰ خطبه و از آن ۴۸۰ خطبه‌ای که مسعودی ذکر کرده، اکنون حدود ۲۳۰ خطبه در نهج‌البلاغه در اختیار ماست که البته این مقدار را هم سید رضی به صورت گزینشی آورده است؛ یعنی همه خطبه‌ها را نداریم. این مقدار هم که داریم، کامل نیست. سید رضی در این باره اذعان کرده و فرموده است: «من ادعا نمی‌کنم که چنان احاطه‌ای بر سخنان آن حضرت داشتم که هیچ‌یک را از قلم نینداختم؛ بلکه بعید نیست شمار ازدست‌رفته‌ها بیش از آن باشد که به دست آمده است.»
بااین‌حال، بهترین کتاب و جامع‌ترین منبعی که ما امروز در اختیار داریم، همین نهج‌البلاغه است و جا دارد این کلام آقابزرگ تهرانی را عرض کنیم که فرمود: «سزاوار است تشکّر کنیم از احسانی که سید رضی با تألیف این اثر در حقّ ما انجام داد و تلاش او را قدر بدانیم که باعث شده همین قدر از این جوهر به دست ما برسد و اگر وی به تألیف نهج‌البلاغه کمال همّت نمی‌بست، از این مقدار نیز محروم می‌ماندیم؛ چنان‌که از دیگر خطبه‌های آن حضرت محرومیم.»
معرّفی نسخه سوم دانشنامه علوی
در ادامه، دکتر راشدی‌نیا برنامه دانشنامه علوی را به صورت مختصر طیّ چند نکته کلّی معرّفی کرد و گفت:
«در راستای تکریم نهج‌البلاغه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مجموعه‌ای از پژوهش‌هایی که تا به امروز پیرامون نهج‌البلاغه انجام گرفته، همه را گرد آورده و در این نرم‌افزار عرضه کرده‌ایم. در این مجموعه، حدود ۵۰۰ جلد کتاب است که همه پیرامون نهج‌البلاغه است. در حدود ۲۳۰ عنوان از شروح و ترجمه‌ها و همه آنچه مرتبط با نهج‌البلاغه نوشته شده است، در کتابخانه این نرم‌افزار قرار دارد.
امکان مقایسه بین نسخه‌های متداول، فراهم آمده است. نسخه‌های متداول و معروف نهج‌البلاغه عبارت‌اند از: نسخه عبده، نسخه صبحی صالح، نسخه فیض الاسلام، نسخه قیس عطار، نسخه ابن‌ابی‌الحدید و نسخه بنیاد نهج‌البلاغه.
در این برنامه، مجموعه این شش نسخه به همدیگر متّصل شده و امکان مقایسه آنها با یکدیگر فراهم شده است؛ یعنی هر فرازی از کتاب شریف نهج‌البلاغه که انتخاب شود، می‌توان همان فراز را در نسخه‌های دیگر مشاهده نمود و از اختلاف نسخه‌ها باخبر شد.
نکته دیگر اینکه در این نسخه یک کار ویژه روی نسخه‌های کهن از نهج‌البلاغه هم انجام شده است. در مجموع، شش نسخه کهن نهج‌البلاغه، شناسایی شده که مربوط است به سال‌های: ۴۴۹، ۵۵۶، ۵۶۷ هجری قمری و... است. در این باره، روی نسخ خطّی نقطه‌گذاری شده است؛ یعنی هر قسمت از متن، از یکی از نسخه‌های غیرخطّی انتخاب شود، امکان مشاهده آن قسمت در نسخه خطّی وجود دارد.
امکان دیگر، ویژگی نسخه‌پژوهی است که در کنار این کتاب‌ها قرار داده شده است. این قابلیت، هم برای آموزش بحث‌های نسخه‌پژوهی مفید است و هم بنا داریم که آن را تا 30 تا 40 نسخه ادامه دهیم که در این صورت، برای محقّق بسیار راهگشا خواهد بود.
امکان دیگر در این برنامه، آن است که همه متن نهج‌البلاغه فرازفراز شده است و آنگاه 49 ترجمه و 31 شرح عربی و فارسی، به هریک از فرازها متّصل و مرتبط شده است؛ مثلاً در شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید با آن گستره‌ای که دارد، پیداکردن شرح یک فراز، نه یک خطبه، از بین متون شرح ابن‌ابی‌الحدید، کار سختی است؛ امّا در این برنامه، به همّت پژوهشگران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، همه فرازها به متن نهج‌البلاغه وصل شده است.
از دیگر قابلیت‌های این برنامه، واژگان نهج‌البلاغه است که مجموعه‌ای از مفردات و غریب الحدیث و شروح تمام واژگان و واژه‌پژوهی‌هایی که در حدود هزار سال انجام شده، همگی گردآوری شده و ذیل هر واژه، مجموعه این اطّلاعات آمده است.
یک کار تحلیل صرفی و نحوی نیز روی آنها انجام گرفته است؛ البته تحلیل بلاغی هم شروع شد؛ امّا متأسّفانه، به نسخه سوم برنامه نرسید. در این کار نیز یکایک فرازها، به صورت کامل از حیث صرفی و نحوی بررسی و تحلیل شده است. برای موضوعات نهج‌البلاغه هم در این نرم‌افزار برنامه‌ریزی شده و امکان جست‌وجوی موضوعات هم فراهم است.
در این برنامه، یک کار ویژه‌ای هم اتّفاق افتاده است که ناظر به سخنان ابتدایی بنده است و آن اینکه می‌دانیم نهج‌البلاغه سید رضی، گزیده‌ای از خطبه‌ها را آورده است. در این برنامه، با کمک هوش مصنوعی، ۱۰ هزار عنوان کتاب بررسی شده و در این کتاب‌ها هر جایی که بخشی از نهج‌البلاغه یا قسمتی از سخن امیر مؤمنان (ع) در آن بوده، مشخّص و گزینش شده است و به واسطه انسان هم کنترل شده و بعد استخراج گردیده است. این کار، نسبت به مستند نهج‌البلاغه و تمام نهج‌البلاغه که قبلاً انجام شده بود، گسترده‌تر شد و علاوه بر آن، امکانات متعدّد برای جست‌وجوهای پیشرفته نیز به آن اضافه شد. این برنامه از حیث رابط کاربری، نسبت به نسخه قبل کاملاً به‌روز شده است. البته این برنامه امکانات جزئی و ریزتری دارد؛ امّا با توجّه به فرصت و اقتضای این جلسه، به همین مقدار اکتفا می‌کنم.»
توفیقات مرکز نور
در پایان این مراسم، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی، نماینده تام‌الإختیار حضرت آیت الله العظمی سیستانی در ایران با بیان اینکه کارهای این‌چنینی آثار مطلوبی برای جامعه خواهد داشت، گفت:
«درست است که اکنون دنیا به سمت به‌کارگیری هوش مصنوعی می‌رود، امّا من معتقدم هوش طبیعی ما کمتر از هوش مصنوعی نیست؛ امّا از این نعمت خوب آن طور که باید و شاید، بهره‌برداری نکرده‌ایم.»
وی در ادامه با تشکّر از دست‌اندرکاران برنامه عنوان کرد:
«مرکز نور، الحمدلله از مؤسّسات موفّق است. قدر این کارها را بدانید و ان‌شاءالله اجر معنوی زیادی نصیب شما خواهد شد. من معتقد هستم این قدمی که برداشتید و این کاری که انجام دادید، ان‌شاءالله مورد رضایت حضرت مولا و مورد قبول جامعه خواهد بود.»
در پایان این جلسه، از نسخه سوم نرم‌افزار دانشنامه علوی، رونمایی شد. یادآور می‌شود که در این مراسم، تولیت حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)، مسئولان دانشگاه قرآن و حدیث، جمعی از اعضای انجمن علمی قرآن و انجمن علمی حدیث، و برخی از مدیران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) حضور داشتند.
ب. رونمایی از دانشنامه علوی در نجف اشرف
بخش دوم آیین رونمایی از نسخه سوم نرم‌افزار دانشنامه علوی، در شامگاه سیزدهم رجب و هم‌زمان با سالروز ولادت مولی الموحدین امام علی (ع)، در حرم مطهر آن حضرت برگزار گردید. در این جلسه، آقایان دکتر سید عیسی محمد صالح الخرسان، تولیت عتبه علوی، دکتر محمدکاظم آلصادق، سفیر جمهوری اسلامی ایران در عراق، سید سعید سیدین، سرکنسول جمهوری اسلامی ایران در نجف اشرف، دکتر محمدعلی محسن‌زاده ریاست جامعة المصطفی العالمیة در عراق و جمع دیگری از شخصیت‌های علمی، دینی و سیاسی از ایران و عراق حضور داشتند.
در ابتداء این مراسم معنوی، دکتر سید عیسی محمد صالح الخرسان، تولیت عتبه امیرالمؤمنین (ع) طیّ سخنانی ضمن خوشامدگویی به مهمانان و تبریک این اتّفاق مهم در سالروز ولادت حضرت علی (ع) اظهار داشت:
«امروز میزبان شخصیت‌های علمی و فرهیخته‌ای از کشور ایران و عراق، جهت رونمایی از نرم‌افزار گران‌سنگ الموسوعة العلویة (دانشنامه علوی) توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) هستیم. مرکز نور با تولیدات علمی و پژوهشی خود نشان داده است در طول این سال‌ها زحمات بی‌شماری را متحمّل شده و گنجینه‌های ارزشمندی را در اختیار جوامع علمی جهان اسلام قرار داده است. امید داریم که این رونمایی، اوّلین گام برای همکاری و تعاملات علمی میان عتبه علویه و مرکز نور باشد.»
در این جلسه حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، طیّ سخنانی خاطرنشان کرد:
«مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از برکات انقلاب اسلامی است که توسط مقام معظم رهبری (مُدّ ظله العالی) پایه‌گذاری شده و پس از گذشت 35 سال از فعّالیت‌های علمی، پژوهشی و تحقیقاتی خود، علاوه بر اینکه تاکنون حدود 120 هزار جلد کتاب در موضوعات متعدّد علوم اسلامی و علوم انسانی دیجیتالسازی و ارائه نموده، تاکنون موفّق به عرضه بیش از 200 عنوان نرم‌افزار و ده‌ها پایگاه علمی و پژوهشی و چندین نرم‌افزار همراه در میان جامعه علمی و نخبگانی جوامع اسلامی نیز شده است.
وی با بیان اینکه این تولیدات در قالب‌های مختلف رومیزی (ویندوزی)، پایگاه اینترنتی و نرم‌افزارهای همراه (اندروید و ios) است، افزود:
«مجموعه‌های تولیدشده علاوه بر ایران، در کشورهای مختلف، به‌ویژه کشورهای جهان اسلام مخاطب داشته و در حال حاضر، قریب به 50 درصد از مخاطبان محصولات برخطّ نور، از خارج کشور هستند.»
در ادامه این جلسه، حجّت‌الاسلام‌والمسلمین محمدعلی محسن‌زاده، مدیر جامعة المصطفی العالمیة در عراق به معرّفی این نرم‌افزار فاخر پرداخت و گفت:
«نرم‌افزار دانشنامه علوی، یکی از تولیدات فاخر و ارزشمند پژوهشی پیرامون سخنان امیر مؤمنان (ع) با محوریت کتاب نهج‌البلاغه است که دارای بخش‌های مختلف پژوهشی است.»
وی به محتوای نرم‌افزار اشاره کرد و افزود:
«متن کامل ۲۲۳ عنوان کتاب در ۴۹۲ جلد پیرامون نهج‌البلاغه شامل: ترجمه‌ها، شروح، اسناد و مستدرکات، فرهنگ اعلام و لغات، اِعراب، در باره نهج‌البلاغه و سید رضی و همچنین ترجمه‌ها و شروح غررالحکم می‌باشد.
ارائه 31 ترجمه فارسی، ۶ ترجمه به زبان‌های: انگلیسی، فرانسه، ترکی، اردو، اسپانیولی و اندونزیایی، ۱۲ ترجمه منظوم با امکان مشاهده ترجمه هر فراز به صورت پیوسته و مقایسه بین ترجمه‌ها، از قابلیت‌های این نرم‌افزار فاخر است.»
وی با اشاره به ارائه 24 شرح به زبان عربی و ۷ شرح فارسی، ابراز کرد:
«امکان مشاهده شرح هر فراز از نهج‌البلاغه، در این نرم‌افزار فراهم است. همچنین، توصیف لغات و تحلیل اِعراب صرف، نحو و بلاغت ذیل متن نهج‌البلاغه، ارائه ۵ نسخه خطّی کهن نهج‌البلاغه به همراه قابلیت تطبیق با متن، تخریج و مستندسازی خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات نهج‌البلاغه با بهره‌گیری از سامانه‌های مشابه‌یاب، فرهنگ واژگان و موضوعات نهج‌البلاغه و ارائه فهرست آیات، احادیث نبوی، امثال، اعلام، اشعار، مدخل‌های علوم، معانی بیان، بدیع و نحو از نهج‌البلاغه، از جمله دیگر قابلیت‌های این نرم‌افزار به شمار می‌رود.
بهره‌مندی از موتور جست‌وجوی پیشرفته نور با قابلیت‌های اولویت‌دهی به پاسخ‌ها، پالایش نتایج جست‌وجو بر اساس: کتاب، موضوعات، پدیدآور و زبان، انعطاف در برابر پیشوند و پسوند کلمات، محدودکردن جست‌وجو به آیات، روایات و اشعار موجود در متون، از دیگر قابلیت‌های این نرم‌افزار است.»
یادآور می‌شود، در پایان این مراسم نیز از نرم‌افزار دانشنامه علوی رونمایی شد و یک نسخه از نرم‌افزار به‌صورت نمادّین توسط حجّت‌الاسلام والمسلمین بهرامی به تولیت عتبه علوی اهداء گردید.