کلیدواژگان: نرم‌افزارهای حدیثی، پایگاه‌های حدیثی، جامع الأحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
مقدمه
بعد از قرآن کریم، کلام معصومان(علیهم السلام)، مهم‌ترین منبع آموزه‌های دینی به شمار می‌آید. حدیث، به عنوان مادرِ بسیارى از علوم اسلامى یا همه آنها(1)، جایگاه ویژه‌ای در میان علوم اسلامی دارد. تولید محصولات نرم‌افزاری حدیثی، در شمار اوّلین کارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است. از این رو، ارائه متون حدیثی و تولید محصولات حدیثی، علاوه بر ایجاد زمینه دسترسی عموم علاقه‌مندان به منابع حدیثی، زمینه انجام فعالیّت‌های پژوهشی کارآمد را برای محقّقان هموار می‌سازد. این جایگاه، مرکز تحقیات کامپیوتری علوم اسلامی را بر آن داشت تا متناسب با نیازها و بر اساس قابلیت‌ها و امکانات دنیای فنّاوری اطلاعات، نرم‌افزارهای تولیدشده حدیثی را در مقاطع زمانی مختلف نو به نو کند.
با توجّه به جایگاه حدیث و سنّت معصومان، می‌توان گفت تمام محصولات و نرم‌افزارهای تولیدشده در این مرکز، از حدیث بهره برده‌اند. در این نوشتار، با توجّه به اهمّیت حدیث، اشاره‌ای گذرا به تاریخچه فعالیت‌های حدیثی انجام‌شده در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی می‌شود و سیر تکاملی فعّالیت‌ها و محصولات حدیثی و یا مرتبط با حدیث معصومان (علیهم السلام)، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
نقطه آغاز
روزهای آغازین کار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در سال 1368 در حالی رقم خورد که عرضه متون مقدس قرآن و حدیث و آسان‌سازی دسترسی کاربران به این کلمات نورانی، از مهم‌ترین آرزوها و اهداف دست‌اندرکاران این مرکز مبارک به شمار می‌آمد. نخستین کار مرکز که در حقیقت قبل از تأسیس رسمی آن انجام شد، کار بر روی 10 جلد از بحارالأنوار و رجال و تهذیب شیخ طوسی(ره) بود؛ پروژه‌ای که در سال 67 انجام شد و نتیجه آن، در نمایشگاهی در مدرسه دارالشفاء قم در معرض دید عموم قرار گرفت (مینایی، 1388: 96).
پس از تأسیس رسمی مرکز در سایه رهنمودها و حمایت‌های مقام معظم رهبری در سال 1368، گام‌های بعدی، یکی پس از دیگری برداشته شد که فعّالیّت‌های قرآنی و حدیثی در رأس آنها بود. البته تولید این محصولات در آن روزگار، یک شاهکار به حساب می‌آمد و همیشه تعجّب مخاطبان و حتّی افراد آشنا به مباحث فنّاوری را به دنبال داشت که حوزه علمیه و فضلای جوان، دست به چنین کارهایی زده بودند؛ نتایجی که جز با زحمات و سختی‌های فراوان به نتیجه نرسیده بود؛ به عنوان نمونه، فایل‌سازی احادیث کتابی چون وسائل الشیعه با کامپیوترهای نسل 286 با مارک مایتک (mitac) شروع شد که 20 مگابایت‌هارد داشت و 640 کیلوبایت رم و کارهای حجیمِ برنامه‌نویسی و فایل‌سازی روی آن انجام می‌شد. این کامپیوتر، باید چهار یا پنج روز پشت سر هم کار می‌کرد و کولر و پنکه هم پشت سرش روشن می‌بود تا داغ نکند و اگر برق می‌رفت، دوباره کار از ابتداء شروع می‌شد. گاهی پنج یا شش روز طول می‌کشید که یک فایل وسائل الشیعه ساخته شود (آسیابانی، 1388: 10).
برای آماده‌سازی فایل‌های کتاب بحارالأنوار که شمار جلدهای آن به 110 جلد می‌رسد، لازم بود طوری برنامه‌ریزی شود که چهار یا پنج کامپیوتر با هم کار کند و هر کدام از این کامپیوترها، ده بیست جلد از کتاب را فایل‌سازی کند (همان).
در گام‌های نخست، محتوای «کتب اربعه» و «بحارالأنوار» که روی 15 دیسکت 3.5 اینچی قرار داشت، با نام «معجم الفاظ نور» به جامعه علمی و تازه‌آشنا با ابزارهای الکترونیکی، ارائه گردید. این پدیده، به دلیل ویژگی‌هایی که داشت، در فضای علمی آن روز، همگان را شگفت‌زده نمود و با استقبال و علاقه بسیاری از سوی فرهیختگان مواجه گردید (اکبری، 1393: 54).
ارائه متون حدیثی
وقتی محیط های ویندوز از حالت شانزده بیتی به سی‌ودو بیتی انتقال یافت و ویندوز 95 در بازار عرضه شد، کارهای نرم‌افزاری مرکز به آن محیط منتقل شد و با اوّلین ویژوال سی‌پلاس‌پلاس بود که با آن روی ویندوز 95 برنامه «نورالأنوار» تولید شد. پس از آن، برنامه «جامع الأحادیث» (نور 2.5) ارائه شد که در حقیقت، با این کار، نسل جدیدی از برنامه‌ها تولید شد؛ به نحوی که وقتی این دو نرم‌افزار وارد نمایشگاه جی‌تکس دبی و جهان اسلام شد، واقعاً تحوّل عجیبی را ایجاد کرد؛ چون شیوه کاربری کامپیوتر را برای تحقیقات علوم اسلامی با داشتن یک محیط چندرسانه ای، تحت تأثیر قرار داده بود (مینایی، 1388: 100).
نرم‌افزار جامع الأحادیث (نور 2.5)، در حقیقت، گام جدیدی بود که این تحوّل شگرف را به اوج خود رساند و به عنوان مهم‌ترین محصول روایی مرکز ظاهر شد و منابع ارزشمندی را در خود جای داده بود. این برنامه، شامل 187 عنوان 442 جلد کتاب حدیثی از 90 مؤلف بود و به عنوان اوّلین نرم‌افزار حدیثى در محیط ویندوز عرضه گردید.
ویژگی‌هایی بی‌نظیری چون: حجم بالاى اطلاعات و منابع، کیفیت محتوایى از قبیل اِعراب و دقت، عرضه قابلیت‌‌هاى مختلف فنّى در بخش جست‌وجو و نمایش، به همراه دیگر مزایاى این نرم‌افزار، موجب شد تا این برنامه از سال 1379 تاکنون به عنوان مهم‌ترین نرم‌افزار حدیثى مورد استفاده پژوهشگران علوم اسلامى قرار گیرد. جامع الأحادیث را می‌توان در یک جمله به عنوان نرم‌افزار بحارالأنوار و مصادر آن معرفی کرد. این برنامه در مراحل مختلف، با تغییرات جزئى فنّى و محتوایى، بارها تکثیر و ارائه شد.
از امتیازات این برنامه، إعراب‌گذاری کامل تعداد 76 جلد از کتاب‌هاست. این برنامه، علاوه بر متون حدیثی، دارای منابع اصلی رجال شیعه و برخی منابع تفسیری نیز بود؛ تفسیرهای گنجانده‌شده در جامع الأحادیث، صرفاً تفاسیر روایی بود.
در مراحل بعد، به دنبال پیشرفت‌های سریع عرصه اطّلاع‌رسانی و فنّاوری و استقبال کاربران، برنامه‌های نور و از جمله نرم‌افزارهای حدیثی، یکی پس از دیگری در گذر زمان و متناسب با رشد اطّلاعات و امکاناتی که در دنیای نرم‌افزار و رایانه در جریان بود، ارائه گردید.
چندی نگذشت که به دلیل درخواست‌های کابران عمومی و نیاز آنان به احادیث و عدم آشنایى ایشان با متون عربى، مرکز اقدام به تولید نرم‌افزار «گنجینه روایات نور» کرد که در واقع، مشتمل بر روایات ترجمه‌شده به زبان فارسی بود. هدف از تولید این محصول، عرضه تمام کتاب‌های حدیثى داراى ترجمه فارسی بود. 233 عنوان کتاب در قالب 381 جلد با موضوعات مختلف، محتواى این کتابخانه حدیثى را تشکیل می داد. امکان مشاهده ترجمه احادیث به زبان فارسی و مقایسه هم‌زمان آن با متن عربی، از قابلیت‌های ویژه این گنجینه بزرگ روایی بود.
ارائه ترجمه‌ها و شرحهای احادیث
به دلیل استقبال بی‌نظیر کاربران در بیش از یک دهه از برنامه جامع الأحادیث، بار دیگر این برنامه با تغییرات اساسی در تعداد منابع و امکانات پژوهشی روزآمد شد. گذشت مدّت‌زمان طولانی از ارائه نرم‌افزار جامع الأحادیث و جایگاه و اهمیت این نرم‌افزار، موجب شد که در مورد محتوا و امکانات پژوهشی و فنی این برنامه تجدید نظر شود و نسخه جدیدی از برنامه ارائه گردد.
«جامع الأحادیث 3.5» شامل همه منابع موجود در نسخه قبلی و همچنین، گنجینه روایات نور بود. علاوه بر اینکه تعداد قابل توجّهی از کتاب‌های ترجمه و شرح حدیث و چندین امکان پژوهشی مهم، به آن اضافه شده بود. از جمله این امکانات، به‌کارگیری پردازش هوشمند در شناسایی احادیث مشابه بود.
ارائه برنامه‌های موضوعی احادیث
با ارائه جامع الأحادیث که شامل تقریباً تمام متون حدیثی شیعه می‌شد، کار ارائه منابع در قالب یک کتابخانه و معجم لفظی انجام شده بود. اکنون نوبت آن بود که احادیث شیعه با شیوه ارائه در قالب معجم موضوعی هم ارائه گردد. بر این اساس، نرم‌افزار «معجم موضوعی بحارالأنوار» که کار موضوع‌برداری از آن، از همان روزهای نخست کار مرکز شروع شده بود، تهیه و ارائه گشت.
با تولید نرم‌افزار تخصصی معجم موضوعی بحارالأنوار، راهی تازه پیش روی پژوهشگران قرار گرفت تا با سهولت بیشتر، به امر تحقیق در زمینه روایات و علم حدیث بپردازند. در این برنامه، متن کامل بحارالأنوار بر اساس چاپ نسخه 25 جلدی آخوندی و قابل انطباق بر نسخه چاپ بیروتی 110 جلدی ارائه شد که مهم‌ترین ویژگی آن، ارائه بیش از 21929 کلیدواژه، افزون بر 10871 نمایه ترکیبی، 13477 نشانی به همراه بیش از 122919 موضوع بود.
در این برنامه، کاربر می‌توانست به جست‌وجو در متن و عناوین ابواب کتاب‌ها بپردازد و با ترکیب ریشه‌ها، کلیدواژه و نمایه‌ها، حوزه تحقیق خود را در میان موضوعات حدیثی برنامه گسترش دهد. ارجاع اصطلاحات هم‌عرض در نظام مترادفات، تفکیک اصطلاحات چندمعنایی در نظام مشترکات و نیز ارائه فهرست مفاهیم وابسته در نظام مرتبطات، از امکانات مفیدی است که در این برنامه ارائه شده است. به‌تازگی نسخه دوم این برنامه در قالب جدیدی که متفاوت از ساختار برنامه‌های موضوعی سابق است، عرضه شده که کار استفاده از این نرم‌افزار را بسیار آسان نموده است.
دعا و زیارت
حدیث که همان حکایت قول، فعل و تقریر معصومان(علیهم السلام) است، دامنه‌ای گسترده دارد که بر این اساس، دعا و زیات را نیز شامل می‌شود. جایگاه دعا و زیارت، در زندگی هر انسان شیعه و عموم مخاطبان و حتّی متخصّصان و پژوهشگران در متون دعا و زیارت و معارف برخاسته از آن، بر کسی پوشیده نیست. از این رو، لازم بود که برنامه‌ای ویژه دعا و زیارت نیز در دستور کار قرار گیرد. نرم‌افزار «نور الجنان» به همین منظور تولید شد که علاوه بر اینکه یک کتابخانه اخلاق و دعا و زیارت بود، برنامه‌ای چندرسانه‌ای در زمینه دعا و زیارت نیز به شمار می‌آمد که به‌خوبی مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت.
نور الجنان، گلشن عطرآگینى از دعا و کتاب‌های اخلاقى بود که در آن، قرآن کریم به همراه متن کامل 68 عنوان کتاب در 102 جلد از 50 مؤلف در زمینه: منابع ادعیه، شرح و تفسیر دعاها، فلسفه دعا و همچنین، کتاب‌های اخلاقی و سیر و سلوک ارائه شد. نمایش فهرست‌های گوناگون: ادعیه، زیارت‌ها، نمازها، اعمال هفته و ماه‌ها برگرفته از متن مفاتیح الجنان و صحیفه سجادیه به همراه نمایش متن و ترجمه و صوت دعاها، از قابلیت‌های برجسته این برنامه بود.
نهج البلاغه
نهج البلاغه، این اثر گران‌سنگ سید رضی، در میان کتاب‌های حدیثی شیعه، بسیار مورد توجّه مخاطبان عمومی و پژوهشگران است. این مسئله و نیز شخصیت ویژه امام علی(علیه السلام) موجب شده بود که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بخشی از فعالیت‌های خود را به این کتاب ارزشمند معطوف بدارد. وقتی سال 1379 از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان سال امام علی(علیه السلام) نام‌گذاری شد، فرصت مناسبی به دست آمد که کارهای انجام‌شده در این حوزه با شتاب بیشتری به اتمام برسد و در قالب یک برنامه ارائه گردد. نرم‌افزار «دانشنامه علوی» یا «موسوعه نهج البلاغه»، برنامه مهمّی بود که در این سال، به جامعه محقّقان عرضه شد. این برنامه، شامل 110 عنوان کتاب در بیش از 280 جلد درباره نهج البلاغه، در واقع، بزرگ‌ترین دائرة المعارف رایانه‌ای سخنان امام علی (علیه السلام) است. در این برنامه، 33 عنوان شرح و تعلیقه در 163 جلد به زبان‌های فارسی و عربی، 26 ترجمه به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسوی و 7 شرح و ترجمه منظوم ارائه شد. همچنین، متن نهج البلاغه بر اساس پنج نسخه معتبر به نمایش گذاشته شد.
رجال حدیث و اسناد روایات
ارتباط تنگاتنگ سند با متن حدیث و تأثیر ویژگی‌های راویان و اسناد در قضاوت درباره اعتبار یا عدم اعتبار روایات و نیز نیازمندی محقّقان در پژوهش‌های سندی مرتبط با روایات، ایجاب می‌کرد که مرکز به علم رجال و راوی‌شناسی و منابع رجالی توجّه ویژه داشته باشد. بر این اساس، نرم‌افزار «درایة النور» به همین منظور تولید شد.
در زمان تولید درایة النور، دانش‌های فنّی مرکز در زمینه برنامه‌نویسی به بلوغ کامل رسیده بود و هر یک از نرم‌افزاری تولیدی مرکز در یکی از حوزه‌های علوم اسلامی، به اقتضاء همان علم، قابلیت‌ها و ویژگی‌های مفیدی از کامپیوتر را برای تسهیل کار پژوهشگران به کار می‌گرفتند.
نرم‌افزار درایة النور، نخستین نرم‌افزار تخصصی رجالی شیعه بود که پس از ارائه متون حدیثی در برنامه‌های دیگر تولید شد. آشنایی و مطالعه و شرح حال راویان حدیث، ارزیابی و بازسازی اسناد، شناسایی راویان حدیث از طریق دو فهرست عنوان معیار و عنوان اصلی و دهها امکان متنوع و پیشرفته پژوهشی دیگر، از جمله موضوعات این نرم‌افزار تخصصی بود.
نرم‌افزار رجالی درایة النور، گام مهمّی در سرعت و دقت پژوهش‌های رجالی محقّقان این حوزه برداشت. ازاین‌رو، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، پس از دریافت نظر و پیشنهاد کاربران و تکمیل امکانات و قابلیت‌های پیشرفته، نسخه جدید این برنامه را تهیه نموده است که به‌زودی تولید می‌شود.(2)
پس از ارائه درایة النور، به منظور توسعه قابلیت‌ها و امکانات برنامه درایة النور به سایر کتاب‌های رجالی، نرم‌افزار دیگری با عنوان «فرهنگ اسناد کتب شیخ صدوق»، عرضه شد. این برنامه، مشتمل بر متن کامل 10 کتاب حدیثى شیخ صدوق(ره) به همراه بررسى اسناد آنها است که مانند درایة النور، اسناد احادیث را بازسازى نموده و ویژگی‌هایی از قبیل: تعلیق، تحویل، عطف و ضمیر در اسناد را مشخص نموده است.
نکته قابل توجّه در این برنامه آن بود که اسناد روایات کتاب «من لا یحضره الفقیه» با استفاده از مشیخه این کتاب، بازسازی شده و ارتباط اسناد روایات راویان داراى طریق، در این کتاب با مشیخه، به همراه نمایش سایر روایات این طریق، مشخص شده است.
پس از این، تولید کتابخانه‌ای برای منابع رجالی شیعه، در دستور کار قرار گرفت. ویژگی اصلی درایة النور، امکانات خاصّ رجالی و سندی بود که محقّق را در ارزیابی اسناد و شناسایی راویان، یاری می‌رساند. بر این اساس، از میان کتاب‌های رجالی، فقط به هشت کتاب اصلی رجال و نیز معجم رجال الحدیث آیت‌الله العظمی خویی بسنده کرده بود. محدود بودن منابع رجالی شیعه به اصول ثمانیه رجالی و معجم رجال الحدیث در نرم‌افزار درایة النور و نیاز پژوهشگران مباحث رجالی و حدیثی به منابع تحقیقی بیشتر و بهره‌گیری از نظر علمی و کارشناسی بخش قابل توجّهی از دانشمندان رجال حدیث شیعه، زمینه‌ساز تولید نرم‌افزار «کتابخانه رجال شیعه» گردید.
در این محصول، متن مهمّترین کتاب‌های شیعه در زمینه رجال، همراه با قابلیت‌‌هاى متنوّعى جهت جست‌وجو و انجام پژوهشهاى گوناگون در آنها فراهم آمد. این کتابخانه، شامل حدود یکصد عنوان از منابع و تألیفات مهم علم رجال بود. انواع مختلف نگاشته‌های رجالی گردآمده در این مجموعه، همچون: طبقات، فهرست‌نگاری، تک‌نگاری، جرح و تعدیل که در فاصله زمانی قرن سوم هجری تا قرن اخیر به رشته تحریر درآمده بود، کتابخانه نسبتاً کامل و جامعی را، با بیش از پانصد جلد کتاب، در اختیار محقّقان و طلاب سطوح عالی حوزه و دانشجویان علوم حدیث قرار داد.
روایات اهل‌سنّت
از آنجا که بسیاری از محقّقان برای فهم و استنباط احکام فقهی یا مسائل اعتقادی و اخلاقی، به احادیث و منابع سایر مذاهب مهم اسلامی توجّه دارند، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در برنامه‌های مختلف خود، به تجمیع منابع مهم شیعه و اهل‌سنّت توجّه داشته است که از آن جمله می‌توان به «جامع تفاسیر نور» و «مشکات الأنوار» در تفسیر و علوم قرآن، «نورالسیرة» و «دانشنامه نبوی» و «دانشنامه علوی» در تاریخ و سیره، «کتابخانه کلام اسلامی» و «درختواره کلام» در علم کلام اسلامی، «عرفان»، «نور الحکمة» و «کتابخانه حکمت اسلامی» در فلسفه و عرفان و نرم‌افزارهای متنوع دیگر در موضوعاتی همچون: نجوم اسلامی، جغرافیای جهان اسلام، اخلاق اسلامی، طب و قواعد ادبیات عربی اشاره نمود.
در این میان، تولید نرم‌افزاری که در بردارنده احادیث فریقین باشد، بیش از همه رشته‌های علوم اسلامی ضرورت داشت و قابل توجّه بود که برای نخستین بار، پس از پشت سر گذاشتن تجربه‌های مفید در تولید و ارائه برنامه‌های مختلف، نرم‌افزار «کتابخانه احادیث فریقین» تولید شد.
هدف اصلی از عرضه این نرم‌افزار، سرعت‌بخشی به دسترسی و آسان‌سازی پژوهش در منابع مهم حدیثی شیعه و اهل‌سنّت در کنار یکدیگر بود؛ به‌گونه‌ای‌که محقّقان هر یک از مذاهب اهل‌سنّت و امامیه بتوانند با بهره‌گیری از کارآمدترین و جدیدترین ابزارهای رایانه‌ای، به پژوهش‌های فقهی، اعتقادی و حدیثی بپردازند.
آنچه در تولید این نرم‌افزار مورد توجّه قرار گرفته، عرضه مجموعه‌ای کامل از مهم‌ترین مصادر اصیل و متقدّم حدیثی شیعه و اهل‌سنّت بود که با ارائه 20 عنوان کتاب در 137 جلد، انجام شده است. از این تعداد، 10 عنوان کتاب از منابع شیعه و 10 عنوان از منابع اهل‌سنّت است.
همچنین، در جدیدترین محصولات تولید شده در مرکز در رابطه با منابع اهل‌سنّت، می‌توان به برنامه «دانشنامه فضایل اهل‌بیت(ع) در منابع اهل‌سنّت» اشاره کرد.
این برنامه تمرکز خود را بر نقل روایات فضایل و مناقب پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام)، معطوف داشته است. کتاب‌هایی از اهل‌سنّت که به تاریخ، فضایل و مناقب اهل‌بیت(ع) پرداخته‌اند، بیش از هزار عنوان است که محقّقان مرکز با واکاوی تعدادی از این منابع، درختواره‌ای از فضایل را تدوین نمودند و در قالب یک نرم‌افزار دانشنامه‌ای ارائه کردند. این برنامه، بخشی از کارهای پژوهشی در این باره را توسعه بخشیده و پژوهشگران را در گسترش فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی یاری می‌کند.
دانشنامه فضایل اهل‌بیت(ع) در منابع اهل‌سنّت، یک نرم‌افزار تخصّصی است که علاوه بر ارائه درختواره فضایل، دارای کتابخانه‌ای است که کلیه امکانات نمایش و جست‌وجوی مرسوم در برنامه‌های نور را در خود جای داده است. مخاطبان اصلی این برنامه، طلاب، اساتید و پژوهشگران حوزه و دانشگاه در موضوعات تاریخ، حدیث و سیره معصومان(ع) هستند.
فعالیت‌های حدیثی در وب
فعالیت‌های حدیثی این مرکز، محدود به برنامه‌های رومیزی نیست. از روزهای نخست حضور اینترنت در ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بخشی از فعّالیّت‌های خود را به حضور در فضای وب معطوف داشت. پایگاه حوزه، اوّلین پایگاه مرکز برای ارائه معارف دینی و فرهنگ عمومی در فضای اینترنت بود که در شمار نخستین پایگاه‌ها با محتوای فارسی در اینترنت نیز به حساب می‌آمد.
در روزهای نخست، مهم‌ترین رویکرد پایگاه حوزه که اساس فعّالیّت‌های اوّلیه آن را تشکیل می‌داد، تهیه دانشنامه‌هایی در موضوعات مختلف و از جمله دانشنامه علوم حدیث در اینترنت بود. دانشنامه علوم حدیث، درختواره‌ای از علوم حدیث بود که از طریق مرور مسیر شاخه‌ها و زیرشاخه‌ها، مباحث حدیثی را در اختیار کاربران قرار می‌داد. این دانشنامه، اکنون در قالب 70 نمایه شامل 18 نمایه اصلی و 52 نمایه فرعی، بر روی پایگاه اینترنتی حوزه در دسترس علاقه‌مندان است.(3)
از آنجا که اکنون نزدیک به ربع قرن است که پایگاه حوزه در فضای وب برای مخاطبان فعّالیّت می‌کند، بخش قابل توجّهی از انبوه مطالب این پایگاه را حدیث و معارف حدیثی تشکیل می‌دهد. ارائه متون مهم حدیثی شیعه مانند نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و نیز ارائه 20 هزار حدیث موضوعی، از این جمله است.
در زمینه ارائه متون حدیثی برای متخصّصان و پژوهشگران، همان‌گونه که قبلاً نیز گذشت، مهم‌ترین محصولات حدیثی مرکز، در قالب آفلاین تهیه و ارائه شده بود. تا این زمان، مجموعه کتاب‌های حدیثی شیعه به همراه ترجمه‌ها و شرح‌ها گردآوری شد و به همراه قابلیت‌های پژوهشی، در یک برنامه ارائه گردید؛ أمّا مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در ادامه تولید نرم‌افزارهای متنوّعی که در حوزه حدیث عرضه نمود، در سال‌های اخیر، اقدام به راه‌اندازی وبگاهی حدیثی نمود،(4) تا ضمن عرضه دستاوردهای پیشین خود در محیط وب، قابلیت‌های جدیدی را در اختیار جامعه حدیث‌پژوهان و محققان علاقه‌مند به مباحث حدیثی قرار دهد.
وبگاه جامع الأحادیث، پایگاهی حدیث‌محور بود که از قالب کتابخانه‌ای خارج شد (بهرامی، 1397: 16) و در آن، مجموعه روایات موجود در حدود 200 عنوان از مصادر حدیثی شیعه عرضه گردید. این عناوین که شامل بیش از 500 جلد می‌باشد، فهرست نسبتاً کاملی از کتاب‌های حدیثی شیعه بود که از ادوار مختلف نگارش حدیث، به‌خصوص کتاب‌های حدیثی باقیمانده از پنج قرن اوّل بود که به دست حدیث‌پژوهان معاصر رسیده است. در این میان، برخی از مهم‌ترین منابع مهم مورد توجه و استفاده حدیث‌پژوهان در دوره‌های متأخّر نیز با این مجموعه همراه شد.
می‌توان گفت هر کدام از فعالیت‌های حدیثی که طی سا‌های متمادی در مرکز انجام شده، بخشی از پایگاه نورحدیث را شکل داده است. به بیان دیگر، این پایگاه برآمده از قریب به سی سال تلاش مرکز نور در حوزه حدیث است (همان).
پس، وبگاه نورحدیث، در حقیقت، نسخه برخط نرم‌افزار جامع الأحادیث است که البته به اقتضاء فضای وب، قابلیت‌های متناسب با وب را در خود جای داده است. از ویژگی‌های این وبگاه که آن را از نرم‌افزار جامع الأحادیث متمایز می‌سازد، این است که به جای عرضه متن کامل کتاب‌ها، فهرست کاملی از احادیث اهل‌بیت(علیهم السلام) از کتاب‌های حدیثی را استخراج و ارائه کرده است. در فضای عرضه حدیث‌محور، امکانات بیشتری در خصوص هر حدیث ارائه و فراهم شده است. با توجّه به ارتباط وثیق احادیث با محتوایی که در کتاب‌ها، در کنار احادیث عرضه شده است، کاربر می‌تواند حدیث مورد نظر را در خلال صفحات کتاب مشاهده نماید.
منابع حدیثی این پایگاه، شامل: احادیث، ترجمه‌ها و شروح نگاشته‌شده بر روایات می‌باشد و در حال حاضر، بیش از 393000 حدیث را در خود جای داده است. بیش از 86 هزار روایت در پایگاه دارای ترجمه است و برای ترجمه آنها، از 133 عنوان کتاب در 218 جلد استفاده شده است. همچنین، بیش از 35 هزار روایت پایگاه که بخش عمده آنها، روایات کتب اربعه حدیثی است، دارای شرح است. برای این شروح، از 19 عنوان کتاب در 106 جلد استفاده شده است که این آمار، در حال افزایش نیز هست. همچنین، امکان گفت‌وگو در خصوص ترجمه‌ها و شروح نقل‌شده از کتاب‌ها و یا افزودن ترجمه و شرح توسط کاربران نیز در ذیل هر حدیث فراهم آمده است.
از ویژگی‌های برجسته نورحدیث، استفاده از امکانات هوشمندسازی متون حدیثی است. پردازش هوشمند متون، از فنّاوری‌های نسبتاً جدید است که رویکرد آینده مرکز هم به این سمت‌وسوست. استفاده از پردازش‌های ماشینی و هوشمند، هم در بخش آماده‌سازی اطلاعات و کارهایی مانند اعراب و برچسب‌گذاری متون به‌کار گرفته شده و هم در بخش ارائه مطالب برای کاربر، در کارهایی مانند مشابه یابی لفظی و معنایی روایات که در قسمتی تحت عنوان احادیث مرتبط به آن پرداخته شده است.
خاتمه
تمام فعّالیّت‌های حدیثی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در سکوهای آفلاین و آنلاین، در جهت آسان‌سازی دسترسی مخاطبان به منابع حدیثی و مطابق با نیازها و درخواست‌های نوبه‌نوی کاربران انجام شده و محصولات مناسب با آنها تولید گردیده است. رسالت مهمّی که این مرکز به دوش گرفته، آن است که میراث گران‌سنگ معارف قرآن و حدیث و آموزه‌های دینی را که در دل کتاب‌ها و در گوشه‌ای از کتابخانه‌ها مانده بود، با استفاده از فنّاوری اطّلاعات و پیشرفت‌های تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات، به معرض استفاده علاقه‌مندان و شیفتگان این دریای عظیم از اطّلاعات و معارف اسلامی کشانده است.
غنیسازیها و فرآوریهای صورت‌گرفته بر روی متون و منابع حدیثی، گام مهم دیگری است که این مرکز به آن پرداخته است، این مسئله موجب شده است که تحقیقات پژوهشگران این حوزه، با دقّت و سرعت بیشتری به انجام برسد و تولید علم شتابی دوچندان پیدا کند.
هماهنگی با پیشرفت‌های فنّاوری اطّلاعات و به‌کارگیری امکانات و قابلیت‌های تازه در این عرصه، برای آسان‌نمودن کار پژوهشگران و مخاطبان و بهره‌مندی حداکثری از این عرصه، در تبیین معارف قرآنی و حدیثی، مسئله قابل توجّه دیگری است که در این مرکز دنبال شده است و إن شاء الله، این همگامی و روزآمدی همچنان ادامه خواهد داشت.
پی‌نوشت‌ها:
منابع:
