سخن نخست

خورشید پرفروغِ عدالت و دانش، امیرمؤمنان علی (ع)، همواره کانون تأمّلات عمیق پژوهشگران و اندیشمندان بوده است. این شخصیت بی‌بدیل و جامع کمالات، در ساحت‌های گوناگون فردی، اجتماعی، علمی و معنوی، همچون مشعل فروزان هدایت، راهنمای بشریت به سوی قله‌های رفیع انسانیت بوده است. گنجینه گران‌بهای روایات، سرشار از تأکید بر فضایل منحصربه‌فرد آن حضرت است و از دیرباز تا کنون، قلم‌ها در وصف منقبت او به رقص درآمده و طومارها به مدح او آراسته شده است.

یکی از بارزترین جلوه‌های این شخصیت تابناک، دریای بیکران علم الهی اوست. پیامبر رحمت (ص) در حدیث شریف «أنا مدینة العلم وعلی بابها فمن أراد العلم فلیأت الباب» (1)، حضرت علی (ع) را به مثابه دروازه شهر علم خویش معرّفی نموده است. این حدیث متواتر که در منابع معتبر شیعه و اهل‌سنّت نقل شده، گواهی روشن بر اشراف کامل آن حضرت بر معارف وحیانی و علوم الهی است. پژوهش‌های متعدّد عالمان حدیث، بر صحّت سند و دلالت این حدیث نورانی، مهر تأیید زده‌اند.

میراث علمی امیر مؤمنان (ع)، نه تنها در زمان حیات ایشان، بلکه در طول تاریخ اسلام، همواره مورد توجّه و استناد علماء و اندیشمندان بوده است.

اندیشه‌های عمیق و کامل ایشان در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی، از جمله: تفسیر قرآن، فقه، کلام، اخلاق و حکمرانی، به‌عنوان منبعی غنی و الهام‌بخش برای پژوهشگران و متفکّران به شمار می‌رود. در عصر حاضر نیز با توجّه به پیچیدگی‌ها و چالش‌های فکری و اجتماعی موجود، بازخوانی و بهره‌گیری از میراث علمی امام علی (ع) به منظور ارائه راهکارهای مناسب و کارآمد، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. تحلیل و تبیین اندیشه‌های ایشان با روش‌های علمی و با در نظر گرفتن نیازهای جامعه امروز، می‌تواند نقشی اساسی در پیشبرد فرهنگ و تمدّن اسلامی و حلّ معضلات بشری ایفا کند.

نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای بی‌بدیل از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های امیرمؤمنان علی (ع) است که سید رضی در قرن چهارم هجری آن را گردآوری نمود. این کتاب شریف، فراتر از یک مجموعه ادبی، بازتابی از آموزه‌ها، سیره و اندیشه‌های والای امام علی (ع) و اثری ماندگار در عرصه ادب و اندیشه اسلامی است. فصاحت و بلاغت بی‌نظیر کلام امام (ع)، در کنار عمق معانی و مضامین، آن را به اثری جاودانه و بی‌بدیل تبدیل کرده است.

سید رضی، در مقدّمه خود، به دو انگیزه اصلی برای گردآوری این اثر اشاره می‌کند: نخست، حفظ و ارائه زیبایی‌های کلام و اسلوب ادبی بی‌نظیر امیرمؤمنان (ع) به‌عنوان سرچشمه و معیار فصاحت و بلاغت، و دوم، شناساندن قدر و جایگاه والای ایشان در تمامی عرصه‌های دانش و فضیلت. او می‌دانست که نهج‌البلاغه، با وجود گستردگی، تنها بازتاب بخش محدودی از اندیشه‌های غنی و وسیع امیرمؤمنان (ع) است.

نهج‌البلاغه، با وجود اینکه گزیده‌ای از سخنان و اندیشه‌های امام علی (ع) است، امّا به دلیل عمق و غنای محتوا، دریچه‌ای گسترده به سوی گنجینه معارف اسلامی می‌گشاید. این کتاب شریف، مباحث متنوّعی در حوزه‌های: عقاید، اخلاق، فقه، تفسیر، حکمرانی و مسائل اجتماعی را در بر می‌گیرد و امام علی (ع) در کلام خود، با استفاده از روش‌های استدلالی متنوّع و زبانی شیوا، به تبیین اصول و مبانی دین اسلام، ترویج ارزش‌های اخلاقی و انسانی، و ارائه راهکارهایی برای مسائل فردی و اجتماعی پرداخته است.

گفتنی است که مقاله حاضر، بر اساس اطّلاعات ثبت‌شده در نرم‌افزار «دانشنامه علوی - نسخه 3» تهیه و تنظیم شده است.

اشاره

با همّت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نخستین نشست از سلسله نشست‌های «نهج‌البلاغه‌پژوهی دیجیتال»، روز جمعه هفدهم اسفندماه 1403 در نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم برگزار شد. این جلسه، با موضوع «نهج‌البلاغه و پژوهش در دنیای دیجیتال» و گفت‌وگو با حجّت‌الاسلام والمسلمین سید محمد طباطبایی یزدی، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر نهج‌البلاغه شکل گرفت. آنچه در ذیل می‌آید، مهمّ‌ترین مباحث مطرح‌شده در این نشست و گفت‌وگوی اختصاصی با ایشان است که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز قرار گیرد.

چکیده

نهج‌البلاغه و غررالحکم، مهم‌ّترین آثاری هستند که سخنان گهربار امام علی(ع) را گردآوری کرده‌اند. نهج‌البلاغه در میان دانشمندان اسلامی (شیعه و سنّی)، جایگاه ویژه‌ای یافته است. به لحاظ موضوعی، این اثر یکی از متون مهم دینی، اخلاقی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حکومتی است که در این دانش‌ها، کاربرد بسزایی دارد. براین‌اساس، شروح و ترجمه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. نیز فهرست‌های موضوعی متعدّدی دانشمندان بنام برای آنها ترتیب داده‌اند. ازاین‌رو، ضرورت تولید دانشنامه علوی توسط مرکز نور روشن است. به همین دلیل، گروه حدیث معاونت پژوهش وظیفه خود دانست که دانشنامه علوی1 را ـ که سال‌ها از تولید آن می‌گذشت ـ در دستور کار قرار دهد و آن را از لحاظ منابع کتابخانه و پژوهش‌های متناسب با نهج‌البلاغه و غررالحکم غنی نماید و به همراه آخرین دستاوردهای فنّاوری اطّلاعات مرکز نور ارتقاء دهد و نسخه دوم آن را به عموم علاقه‌مندان، پژوهشگران، حدیث‌پژوهان و استادان رشته حدیث و علوم حدیث حوزه و دانشگاه تقدیم کند. ما ثواب و پاداش این کار سترگ را به روح حجّت‌الإسلام و المسلمین دکتر حاج سید جواد مظلومی(ره)، مدیر سابق گروه حدیث و مدیر پژوهشی دانشنامه علوی، تقدیم می‌نماییم.

نگارش این مقاله، متأسّفانه مصادف با رحلت ایشان در دهم بهمن‌ماه سال جاری گردید. خداوند رحمان، روح ایشان را غریق رحمت خویش سازد.

چکیده

بنیان فعّالیّت‏ های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در طیّ سی سال که از راه‌اندازی آن می‌گذرد، بر ارائه متون دیجیتالی و پژوهش و فراوری منابع و متون اسلامی، با محوریت قرآن کریم و احادیث پیامبر و ائمه معصومان (علیهم السلام) شکل گرفته است. این فعّالیت‌ها، همپای رشد فنّاوری اطّلاعات، در قالب دیجیتال و در سکوهای برخط و برون‏‌خط، به مخاطبان عرضه شده است. با توجّه به جایگاه و اهمّیّت حدیث در میان علوم اسلامی، بخش مهمی از فعّالیّت‌ها و در نتیجه محصولات این مرکز، در زمینه حدیث و خدمت به حدیث اهل‌بیت (علیهم السلام) بوده است. در این نوشتار، ضمن بیان سیر تکاملی فعّالیت‌های حدیثی مرکز نور، محصولات حدیثی آن معرّفی می‌گردد.

کلمات آسمانی و گلواژه های نورانی که از مهتاب وجود امیر مؤمنان و مولای موحدان، علی علیه السلام ، پرتوافشان گردیده، در گستره تاریخ بشری پروانگان بی شماری را به طواف وا داشته و صحیفه جامع حضرتش طریق بلاغت و هدایت را فراسوی مشتاقان علم و معنا گسترده است. اثر پایدار و یادمان ماندگار آن امام همام، «نهج البلاغه»، گوهر گرانبهایی است به درخشندگی آفتاب، به لطافت گل، به قاطعیت صاعقه، به ژرفای اقیانوس و به بلندای افلاک که همواره فروغ عالمتابش کاروان بشریت را به گلشن دلنواز انسانیت، و کوثر زلال معرفت رهنمون می باشد.

از این رو، همزمان با ایام الله ولایت و امامت، عید سعید غدیر، بر آن شدیم تا با ارائه محتوا و امکانات نرم افزار «منهج النور دانشنامه علوی»، کاربران و پژوهشگران محترم را با قابلیت های کارآمد این لوح فشرده آشنا سازیم و گوشه ای از زحمات تمامی عزیزانی را که در تهیه و تولید این برنامه تلاش نموده اند، به تصویر کشیم.

به دنبال ارائه نرم افزار پیشرفته «دانشنامه علوی»، در راستای استفاده مطلوب و گسترده محققان و علاقه مندان از این نرم افزارِ چند رسانه ای، حجة الاسلام سید جواد مظلومی، معاون تحقیقات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و همچنین مجری تولید این برنامه ارزشمند در گفت و گویی با خبرنگار ما ویژگی ها، قابلیت ها و جزئیات این لوح فشرده را تشریح کردند.

حجة الاسلام سید جواد مظلومی با یادآوری این نکته که مرکز تحقیقات با تهیه نرم افزار شرح ابن ابی الحدید، نخستین گام را در جهت نرم افزاری کردن نهج البلاغه برداشت، درباره اقدامات اوّلیه تهیه سی دی نهج البلاغه گفت:

اشاره

در عصر فناوری اطلاعات دیگر نمی توان پژوهش را از پردازش جدا دانست و بدون توجه به سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای به تولید و ارائه پژوهش های دینی پرداخت. از این رو حرکت مبارک تولید نرم افزارهای دینی شتاب و شکل جدیدی به خود گرفته است بگونه ای که همگام با سامان یافتن پژوهشها، نرم افزارهای مربوطه نیز طراحی و ارائه می گردد. آنچه در پیش می آید فهرستی از جدیدترین نرم افزارهای مراکز پژوهشی است که به تازگی تولید شده اند و برخی از آنها نیز تا چند ماه آینده به بازار عرضه می شود.

اشاره

به طور کلی، ویژگی هایی چون: دقت، جامعیت، قاعده مندی علمی، تنوع و هنری بودن جزو ارکان اساسی تولید نرم افزار به شمار می آید و با توجه به نوع و سطوح مختلف کاربران می توان در یک نگاه، نرم افزارهای دینی، از جمله نرم افزارهای مربوط به نهج البلاغه را به سه دسته: تحقیقی، ترویجی و ترکیبی از آن دو تقسیم نمود.

درباره نهج البلاغه نرم افزارهای تحقیقی جامعی تدوین گردیده و گام های بلندی نیز در این زمینه برداشته شده است.

اما فعالیت های انجام شده درباره نهج البلاغه مسلماً با گستره و ژرفای این اقیانوس پهناور متناسب نیست، هرچند تاکنون تلاش های قابل تقدیری در این باره به انجام رسیده است. بدیهی است که بررسی نقادانه این تولیدات، به غنی سازی این حرکت مبارک کمک شایانی خواهد کرد.

تاکنون نرم افزارهای متعددی درباره نهج البلاغه عرضه گردیده است که عبارت اند از: