کلیدواژگان: ویکی پدیا، ویکی نور، کتاب شناسی، زندگی نامه.
مقدمه
همواره دانش نامه ها، یکی از منابع مورد نیاز دانش پژوهان و محققان برای پاسخگویی سؤالاتشان می باشند. دانش نامه ها، در دو شکل عمومی و تخصصی عرضه گردیده اند. ظهور فناوری های جدید و فضای مجازی، سبب تولید، سرعت و انباشت اطلاعات گردیده است؛ به گونه ای که امروزه ما با حجم گسترده ای از دانش نامه ها رو به رو هستیم که توسط کاربران همین فضاء با سرعت چشمگیری نگارش یافته اند و هر روز نیز پُربارتر می گردند.
در جامعه امروزی، شیوه های نوین دسترسی به دانش، زندگی انسان ها را تغییر داده است؛ تغییراتی که نتایج آن، در رشد و توسعه زندگی حرفه ای آنها نمایان شده است. امروزه، راه هایی که مردم کار می کنند و به جست و جوی اطلاعات می پردازند، مطلبی را ثبت می کنند، درخواستی را رزو می نمایند، مطابق میل خود تفریح می کنند و روش هایی که آنها بر آن اساس، روابط شخصی شان را بر قرار می کنند و ده ها نوع فعالیت دیگر، همه تحت تأثیر اینترنت و شیوه های نوین دسترسی به دانش قرار گرفته است.(1)
در دنیای امروز، روش های دسترسی به دانش نیز توسعه یافته اند؛ به گونه ای که علاوه بر روش های سنّتی در قالب نوشتارهای کاغذی، به شکل برنامه های کامپیوتری و موبایلی، همچنین، درقالب پایگاه های علمی و یا انواع شبکه های اجتماعی، در اختیار کاربران قرار گرفته اند. ویکی ها، یکی از ابزارهای نوین مدیریت دانش می باشند که بسیاری از دانش نامه ها، توسط آنها منتقل می شوند.
تعریف ویکی
ویکی ها، نوعی از وب سایت ها هستند که مطالب شان را کاربران تولید و ویرایش می کنند.(2) ویکی ها را گونه ای از رسانه های اجتماعی می دانند که در آنها با افزایش سطح تعامل، کاربران نقش کلیدی پیدا کرده، فراتر از مصرف کنندگان محتوا در اینترنت به تولیدکنندگان تبدیل شده اند.(3)
در واقع، کاربران در ویکی ها علاوه بر اینکه می توانند محتوای آنها را ببینند، قادر خواهند بود بدون داشتن مهارت برنامه نویسی، محتوای داخل آن را ویرایش کنند و یا حتی محتوای جدیدی در آن پایگاه ها قرار دهند.
تاریخچه ویکی
در سال 1955م یک برنامه نویس امریکایی به نام وارد کانینگهام(4)، نخستین ویکی را ساخت.(5) او سرپرست یک تیم نرم افزاری بود و برای اینکه بتواند با اعضای گروه در مورد الگوهای طراحی، مطالب جدیدشان را سریع تر به اشتراک بگذارد و از نظرات دیگر افراد گروه در کوتاه ترین مدت آگاه گردد، برنامه نویسی نرم افزار ویکیِ ویکی وب را در سال ۱۹۹۴م آغاز نمود و ۲۵ مارس ۱۹۹۵م روی وبگاه مشاوره نرم افزاری اش، Cunningham & Cunningham را نصب کرد که عموماً با نام دامنه اش، c2.com شناخته می شود. این ویکی، یک افزودنی برای مخزن الگوی پورتلند و یک مخزن برای الگوی طراحی است.
تا سال 2001م استفاده از ویکی ها به متخصصان رشته کامپیوتر انحصار داشت و تا این زمان، ایجاد صفحات جدید و یا ویرایش آنها، نیازمند تسلط بر دانش برنامه نویسی کامپیوتر بود. از سال 2001 تا 2003م عده ای از متخصصان شروع به نوشتن دانشنامه ای به نام نیوپدیا(6) کردند که تحت محیط وب و به زبان انگلیسی منتشر می شد.(7) آنها پس از گذشت یک سال از نوشتن این دانشنامه، متوجه شدند تعداد کل مقالاتی که در این مدت نگاشته شده و در پایگاه قرار گرفته، تنها 21 مقاله است. این تعداد مقاله، بسیار ناچیز بود. به همین دلیل، آنها پروژه دیگری به نام ویکی پدیا را کلید زدند. آنان سعی کردند در ویکی پدیا همه کاربران را در تولید محتوا درگیر نمایند و به مشارکت وادار کنند. البته این مقالات پس از نگارش، باید حتماً به تأیید متخصصان آن رشته می رسید و سپس، منتشر می شد. پس از پایان یک سال فعالیت پایگاه، 18 هزار مقاله از سوی کاربران نگاشته شده بود. از اینجا بود که مدیران پروژه نیوپدیا تصمیم به توقف این پایگاه گرفتند و ویکی پدیا جایگزین نیوپدیا شد.(8)
در این زمان، بنیادی به نام ویکی مدیا(9) تشکیل گردید که هدف از آن، ایجاد پروژه های خواهر برای ویکی پدیا بود؛ پروژه هایی مانند: ویکی بوک(10)، ویکی سورس(11)، ویکی شنری(12)، ویکی ورسیتی(13) و ویکی نیوز(14). هم اکنون، ویکی پدیای انگلیسی، به تنهایی بیش از 5.392.958 مقاله دارد که تعداد آنها با دیگر ویکی هایی که در زبان های دیگر است، بیش از 27 میلیارد کلمه در 40 میلیون مقاله به 293 زبان است.(15) زبان فارسی، زبان هجدهم پُرکاربرد در ویکی پدیاست که تا کنون 526845 مقاله به این زبان به ثبت رسیده است.(16)
امروزه در جهان، ویکی های بسیاری به زبان های مختلف وجود دارد؛ اما در یک تقسیم بندی کلی، می توان آنها را در سه گروه: علمی، سازمانی و سرگرمی تقسیم نمود.
برای نمونه، ویکی ها در بحث آموزش به یاری معلمان و دانش آموزان آمده اند. آنها با به کارگیری ویکی ها در آموزش توانسته اند به جای کلاس های سنّتی و یک طرفه که در آن، معلمان متکلم وحده هستند، به کلاس های تعاملی روی آورند که در آن شاگردان نیز در یک کار علمی مشارکت دارند. تنها کافی است با ایجاد یک صفحه در ارتباط با یک موضوع و یا یک رشته، از دانش آموزان بخواهند که هر گونه اطلاعات جدیدی از قبیل: متن، عکس و فیلم و یا هر نظر و پیشنهادی را که در آن موضوع دارند، به اشتراک بگذارند. این کار، سبب خلق دانش در یک موضوع علمی می گردد.
ویکی ها می توانند برای آموزش کارکنان جدید در یک سازمان نیز به کار گرفته شوند. همچنین، مزیت دیگر ویکی ها هنگامی آشکار می شود که کارمندی از سازمان منتقل می شود و از سازمان می رود. در این میان، با رفتن این کارمند، سرمایه معنوی سازمان حفظ می شود.
ویکی ها، شبکه افراد متخصص و حرفه ای می باشند که می توانند با اشتراک گذاری ایده های نو در یک سازمان، سبب افزایش حسّ رقابت گردند و شبکه ای از افراد متخصص و حرفه ای را در یک سازمان به وجود آورند. همچنین، ایجاد ویکی در یک سازمان، از انجام فعالیت های تکراری و زاید جلوگیری می کند و مانع هدر رفتن زمان می گردد.
ویکی ها، در بخش سرگرمی نیز کاربرد گسترده ای دارند؛ برای نمونه، طرف داران یک تیم و یا یک فیلم خاص، با تهیه یک ویکی، نظرات و ایده های خود را با دیگر اعضاء به اشتراک می گذارند و به انتقادات مطرح شده پاسخ می دهند.
ویکی های داخلی
در سالیان اخیر، ویکی های بسیاری در ایران تولید شده است که از آن جمله می توان به: ویکی شیعه(17)، ویکی فقه(18)، دانشنامه اسلامی(19)، ویکی درج(20)، سلامت ویکی(21)، ویکی جزوه(22)، بنیاد دانش آزاد(23)، ویکی شهید(24) و ویکی نور(25) اشاره کرد.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، همواره در راه توسعه و گسترش علوم اسلامی در بین محققان و نخبگان علمی و فرهنگی کشور، پیش قدم بوده است. ثمرات این مرکز عظیم، در قالب نرم افزارهای رایانه ای و موبایلی و پایگاه های مختلف، در اختیار دانش پژوهان قرار گرفته است. در این بین، ویکی نور، پایگاهی است که در اوایل سال 1395 با آپلود بیش از 9 هزار مقاله (6645 مقاله کتاب شناسی و 2557 مقاله زندگی نامه) روی شبکه اینترنت، شروع به فعالیت کرد. گرچه تا کنون پایگاه های گوناگونی در موضوع کتاب شناسی تولید شده اند، اما ویکی نور را باید تنها پایگاه تخصصی در رشته کتاب شناسی و زندگی نامه دانست که سعی دارد با یاری دانش پژوهان، این گنجینه عظیم را توسعه دهد.
ضرورت راه اندازی پایگاه ویکی نور
همان گونه که گذشت، در گام اوّل، این پایگاه به ارائه مقالات کتاب شناسی و مؤلف شناسی می پردازد. با توجه به اهمیت و جایگاه کتاب شناسی ها در عرصه پژوهش، در بسیاری از نرم افزارهای تولید شده در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بخشی با عنوان کتابشناسی گنجانده شده است. گردآوری کتاب شناسی های مزبور و عرضه آن در یک پایگاه اینترنتی، گام بلندی در توسعه دانش، به ویژه پژوهش های علوم اسلامی به شمار می آمد. از سوی دیگر، عرضه این کتاب شناسی ها در قالب ویکی، سبب مشارکت کاربران و پژوهشگران در گسترش دامنه کتاب شناسی های موجود می گردید.
هدف از این پایگاه در فاز اوّل، آشنایی و توسعه اطلاعات دانش پژوهان در زمینه دانش کتاب شناسی و زندگی نامه پدیدآوران آنهاست. ویکی نور با ایجاد محیطی آرام و شاد برای هم اندیشی، هم افزایی و اشتراک گذاری دانش، با برقراری ارتباط دوسویه با کاربران، به دنبال ویرایش، تصحیح، تکمیل و تولید بیشتر محتوای علمی برای پژوهشگران در این حوزه می باشد.
قابلیت های پایگاه
در این پایگاه، سعی شده علاوه بر امکانات مشترکی که در بیشتر ویکی ها وجود دارد، از امکانات ویژه ای نیز جهت ارائه کمک و راهنمایی به کاربران محترم استفاده شود. برخی از این امکانات، عبارت اند از:
1. امکان ایجاد مقالات، ویرایش و تکمیل آنها
در بسیاری از ویکی های داخلی، امکان ویرایش و ایجاد مقالات جدید به تعدادی از اعضاء منحصر شده است. شاید بتوان گفت ویکی نور، تنها پایگاه داخلی است که به همه کاربران این اجازه را داده تا پس از عضویت آسان در پایگاه، بتوانند هر یک از مقالات ویکی نور را ویرایش نمایند و یا اینکه مقاله جدیدی در موضوع کتاب شناسی و زندگی نامه بنویسند. تغییرات اعمال شده، پس از تأیید مدیران پایگاه، به همه کاربران نمایش داده خواهد شد.
2. امکان مشاهده کتاب ها و پدیدآوران مرتبط
برای آسان سازی فرایند پژوهش برای محققان، این امکان فراهم شده تا کاربران، کتاب ها و یا پدیدآورانی را نیز که به شکلی با یک کتاب ارتباط دارند، مشاهده کنند؛ به بیان دیگر، در این پایگاه سعی شده ارتباط کتاب ها با هم، ارتباط کتاب ها با پدیدآوران و همچنین ارتباط با پایگاه های مرکز گنجانده شود.
3. ارتباط بین مقاله و متن کتاب
کاربران ویکی نور می توانند علاوه بر امکان مشاهده مقالات کتاب شناسی و زندگی نامه، با کلیک روی بخش «پیوندها»، به مطالعه کتاب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور(26) بپردازند.
4. ارتباط بین پاورقی و پایگاه کتابخانه دیجیتال یا مجلات تخصصی نور
یکی از امکاناتی که در برخی مقالات ویکی نور انجام شده و امید است در سایر مقالات نیز به مرور انجام شود، آن است که هر یک از پاورقی های مقالات ویکی نور، به همان صفحه از متن کتاب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور و یا پایگاه مجلات تخصصی نور(27) پیوند داده شده است. این کار، سبب می شود تا محققان به آسانی به صفحه مورد نظر از کتاب و یا مقاله دسترسی داشته باشند.
5. امکان جست و جوی موضوعی کتاب ها بر مبنای برگردان فارسی کُد کنگره
یکی از قابلیت های مهمّ این پایگاه، آن است که رده بندی کتاب ها بر اساس استاندارد جهانی کُد کنگره انجام شده است؛ به این معنا که از هر یک از قسمت های کُد کنگره کتاب ها رمزگشایی گردیده و برگردان فارسی آنها به عنوان رده در پایگاه قرار داده شده است. به این ترتیب، کاربران به راحتی می توانند با انتخاب یک رده، به جست وجوی موضوعی کتاب ها دسترسی داشته باشند و به کتاب های هر موضوع نیز دست یابند.
6. اطلاعات برچسبی کتاب ها و پدیدآوران
در هر یک از مقالات ویکی نور، کاربران می توانند علاوه بر تصاویر کتاب و پدیدآوران، اطلاعات برچسبی کتاب ها و پدیدآورندگان را مشاهده کنند. این اطلاعات، در بخش کتاب ها عبارت اند از: نام کتاب، نام های دیگر کتاب، پدیدآوران، زبان، کُد کنگره، موضوع، ناشر، مکان نشر و سال نشر.
در بخش پدیدآوران نیز عناوینی همچون: نام، نام های دیگر، نام پدر، سال تولد، محل تولد، رحلت، اساتید و برخی آثار، نمایش داده می شود.
ساختار مقالات
مقالات ویکی نور، از دو بخش کتاب شناسی و زندگی نامه تشکیل شده است. ساختار مقالات کتاب شناسی این پایگاه، عبارت است از:
- * معرفی اجمالی: که شامل بخش های: نام کامل کتاب، نام مشهور کتاب، نام مؤلف، زمان تألیف، موضوع کتاب، زبان کتاب، انگیزه تألیف، اهمیت و جایگاه کتاب می شود.
- * ساختار: که شامل گزارشی از: مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، اجزاء، ابواب، فصول، خاتمه و تعلیقات می شود. در این قسمت، به شیوه بحث و چگونگی چینش مطالب، سبک نگارش و استفاده نویسنده از منابع دیگر هم اشاره می گردد.
- * گزارش محتوا: مشتمل بر: گزارش توصیفی محتوا، تحلیل مطالب، برگردان مطالب به زبان امروز، بررسی محتوا از حیث روان و سلیس بودن و تطبیق گزارش با ابواب و فصول کتاب می شود.
- * وضعیت: سابقه تحقیق و تصحیح، سابقه شرح و ترجمه، فهرست ها، پاورقی ها، ملحقات و تصاویر، در این قسمت از گزارش مورد نظر قرار می گیرد.
- * منابع: شامل مقالات و کتاب هایی است که در نگارش مقاله از آنها استفاده شده است.
در ساختار مقاله زندگی نامه هم موارد مهمی مدّ نظر قرار می گیرد؛ جزئیاتی از قبیل: نام کامل و مشهور نویسنده، عصر ولادت و تاریخ و محل تولد، محل سکونت، تحصیل و تدریس، دین، مذهب و طریقت، اساتید و شاگردان و اشاره به مهم ترین آثار وی، نقش و جایگاه مؤلف یا مترجم در رشته علمی خود، سال وفات و محل دفن.
چشم انداز
ویکی نور با قابلیت های فراوانی که دارد، در آینده ای نزدیک، در دیگر موضوعات علوم انسانی و اسلامی مانند: حدیث، فقه و تاریخ گسترش می یابد. همچنین، با اتصال مقالات آن به دیگر پایگاه های علمی کشور، به کاربران این امکان داده شود که با یک کلیک، به اطلاعات بیشتری راجع به یک کتاب و یا پدیدآور دسترسی پیدا کنند.
این پایگاه می تواند با ارائه مقالات به دیگر زبان ها نیز خدمات پژوهشی خود را گسترش دهد که امید است در آینده، شاهد این اتفاق ارزنده باشیم. محتوای این پایگاه در فاز اوّل، به دلیل ارتباط آن با اشخاص و زندگی نامه نویسندگان، می تواند با ارائه کلیپ های فیلم و صوت مرتبط با آنان و اندیشه ها و نظراتشان، بر غنای پایگاه بیفزاید.
پی نوشت ها: