کلیدواژگان: مراکز حدیثی، فناوری اطلاعات، پردازش زبان طبیعی، طبقه‌بندی خودکار حدیث، تشخیص خودکار زنجیره راویان حدیث، واژه‌نامه حدیث.
مراکز حدیثی
مراکز حدیثی در معنای اول، عبارت از شهرهایی بود که شیعیان در آن سکونت داشتند و تمامی جمعیت شهر یا بخش قابل توجّهی از جمعیّت را تشکیل می‌دادند. در آن شهر، محدّثان و راویان شیعه به فعّالیّتهای حدیثی می‌پرداختند و کتابهای حدیثی یا علوم حدیث تألیف می‌کردند. همچنین، در چنین شهری حلقه‌های درسی بر پا می‌شده است و گاه یکی از معصومان(علیهم السلام) در آن شهر سکونت داشته‌اند. مراکز حدیثی شیعه، در قرن‌های اوّل تا پنجم عبارت بودند از شهرهای: مدینه، کوفه، بغداد، ری، قم و خراسان. در قرون بعد، شهرهای: حلّه، اصفهان، بحرین و نجف و در دوره معاصر نیز شهر قم، از مهم‌ّترین این شهرها هستند. بنابراین، ده شهر شیعه‌نشین، از مهمترین شهرهایی بوده‌اند که فعّالیتهای حدیثی در آن انجام می‌شد (مهریزی 1387, 10-11).
أمّا مراکز حدیثی به معنای دوم، سازمان‌ها و مؤسسه‌هایی است که محور فعّالیّت آنها حدیث یا علوم وابسته است. در ادامه، مهمترین مؤسسه‌های حدیثی معرّفی خواهد شد.
مؤسسه‌های مرتبط با حدیث
1. مؤسسه علمی - فرهنگی دارلحدیث
مؤسّسه علمی ـ فرهنگی دار الحدیث، برای ساماندهی احادیث و ترویج معارف حدیثی و انجام پژوهش‌هایی در زمینه حدیث و مسائل مربوط به آن، فعّالیت می‌کند. این مؤسّسه، در تاریخ بیست‌ودوم آبان سال ۱۳۷۴ش، با مدیریت آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری با نام «مرکز تحقیقات دارالحدیث» به طور رسمی آغاز به کار کرد. مؤسّسه دارالحدیث، از دو رکن اصلی «پژوهشگاه» و «دانشگاه» (در قم و شهر ری) تشکیل شده است. معاونت فرهنگی و ارتباطات و امور بین‌الملل، مرکز بین‌المللی مخطوطات اسلامی، کتابخانه تخصّصی حدیث، دبیرخانه همایش‌ها و سازمان چاپ و نشر، از دیگر بخشهای مؤسّسه مذکور است (مؤسّسه علمی فرهنگی دارالحدیث 1396).
2. مرکز تخصصی علوم حدیث
مرکز آموزش تخصّصی علوم حدیث، بر پایه ضرورت توسعه و تبیین مبانی و معارف حدیث و علوم وابسته به آن و نیز تربیت عالمان متخصّص این رشته جهت فهم عمیق‌تر و دقیق‌تر احادیث نبوی و ائمه معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) در راستای تخصّصی‌سازی معارف حوزوی، در سال 1382ش راه‌اندازی گردید.
فعّالیّتهای آموزشی این مرکز عبارت‌اند از: پذیرش طلاب در دو سطحِ 2 (علوم اسلامی با گرایش علوم حدیث) و سطحِ 3 (رشته علوم حدیث)، تربیت اساتید در محورهای علوم و معارف حدیث و برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدّت حدیثی برای اقشار مختلف علمی جامعه.
فعّالیّتهای پژوهش مرکز نیز شامل: انتشار مجله حدیث حوزه، تأسیس گروه‌های پژوهشی در زمینه‌های مختلف علوم حدیث و تجهیز کتابخانه تخصّصی علوم و معارف حدیثی است (مرکز آموزش تخصّصی علوم حدیث 1382).
3. انجمن حدیث حوزه
انجمن حدیث، به منظور گسترش، پیشبرد و ارتقاء فعالیتهای علمی در زمینه حدیث‌پژوهی و نشر معارف اهل‌بیت (علیهم السلام) تشکیل گردیده است. انجمن حدیث، در زمینه حدیث‌پژوهی و نشر معارف اهل‌بیت(علیهم السلام) فعّالیت می‌کند. هدف از راه‌اندازی این انجمن، تعمیق و توسعه مباحث تخصّصی حدیثی، تقویت و گسترش نظریه‌پردازی، پرسشگری، آزاداندیشی، نقد و مناظره مبتنی بر آموزه‌های اسلامی، بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های تخصّصی موجود و تقویت ارتباط میان عالمان برجسته و فضلای حوزه است (انجمن حدیث حوزه 1391).
4. بنیاد نهج‌البلاغه
بنیاد نهج‌البلاغه در سال 1355 کار خود را با تحقیق و پژوهش در متن نهج‌البلاغه آغاز کر د و تا سال 1357 و پیروزی انقلاب اسلامی بطور محدود فعّالیّت خود را پی‌می‌گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بازشدن فضای فرهنگی و علمی و برداشته شدن موانع حکومت گذشته گسترش پیدا کرده و با پیام امام (ره) به کنگره هزاره نهج‌البلاغه رسماً افتتاح شد (بنیاد نهج البلاغه 1390).
5. پژوهشکده قرآن و عترت
این مرکز، وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی است که در سال 1372 تأسیس شده و با توجّه به گسترش و تقویت مطالعات قرآنی و ارتقاء سطح علمی طرح‌ها و برنامه‌های قرآنی دانشگاه، در دی‌ماه سال 1386 با مجوز شورای گسترش آموزش عالی به پژوهشکده قرآن و عترت تبدیل گردید.
هدف پژوهشکده، تولید آثار علمی، نشستها و همایشهای علمی و تخصّصی و نیز هدایت و ساماندهی فعّالیّت کانون‌های قرآن و عترت در جهت گسترش فرهنگ مطلوب قرآنی در سطح دانشگاه است (پژوهشکده قرآن و عترت 1393).
6. مدرسه امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)
مدرسه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، یکی از مجموعه‌های تحت پوشش حضرت آیت‌اللّه العظمی مکارم شیرازی است که به عنوان دفتر معظم‌له در شهر مقدس قم دائر است. از جمله کارهای انجام‌شده در این مدرسه، ترجمه نهج البلاغه با نام «نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده» است. همچنین، ترجمه لغات پیچیده به صورت معادل فارسی آن، ذکر اسناد خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز و تهیه فهرست موضوعی، از دیگر کارهای انجام‌شده در این مدرسه است.
7. مرکز تحقیقات امام علی(علیه السلام)
این مرکز، با هدف شناسایی سیره نظری و عملی امام علی(علیه السلام) در ابعاد اجتماعی، به معنای عام آن و عرضه ابعاد اجتماعی سیره نظری و عملی امام علی(علیه السلام) به جامعه بشری به منظور حرکت به سوی تحقق جامعه علوی، در خردادماه 1380 تأسیس شد (مرکز تحقیقات امام علی علیه السلام 1389).
8. دانشگاه معارف قرآن و عترت
دانشکده معارف قرآنی اصفهان، با هدف تربیت نیروهای کارآمد برای تبلیغ فرهنگ و معارف قرآن و اهل‌بیت(علیهم السلام) به اهتمام دارالقرآن الکریم اصفهان در سال 1367 ایجاد گردید و اکنون بیش از دو دهه توانسته است حدود 15000 دانشجو و مبلّغ در رشته‌های مختلف قرآن و نهج البلاغه تربیت نماید. این مرکز، در سال 1391 توسط شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری به دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) ارتقاء یافت (دانشگاه معارف قرآن و عترت بدون تاریخ).
9. پژوهشکده نهج البلاغه
این پژوهشکده، در سال 1375 فعّالیّتهای مقدماتی خود را برای تشکیل گروه‌های پژوهشی و سازمان اداری و اجرائی آغاز کرد و در شهریورماه سال 1379 (سال منسوب به امیر مؤمنان(علیه السلام)) فعّالیت پژوهشکده به طور رسمی شروع گردید. پژوهشکده نهج البلاغه، در قالب سه گروه پژوهشی: نهج‌البلاغه‌شناسی، کتاب‌شناسی و ادبیات فعّالیّت می نماید. هدف از تأسیس پژوهشکده نهج البلاغه، انجام تحقیقات علمی و کاربردی درباره نهج البلاغه و معارف آن و نیز سیره و شخصیت حضرت امیر مؤمنان، علی(علیه السلام)، تألیف کتب و مقالات علمی در مورد موضوعات گوناگون در حیطه نهج البلاغه و معارف آن و تهیه مواد آموزشی، پشتیبانی علمی و پژوهشی از فعّالیّتهای انتشاراتی، فرهنگی و آموزشی است.
10. مؤسسه فرهنگی یاسین امین
مؤسّسه فرهنگی یاسین، به منظور نشر فرهنگ و معارف اسلامی از طریق فنّاوری رایانه‌ای، در سال ۱۳۷۳ در شهر مقدّس قم تأسیس شد. این مؤسّسه، از سه معاونت: پژوهشی، فنّی و اداری ـ مالی تشکیل شده است و در سه زمینه عمده فعّالیّت می‌کند:
- - تولید نرم‌افزارهای اسلامی؛
- - عرضه نرم‌افزارهای اسلامی؛
- - خدمات جانبی.
برنامه‌های حدیثی که توسط این مؤسّسه تهیه و تولید شده، عبارت‌اند از:
- - نرم‌افزار ولاء شامل: 560 حدیث از معصومان(علیهم السلام) و زیارات‌نامه‌ها و دعاهای گوناگون به همراه 14 قطعه فیلم از اماکن متبرکه و نیز مدایح و مراثی اهل‌بیت(علیهم السلام) که در قالب چند تواشیح است.
- - نرم‌افزار بشری 1 و 2 شامل: اطّلاعات متن نهج البلاغه با ترجمه و 1613 تعلیقه و پاورقی از استاد دکتر سید جعفر شهیدی، به انضمام اطّلاعات علمی مختلف درباره حضرت علی(ع)، نهج البلاغه، شرح احوال سید رضی، اشعاری در مدح و رثاء امیرالمؤمنین(ع) و تصاویر اماکن متبرکه (مؤسّسه فرهنگی هنری یاسین امین 1388).
11. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، بر پایه فعّالیّت گروهی از محقّقان و پژوهشگران حوزه و همکاری متخصّصان رایانه برای تولید و فراوری منابع معتبر اسلامی با محوریت منابع قرآنی و کتب حدیثی در قالب رقمی، شکل گرفته و همواره تولید نرم‌افزارهای حدیثی، یکی از اولویت‌های اصلی این مرکز بوده است.
فعالیتهای حدیثی مرکز نور
ارائه برنامه‌های حدیثی، با تولید نرم‌افزارهای: کتابخانه بحار الأنوار، وسائل الشیعه و کتب اربعه در سالهای آغازین دهه هفتاد آغاز گردید و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. در ادامه، مجموعه‌ای از کتابهای روایی شیعه در نرم‌افزاری تحت عنوان «معجم الفاظ نور 1» در محیط DOS به جامعه علمی و تازه‌آشنا با ابزارهای الکترونیکی ارائه گردید. این پدیده، به دلیل ویژگی‌هایی که داشت، در فضای علمی آن روز، همگان را شگفت زده نمود و با استقبال و ابراز علاقه فراوانی از سوی فرهیختگان مواجه گردید.
از مهمترین محصولات نور، نرم‌افزار نور 2 (جامع الأحادیث) است که مشتمل بر: کتب اربعه، وسائل الشیعه، مستدرک الوسائل، بحار الأنوار و مجموعه‌ای از کتاب‌هایی است که به عنوان مصادر کتاب بحار الأنوار ذکر شده‌اند. این نرم‌افزار، مشتمل بر 181 عنوان کتاب در 428 جلد بود و به عنوان نخستین نرم‌افزار حدیثی در محیط ویندوز عرضه گردید. حجم بالای اطّلاعات، کیفیت محتوایی از قبیل اِعراب و دقت، عرضه قابلیت‌های مختلف فنّی از جمله در بخش جستجو و نمایش به همراه دیگر مزایای این نرم‌افزار، موجب گردید تا این برنامه از سال 1379 تا کنون به عنوان مهم‌ّترین نرم‌افزار حدیثی مورد استفاده پژوهش گران علوم اسلامی باشد. این برنامه که در مراحل مختلف، ارتقاءهای جزئی فنّی و محتوایی یافته است، در حال حاضر با عنوان نرم‌افزار نور 2/5 شناخته می‌شود.
نیاز کاربران عمومی به احادیث و عدم آشنایی ایشان با متون عربی نیز موجب شد تا مرکز اقدام به تولید نرم‌افزار «گنجینه روایات نور» نماید. هدف از این نرم‌افزار، عرضه جامعی از کلیه کتب حدیثی دارای ترجمه بود. 233 عنوان کتاب در قالب 381 جلد، محتوای این کتابخانه حدیثی را تشکیل می‌دادند.
نرم‌افزار «جامع الأحادیث» که شامل 442 جلد کتاب حدیثی بود، با امکانات متعدد نمایشی و پژوهشی، از مهمترین آنها بود که چندین مرحله روزآمد شد و در چند نسخة متفاوت و تکمیل‌یافته عرضه گردید. پس از آن، برنامه «گنجینه روایات نور»، برای ارائه کتابهای حدیثی دارای ترجمه، برنامه «معجم موضوعی بحارالأنوار» جهت ارائه کتاب شریف بحار الأنوار به صورت موضوعی، برنامه «دانشنامه علوی» برای ارائه نهج البلاغه و همه منابع و امکانات پیرامونی آن و برنامه «درایة النور» برای شناسایی و ارزیابی راویان احادیث، ارائه شدند.
وبگاه جامع الأحادیث که نسخه تحت وب برنامه‌های حدیثی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است، حاصل 25 سال تلاش و فعّالیّت این مرکز در متون و منابع حدیثی است. این پایگاه که با نشانی www.noorhadith.ir در فضای مجازی عرضه شده، گرچه با اطّلاعات نرم‌افزار جامع الأحادیث تغذیه می‌شود، أمّا اقتضائات فضای وب و تغییرات نسبتاً زیاد که به تناسب پیشرفت‌های فضای مجازی در این وبگاه ارائه شده، آن را به یک محیط جدید، با امکاناتی متفاوت تبدیل کرده است.
جامع الأحادیث را می‌توان بزرگ‌ترین وبگاه حدیثی شیعه نامید که بر پایه حدیث‌محوری بنا شده است. در این مجموعه، روایات موجود در بیش از 180 عنوان از مصادر حدیثی شیعه عرضه شده است. این عناوین، فهرستی نسبتاً کامل از کتابهای حدیثی شیعه است که از ادوار مختلف نگارش حدیث به دست حدیث‌پژوهان معاصر رسیده است.
بنای اصلی این پایگاه، آن است که مصادر معتبر و متقن حدیثی شیعه را گرد هم آورده و با امکانات پژوهشی مناسبی در اختیار علاقه‌مندان به حدیث بگذارد. در حال حاضر، منابع و متون حدیثی عرضه‌شده در این وبگاه، شامل موارد زیر است:
- - مصادر حدیثی شیعه تا قرن پنجم که غالباً از اوّلین و مهمترین منابع حدیثی و تراث شیعه به شمار می‌آیند؛
- - برخی منابع غیر حدیثی که تا قرن پنجم نگاشته شده‌اند و احیاناً احادیثی را هم در خود جای داده‌اند. این دسته از کتاب‌ها، گرچه مستقلاً یک اثر حدیثی محسوب نمی‌شوند؛ أمّا از آن جهت که شامل احادیث بوده و در دوره اوّلیه تبویب احادیث، به رشته تحریر درآمده‌اند، دارای اهمّیّت شده‌اند؛
- - مصادر حدیثی نگاشته‌شده در قرن‌های بعدی، به‌ویژه در دوره تدوین جوامع حدیثی ثانویه، تا زمان نگارش کتاب «مستدرک الوسائل».
بنابراین، منابع حدیثی متأخّر که غالباً برگرفته از منابع متقدّم هستند، در شمار کتابهای ارائه‌شده در این وبگاه قرار نگرفته‌اند؛ جز آنکه موردی از اهمّیّت یا ویژگی خاصّی برخوردار باشد و استثنائاً ارائه شود.
فناوری اطلاعات در حوزه حدیث
یکم. فعّالیتهای فنّاورانه صورت‌گرفته در موضوع حدیث
تولید برنامه‌های نرم‌افزاری و راه‌اندازی پایگاه در زمینه حدیث به گونه غیر متمرکز در مؤسسه‌های گوناگون انجام شده است که برخی از آنها در ضمن معرّفی مؤسسه‌ها بیان شد. برخی دیگر از آنها، نرم‌افزارها و پایگاه‌های اینترنتی ذیل‌اند:
- دانشنامه نهج البلاغه، به اهتمام حوزه علمیه اصفهان؛
- اهل‌بیت(علیهم السلام)، تولیدشده در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی؛
- ارمغان، شامل 2000 روایت از حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) به همراه ترجمه فارسی؛
- میزان الحکمه، شامل طبقه‌بندی احادیث معصومین(علیهم السلام) در بیش از 4000 هزار حدیث در موضوعات اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و تاریخی، در قالب 500 عنوان از کتاب میزان الحکمه به همراه متن کتاب؛
- معجم فقهی، به همت مرکز معجم فقهی حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی(ره)؛
- ترجمه بحار الأنوار، تولیدشده در مرکز گنجینه معرفت؛
- کتابخانه امام مهدی(عجل‌الله تعالی فرجه الشریف)، تولیدشده در مرکز معجم فقهی حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی(ره)؛
- امیرالمؤمنین(علیه السلام)، شامل: 800 حدیث اخلاقی و اعتقادی همراه با امکان چاپ و جست‌وجوی موضوعی و لفظی، مجموعه‌ای از حکایتهای صوتی و تصویری درباره امام علی(علیه السلام)، مدایح مراثی و سرودهای مربوط به آن حضرت، با تصاویر متحرّک، مجموعه سؤالات چهارگزینهای در خصوص آن حضرت، سه بازی آموزشی در موضوعات مربوط به امام علی(علیه السلام)؛
- بحار الأنوار، تولیدشده در مرکز حدیث‌نما؛
- الآیات الواردة فی الأحادیث الشّریفه، تولیدشده در مرکز کامپیوتر واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت؛
- حکمت، به همّت مؤسسه تحقیقاتی امام رضا(ع)؛
- معاجم تولیدشده در مؤسّسه نشر حدیث اهل‌البیت(ع)؛
- معجم علوم اسلامی، تولیدشده در دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی تهران؛
- پایگاه شهر حدیث، به نشانی اینترنتی www.hadithcity.com وابسته به مؤسّسه علمی و فرهنگی دارالحدیث که در آن، احادیث در قالب شهری مجازی معرّفی شده‌اند. این شهر، دارای مراکز مختلف و متناسب با موضوعات حدیثی است. هر یک از این مراکز، به بخش‌هایی تقسیم شده است که می‌توان با ورود به آنها، به مجموعه‌ای از احادیث مرتبط با آن دست یافت؛
- پایگاه اطلاعرسانی حدیث شیعه، به نشانی اینترنتی http://hadith.net وابسته به مؤسّسه علمی و فرهنگی دارالحدیث که دارای بخشهای گوناگون احادیث معصومین (در دو نظم موضوعی و الفبایی)، منابع حدیثی شیعه (معرّفی کتب حدیثی)، معارف حدیث، متون حدیث، شرح حدیث و خدمات حدیث است؛
- پایگاه گالری حدیث‌نگاری، به نشانی اینترنتی https://hadisnegari.com که محور فعّالیّت آن، تولید گرافهایی مرتبط با احادیث به منظور به اشتراک‌گذاری در شبکه‌های اجتماعی، پیامرسان‌های موبایلی و صفحات وب است؛
- پایگاه کتابخانه احادیث شیعه، به نشانی اینترنتی www.hadithlib.com که به عرضه احادیث از منابع گوناگون پرداخته شده است.
البته نرم‌افزارها و پایگاه‌های دیگری نیز می‌توان نام برد که موضوعشان حدیث نیست؛ أمّا از احادیث به عنوان منبع و مصدر احکام شرعی در آن استفاده شده است؛ مانند: نرم‌افزار «حج و عمره» که در آن، احادیث نبوی مربوط به حج و عمره و شرح تفصیلی حجةالوداع پیامبر(ص) بیان شده و نرم‌افزار «فقه المعاملات» که در آن، احادیث مربوط به موضوعات فقهی همچون: اجاره، بیع، صرف، سلم، حواله و شرکت آمده است. همچنین، پایگاه فرهنگی مذهبی شهید آوینی، به نشانی در نشانی old.aviny.com/hadis-mozooee/hadis-farsi.aspx که به دسته‌بندی احادیث در موضوعات گوناگون پرداخته است.
دوم. بایسته های استفاده از فنّاوری اطّلاعات در زمینه حدیث
تغییر کسب دانش اسلامی از کتاب‌ها به فنّاوری اطّلاعات ساختاریافته، در حال شکل‌گیری است. شمار مسلمانان که دانش اسلامی و فتاوایشان را از اینترنت کسب می‌کنند، به گونه معناداری در حال افزایش است. فنّاوری‌های پیشرفته یادگیری ماشینی و متن‌کاوی، به گونه گسترده برای برای انتقال دانش اسلامی به کار می‌رود. مطالعه رفتار کاربران شبکه‌های اجتماعی، ابزارهای پژوهش اسلامی را برای درک جریان دادگان اسلامی و شناخت تهدیدهای اینترنت بر جامعه اسلامی، تقویت می کند.
شمار کاربران مسلمان اینترنت در 39 کشور در منطقه خاور میانه، اروپا، آسیا و آفریقا، 18 درصد از کل کاربران اینترنت را تشکیل می دهد. در خاور میانه، 141.489.765 کاربر اینترنت تخمین زده شده است و این منطقه، رشدی چشمگیر در استفاده از اینترنت، یعنی مادل 4207.4 درصد میان سالهای 2000 تا 2016 داشته است. رشد میزان استفاده مسلمانان از اینترنت، مستلزم رشدی مشابه در میزان پژوهش‌های اسلامی برخط درباره محتواهای اسلامی و مدیریت آنهاست (Eljazzar, et al. n.d.).
با توجّه به همه‌گیرشدن استفاده از اینترنت و ابزارهای دستیابی به آن، مراکز حدیثی گوناگون امکان استفاده از فنّاوری‌های اطّلاعات در حوزه‌های گوناگون دانش حدیث را دارند. فرایند رقمی‌سازی متون حدیثی که به‌سرعت در حال گسترش است، این امکان را فراهم آورده است تا مراکز حدیثی بتوانند در قالبها و شکلهای گوناگون، این متون را نشر دهند و در فضای مجازی از آن بهره جویند.
شاید یکی از مسائل اصلی در این روزگار، درصد به‌اشتراک‌گذاری دادگان نادرست در شبکه‌های اجتماعی است. به سبب اهمیت دادگان دینی در سعادت و شقاوت دنیا و آخرت مسلمانان، دانشمندان اسلامی، سالها وقت خود را صرف مطالعه و بررسی هزاران کتاب برای کشف اعتبار و درستی دادگان می‌کنند.
حدیث، از منابع عمده در مطالعات اسلامی پس از قرآن است. اخیراً مطالعات رایانه‌ای در جنبههای گوناگون اسلامی در حال گسترش است. استخراج دانش اسلامی از کتابهای سنّتی اسلامی با استفاده از فنون داده‌کاوی در طبقه‌بندی احادیث، مطالعات درباره اسناد، استخراج دانش از حدیث، الگوهای هستی‌شناسی اسناد حدیثی، الگویی در حال توسعه است که در دوران کنونی برای آزمون فرایندهای اعتبار یا داوری اسناد به کار می‌رود.
ساخت واژه‌نامه حدیثی
واژه نامه، از منابع مهم برای پردازش زبان طبیعی‌اند. طیّ چند سال اخیر، پژوهشگران حوزه پردازش زبان طبیعی ابزارهای ساخت فرهنگ واژگان و واژه نامه های الکترونیکی و نیز اهمیت فنون کاربرد آن پرداخته اند.
اهمیت تدوین واژه‌نامه خاصّ حدیث، از این امر ناشی می‌شود که بسیاری از اصطلاحها و عبارات به کار رفته در احادیث پیامبر و ائمه طاهرین(علیهم السلام)، با استفاده از فرهنگ لغات و قاموس‌های عمومی، قابل فهم نیست. بسیار پیش آمده است که استفاده از لغت‌نامه‌های عمومی، سبب رخ دادن خطا در دستیابی به مراد معصوم(علیه السلام) شده است؛ زیرا این لغت نامه ها همیشه از عهده بیان دقیق معنای الفاظ برنمی‌آیند. ازاین‌رو، ساخت واژه‌نامه اختصاصی حدیث، بسیار اهمیت دارد.
به لطف اینترنت، منابع واژه نامه ای برای هر حوزه به‌سرعت در حال رشد است. متأسفانه، در علم حدیث، با وجود ابزارها و منابع بیشمار موجود، هنوز واژه‌نامه جامع برای همه منابع تولید نشده است.
سامانه هایی مبتنی بر استخراج خودکار دانش که دانش آواشناسی، واژه‌نامه، نحو، معنا و دانش عملی را یکپارچه و چارچوبی دقیق برای توسعه واژه‌نامه پیشنهاد می‌کند، طراحی شده است. این واژه نامه ها، شامل همه اطّلاعات ضروری برای طراحی تجزیه‌کننده قوی در حوزه دانش حدیث است (Najeeb, et al. 2015, 1336).
استخراج خودکار دانش از حدیث
استخراج خودکار زنجیره راوایان حدیث از طریق تشخیص موجودیت نام و طبقه‌بندی خودکار، از جمله کارهایی است که در مراکز گوناگون انجام گرفته است. در یک حدیث، نام یک شخص ممکن است به مثابه راوی یا کسی که در حدیث نامش ذکر شده است، ظاهر شود. ایجاد تمایز میان نامها و نیز تشخیص و ارزیابی راویان، بخش مهمّی از مطالعات حدیثی است که با این ابزارهای مبتنی بر متن‌کاوی، قابل انجام است.
داده کاوی، بازیابی اطّلاعات و استخراج دانش، از زمینه های جالب برای پژوهشگران در دهه های اخیر است. این حوزه ها به سبب آنکه دادگان متنی در فضای وب در حال گسترش است، در کانون توجّه پژوهشگران حوزه‌های گوناگون دانش قرار گرفته است. حدیث، از منابع عمده دانش در اسلام است و تحلیل متون حدیثی در کشف دانش از حدیث به کمک شیوه های پردازش زبان طبیعی، اثر بخش خواهد بود. استخراج خودکار دانش از دادگان حدیثی بی‌ساختار نیز از مسائل پژوهشی چالش‌انگیز در حوزه پردازش زبان طبیعی و مستلزم کارهای پیچیده پردازش زبان طبیعی، مانند استخراج موجودیت‌ها و استخراج اطلاعات نیز هست؛ امّا یکی از کارهای چالشی، استخراج همه موجودیتهای لازم از دادگان در شکل ساختاریافته در قالبی است که برای تحلیل دادگان قابل اعمال باشد.
اعتبارسنجی احادیث
به سبب حساسیت منابع دینی و شرعی، اعتبار احادیث بسیار بااهمیت است. اعتبارسنجی خودکار احادیثِ نشرشده در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، از دغدغه‌های پژوهشگران حدیث است. یکی از راه‌ها، معرّفی افزونه وبی است که به مرورگر اینترنت اضافه می‌شود تا با کمک آن، کاربران اینترنت بتوانند احادیث را اعتبارسنجی کنند. طبقه‌بندی حدیث و کلیدواژگان آن، دو عامل مهم در طراحی این ابزار است.
درخواست کاربر، خدمات‌دهنده دور (ریموت سرور) را برای آغاز طبقه‌بندی احادیث راه می‌اندازد. این الگوریتم، متن برگزیده کاربر را از طریق پایگاه دادگان پردازش می‌کند. نتایج پرس‌وجوی پایگاه دادگان، به افزونه مرورگر وب کاربر بازگردانده می شود. این افزونه، نتایج طبقه بندی احادیث را از طریق رابط کاربری ساده به کاربر عرضه می کند.
این سامانه، واژه های جست‌وجوی کاربران برای یافتن حدیث را فرا می خواند و تفسیر حدیث را از منابع معتبر حدیثی عرضه می کند. این نظام، پرس‌وجوهای کاربران و نتایج عرضه‌شده موتورهای جست‌وجو را ذخیره می کند تا در دسته بندی های بعدی به کار برد (Najeeb, et al. 2015, 1336).
پیشنهادهایی برای استفاده از فنّاوری اطّلاعات در علوم حدیث
آنچه در زمینه استفاده از فنّاوری اطّلاعات در علوم حدیث می‌توان پیشنهاد داد، عبارت است از:
1. ساخت سامانه‌ای برخط برای عرضه احادیث واحد و تدوین قوانینی برای نقل احادیث بر پایه آن: ساخت پایگاهی برخط برای عرضه احادیث واحد، بر پایه معیارهای پذیرفته متخصّصان علم حدیث، و نیز ابزارهای خودکار، و شماره‌گذاری احادیث برای نقل آسان، از جمله کارهای شایسته‌ای است که نیاز پژوهشگران و علاقه مندان حدیث به شمار می رود.
2. ساخت سامانه هایی برای اعتبارسنجی احادیث شیعه برای کاربرد در همه ابزارهای استفاده از اینترنت و به ویژه استفاده در شبکه های اجتماعی و پیامرسان‌ها: عرضه منابع معتبر شیعه در قالب یک پایگاه دادگان و ایجاد سامانه‌ای برای یافتن احادیث معتبر با استفاده از این پایگاه دادگان، از جمله ضرورتهای امروز کاربران فضای مجازی است.
پی نوشت:
منابع