اهمّیّت کتب مرجع

تمدّن اسلامی، همواره بـالاترین اهمّیّت را بـرای کتاب و مکتوب که منابع ضروری برای معرفت و هدایت‌اند، قائل بوده است؛ امّا دسترسی نظام‌مـند به این دانش، نه فقط متونی را برای خواندن لازم دارد، بلکه وجود آثاری را اقـتضا می‌کند که بـتوان بـه آنها برای یافتن پاسخ به سؤالاتی خاصّ و رهنمونی به اطّلاعات مرتبط که در جاهای دیگر آمده‌اند، رجوع نمود. تألیف چنین آثار مرجعی، در ادوار برجسته‌ای از تمدّن اسلامی، به میزان فراوانی بسط یافته و تـا ایام حاضر نیز ادامه پیدا کرده است. توسعه مطالعات اسلامی به اهتمام خاورشناسان و دیگران در غرب نیز به خلق ابزارهای تحقیقی برای مراجع عالمانه انجامیده است. برخی از این مراجع را دانش‌پژوهان مـسلمان اقـتباس یا مطابق منظور خود حکّ و اصلاح کردند و در مواردی، در تکمیل و توسعه بیشتر منابع و مراجع از آنها الهام گرفته‌اند (راپر و معتمدی: 2).

دسترسی آسان به کتب و مجلّات علمی، به‌ویژه کتب مرجع و کتاب‌شناسی‌ها و برنامه‌ها و شبکه‌های رایـانه‌ای، از ضروریات اوّلیه پژوهش است. منابع مرجع، از وسایل اطّلاع‌رسانی به شمار می‌آیند و کـار اصـلی آنها، آسان‌کردن کـار پژوهندگان و اهل تحقیق اسـت. نگارنده برای کتاب‌های مرجع، نقشی جز بالابردن تراز فرهنگی جامعه نـمی‌شناسد.

شـاید درست‌تر باشد بـگوییم کـه هـرگاه فـرهنگ جامعه‌ای گسترش یابد و در راه پیشرفت بیفتد، به کتاب‌های مرجع بیشتر نیاز خواهد داشت و آنگاه است که فرهیختگان آن جامعه، به فکر یافتن راه‌هایی برای تسهیل در کار اهل تحقیق می‌افتند؛ از جمله، دست‌به‌کارِ تدوین کتاب‌های مرجع می‌شوند (انوشه: 3 ـ6).

آرزوی هر پژوهشگری است که همیشه و در همه جا بتواند به کتب مرجع دسترسی آسان داشته باشد. ازآنجاکه سال‌هاست نسخه‌های کاغذی کتاب‌های مرجع، از عرصه مراجعه خارج شده و تالار مرجع در کتابخانه‌ها، خلوت‌ترین بخش کتابخانه است و مردم معلوماتشان را از طرق دیگری به دست می‌آوردند، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز با توجّه به پیشرو بودن در زمینه اطّلاع‌رسانی در حوزه علوم اسلامی و انسانی، دامنه موضوعی نرم‌افزارهای مرجع خود را گسترش داده و با توجّه به نیاز جدی اندیشمندان و فرهیختگان جهان اسلام و حتّی جامعه جهانی، به فهم و دریافت معارف الهی و اسلامی در همه زمینه‌ها، منابع مرجع را گردآوری می‌کند و در قالب نسخه دیجیتالی در اختیار محقّقان حوزه‌های مختلف علمی قرار می‌دهد.

طبق اسناد و شواهد معتبر، دانشمندان مسلمان در طول تاریخ، همواره به تهیه و تألیف کتب علمی اهتمام و توجّه خاصّی داشته‌اند و در طول قرون متمادی، به تدوین کتب مرجع علمی (شامل: دائرة‌المعارف‌ها، موسوعه‌ها، معجم‌ها و واژه‌نامه‌های تخصّصی) در موضوعاتی از قبیل: صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، ادب، شعر، سیره، تاریخ‌نویسی، علم رجال و راویان احادیث، فرق و ادیان، علم حدیث، درایه، تفسیر و علوم قرآنی، فقه، اصول فقه، کلام، فلسفه، اخلاق، عرفان، طب سنّتی و هیئت پرداخته‌اند.

تعداد و حجم کتاب‌های مرجع تولیدشده در جهان اسلام، بسیار بالا بوده و در زمانه حاضر نیز با توجّه به گسترده شدن دایره علوم و افزایش فروعات علمی و نیاز مبرم محقّقان حوزه‌های مختلف علمی به منابع مرجع، توجّه خاصّ و ویژه‌ای به تدوین کتب علمی جامع و مرجع (همچون: دائرة‌المعارف، اصطلاح‌نامه و واژه‌نامه تخصّصی) در زمینه‌ها و موضوعات مختلف و متنوّع صورت می‌گیرد و روزبه‌روز بر تعداد آنها افزوده می‌گردد. در ایران نیز بعد از انقلاب اسلامی، تولید و نشر این دست منابع، بسیار بیش از گذشته شده است؛ بدین جهت، امکان جمع‌آوری همه آنها، امری دشوار خواهد بود. ازاین‌رو، مهم‏ترین کتاب‏ها را در هر بخش گردآوری کرده و در کنار منابع مادر و کهن هر دانش، برخی تحقیقات جدید و کتب پُراهمّیّت در آن زمینه را نیز ارائه می‌نماید.

کتاب‌های مرجع، یعنی آثاری که به بازشناسی ماهیت موضوع خود و مسائل آن می‌پردازند و در واقع، چیستی آنها را در قالب مدخلی بازمی‌آورند؛ چنان‌که لغت‌نامه‌ها، معنا یا معانی واژگان را عرضه می‌کنند، دانش‌نامه‌ها (عمومی و موضوعی/ تخصّصی)، به تعریف و شناسایی مداخل موضوع خود می‌پردازند و یا فهرست‌ها، اطّلاعات کتاب‌شناختی سیاهه‌ای از آثار مرتبط با موضوع و توابعش را عرضه می‌کنند. بنابراین، کتب مرجع را می‌توان چنین تعریف کرد: نوع مهم و مخصوصی از کتاب‌ها که خاصّ مراجعه یا رجوع برای دستیابی به یک اطّلاع نسبتاً کوتاه است.

منابع مرجع، برای انجام پژوهش‌ها در علوم گوناگون، از ابزارهای بسیار ضروری به شمار می‌روند و پژوهشگران، بدون این منابع، مجبور به صرف هزینه و زمان زیادی برای گردآوردن موادّ اوّلیه تحقیق خواهند شد. منابع مرجع، با به دست‌دادن اطّلاعاتی مستند و یقین‌آور از اصطلاح‌ها و واژه‌های گوناگون، همه آنچه را باید درباره یک اصطلاح بیان شود، در یک جا گرد می‌آورند. آنچه اهمّیّت منابع مرجع را برای استفاده پژوهشگران بیشتر می‌کند، مستند بودن به منابع دست اوّل و دوری از اعمال نظر شخصی نویسندگان مداخل است. به عقیده برخی از کارشناسان فنّ کتابداری، کتاب‌های مرجع در تحقیقات علوم انسانی، به‌مثابه ابزار تحقیق در آزمایشگاه‌های علوم تجربی است؛ همان گونه که محقّق علم فیزیک، نخست باید در آزمایشگاه‌های فیزیک با ابزار آشنا شود و شیوه استفاده از آن را فراگیرد، محقّق علوم انسانی نیز باید با وسایل تحقیق و طرز استفاده از آن آشنا شود (ستوده: 15).

تعریف منابع مرجع در منابع کتابداری

تعاریف گوناگونی از کتب مرجع وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

• - ران‌گاراتان، معتقد است مرجع به کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که به‌گونه‌ای طرح‌ریزی شده‌اند که در آن، اطّلاعاتی خاصّ جست‌وجو می‌شود. به عقیده او، کتب مرجع برای مطالعه مداوم استفاده نمی‌شوند (علیجانی و کرمی، 1388: 36). کتاب‌های مرجع، به جای آنکه مانند دیگر کتاب‌ها به شکل متوالی یک ایده را بیان کنند، در قالب مداخلی کوتاه که به شکل الفبایی یا نظام‌مند مرتّب شده‌اند، اطّلاعات موثّقی به خوانندگان عرضه می‌کنند (همان، ص38-39).
• - کتابی است که کمتر کسی اقدام به خواندن آن از ابتدا تا انتها می‌کند؛ بلکه هر زمان که نیاز به کسب اطّلاعات در ارتباط با سؤال خاصّی داشته باشد، به آن مراجعه می‌نماید. مانند: فرهنگ‌ها، دائرة‌المعارف‌ها، شرح‌حال‌ها و امثال آنها؛ امّا منابع کتابخانه، امروزه از نظر شکلی بسیار متنوّع و متفاوت هستند و شامل: کتاب، مجلّه، روزنامه‌ها، پایان‌نامه‌ها، نقشه‌ها، جزوه‌ها و انواع منابع دیداری - شنیداری می‌گردد (مرادی: 28-29).
• - مؤسّسه کتاب مرجع، تعریفی از مرجع ارائه داده است: «منبعی که با نظم و ترتیب ویژه (نظم مکانی، زمانی، موضوعی و عمدتاً الفبایی) تدوین شده است؛ به‌گونه‌ای‌که مراجعه‌کننده می‌تواند برای کسب اطّلاع درباره موضوع معینی که در بخش مخصوصی از اثر (مدخل) به طور فشرده گرد آمده، به‌آسانی و به‌سرعت به مطلب مورد نظر دست یابد.»

رایج‌ترین منابعی را که تشکیل‌دهنده مجموعه منابع مرجع هستند، در مقاله «درباره برنامه» که در منوی اصلی کتابخانه کتب مرجع قابل مطالعه است، به‌اختصار و فهرست‌وار شرح داده‌ایم.

بی‌تردید، کتاب ارزشمند مرجع‌شناسی کتس، بهترین اثر در زمینه منابع مرجع و اصول کار مرجع است که تاکنون در میلیون‌ها نسخه منتشر و بارها ویرایش شده است. الگوی دسته‌بندی منابع مرجع، توسط کتس تبدیل به یک الگوی جهانی شده است. به همین دلیل، بیشتر نویسندگان ایرانی و خارجی، از آن اقتباس می‌کنند. در ایران نیز تمام یا بخش‌هایی از این اثر، بارها ترجمه و توسط ناشران گوناگون منتشر شده است (محسنی، پیشگفتار ناشر: 1).

کتاب کتس، بازتاب آخرین تحوّلات در تولید و انتشار آثار مرجع و همین‌طور ارائه خدمات مرجع است (همان: 2).

این منابع که معمولاً از اوّل تا آخر خوانده نمی‌شود، در انواع زیر دسته‌بندی می‌شود:

1. دانشنامه، دائرةالمعارف؛
2. فرهنگ، واژه‌نامه‌ها و گنج‌واژه (تزاروس)؛
3. کتاب‌شناسی؛
4. زندگی‌نامه گروهی؛
5. چکیده‌نامه؛
6. سالنامه و سالنما؛
7. راهنما و دست‌نامه؛
8. فهرست و نمایه‌نامه؛
9. مجموعه؛
10. اطلس و نقشه؛
11. جای‌نامه؛
12. تاریخ اختصاصی؛
13. گاهنامه و روزشمار؛
14. مجموعه قوانین؛
15. مجموعه اسناد و مدارک (مؤسّسه فرهنگی کتاب مرجع، ص3).

اهمّیّت محصولات مرکز

در مراسم رونمایی این نرم‌افزار که پنج‌شنبه هشتم آذرماه 1403 در مرکز نور برگزار شد، خدمت حضار محترم عرض کردم برای فضای پژوهش و تحقیق کشور در رشته‌های علوم اسلامی و انسانی، محصولات نور به مثابه اقیانوس‌ها عمل می‌کنند و فرآیند پژوهش بدون استفاده از آنها، کامل و دقیق نخواهد بود. موادّ اوّلیه پژوهش که شامل: فراوانی منابع، دسته‌بندی‌های موضوعی، فهرستی و درختواره‌ای متنوّع، نمایه‌های کارآمد، فرآوری‌های متنی لازم، نشانه‌گذاری‌های مفید، جست‌وجوهای وسیع لفظی و مفهومی، استفاده از هوش مصنوعی و بهره‌وری از تحقیقات دانشمندان گذشته و حال، همه‌وهمه در این محصولات وجود دارد. عدم استفاده از این تولیدات، مانند کنار گذاشتن اقیانوس‌ها از زیست‌بوم زمین خواهد بود که عملاً قابل تصوّر نیست.

فعّالیت مرکز نور، به نوعی بازیابی و دگرآرایی اطّلاعات انباشته‌شده در دائرة‌المعارف‌ها، موسوعه‌ها، دانشنامه‌ها، واژهنامه‌ها، فرهنگ‌ها، اصطلاح‌نامه‌ها، معجم‌های موضوعی، فهرست‌ها و مجموعه‌های علوم مختلف، با استفاده روزافزون از هوش مصنوعی است و گامی شایسته در جهت تسهیل تولید علم و کاستن از دوباره‌کاری و هزینه پژوهشی محسوب می‌شود.

از نتایج دیگر این فعّالیت، نشان‌دادن زمینه‌های خالی به اندیشمندان و پژوهندگان توانمند، برای پژوهش‌های جدید است؛ تا چرخه گردش و تولید اطّلاعات، همچنان پابرجا و مستمرّ به راه خود ادامه دهد.

بنابراین، می‌توان ادعا کرد که کتابخانه کتب مرجع نیز یکی از اقیانوس‌های مرکز نور است که زمینه باارزش و مناسبی برای پژوهش را فراهم می‌آورد.

ضرورت و اهداف برنامه

کتابخانه کتب مرجع، درصدد است تا انواع کتاب‌های مرجع را در علوم اسلامی و انسانی در یکجا و به‌آسانی در اختیار محقّقان قرار دهد. البته کم‌وبیش در محصولات تولیدشده مرکز، کتاب‌های مرجع عرضه گردیدهاند؛ امّا افزایش تعداد و تجمیع آنها برای دسترسی بیشتر و بهتر محقّقان، از ضرورت‌های تهیه این کتابخانه می‌باشد. از دیگر ضرورت‌ها و اهداف تولید این نرم‌افزار، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. لزوم ارتقاء نسخه یک: نسخه یک، به نام «فرهنگ اصطلاحات علوم» در سال 1394 تولید شد که دربردارنده 97 عنوان در 157 جلد از منابع مرجع علوم اسلامی و انسانی بود.
2. کامل شدن فرآیند اطّلاع‌رسانی درباره هریک از علوم اسلامی و انسانی و فراهم آوردن زمینه مطالعه تطبیقی مفاهیم در این حوزه؛ یعنی ایجاد زمینه برای ارتباط و هماهنگی بین مفاهیم درون هر علم و مفاهیم علوم با یکدیگر.
3. تجمیع و آسان‌سازی دسترسی به موادّ کتابخانه‌ای مرجع در حوزه‌های تخصّصی و رفع خلأ پراکندگی کتاب‌های مرجع در کتابخانه‌ها. عرضه منابع مرجع در علوم مختلف در یک نرم‌افزار، از اموری است که همواره مورد نیاز کاربران و جامعه پژوهشگران بوده است و ازآنجاکه بسیاری از این کتب، در نرم‌افزارهای مختلف مرکز چون: نور الفقاهه، جامع فقه، موسوعه حکمت اسلامی، نور السیره، جغرافیا، جامع تفاسیر نور و... به‌صورت پراکنده عرضه شده، این نرم‌افزار عهده‏دار جمع‌آوری و تکمیل آنها در یک نرم‌افزار خواهد بود.
4. نشان دادن سیر تطور مفاهیم و موادّ مرجع در هریک از علوم اسلامی و انسانی.
5. شناسایی منابع برای تحقیق و پژوهش‌های آتی در این زمینه.
6. استفاده از حاصل این کار، برای تحقیقات بیشتر و تخصّصی‌تر. این کار، خود می‌تواند زمینه و بستری برای کارهای دیگر درباره موضوعات گسترده‌تر باشد.

مخاطب نرم‌افزار

این نرم‌افزار، به طور عامّ برای همه مردم و کسانی که در جست‌وجوی اطّلاعات عمومی درباره مسائل: اعتقادی، فلسفی، عرفانی، تاریخی، جغرافیایی، فقه، اصول فقه، حقوق، مذاهب، فرقه‌ها، ادیان و طبّ سنّتی و گیاهان دارویی هستند، مفید است و به طور خاصّ، برای اساتید، طلّاب، دانشجویان و دانش‌پژوهان و نیز برای رسانه‌ها، از جمله: رسانه ملّی که یکی از اصلی‌ترین متولیان فرهنگ است، مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

دسته‌بندی موضوعی کتاب‌ها

این محصول کتابخانه‌ای، بر پایه فرمت عمومی و تخصّصی رایج در مرکز عرضه شده است. این فرمت، افزون بر عرضه فهرستی از کتاب‌ها، محتوای آنها را در قالب‌های ذیل، جست‌وجوپذیر خواهد نمود:

1. دائرة‌المعارف‌ها و موسوعه‌ها، شامل: دائرة‌المعارف‌ها، موسوعه‌ها، دانشنامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌های تفصیلی در علوم مختلف؛ 2. واژهنامه‌ها و فرهنگ‌ها، در بخش عمومی (لغت‌نامه) و تخصّصی (موضوعی)، فرهنگ اصطلاحات و معجم‌های موضوعی در علوم گوناگون؛ 3. تراجم و کتاب‌شناسی، شامل: فهرست‌ها و تألیفات، طبقات و مؤلّفان، شخصیت‌ها، دانشمندان اسلامی، رجال حدیث و انساب؛ 4. گاه‌شمارها؛ 5. اطلس و کتاب‌های راهنما.

این پنج دسته، دارای 428 عنوان در 1651 جلد می‌باشند که محتوای هر دسته، به شرح ذیل تقدیم می‌گردد:

الف. «دسته موضوعی واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها»، با 237 عنوان، دربردارنده واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌های عمومی (لغت‌نامه) و تخصّصی (موضوعی)، فرهنگ اصطلاحات و معجم‌های موضوعی و قاموس‌ها در علوم مختلف است؛ البته در کتابخانه‌ها، تألیفات فارسی و عربی، با انبوهی از عناوین و مفاهیم متعدّد و متفاوت همچون: لغت‌نامه، فرهنگ لغات، فقه اللغه، اتیمولوژی، معجم، معجم لغات، قاموس، موسوعه، فرهنگ قواعد، تزاروس، اصطلاح‌نامه، مصطلح‌نامه، مصطلحات، معجم مصطلحات، فرهنگ اصطلاحات، فرهنگ‌نامه، ترمینولوژی، کنزالإصطلاح، گنج‌واژه، مجموعه اصطلاحات، واژگان‌نامه و واژه‌نامه تخصّصی، مواجه هستیم که دارای یازده زیرمجموعه می‌باشد که عبارت‌اند از:

1. فرهنگ لغات و امثال، دربردارنده 65 عنوان با موضوع: لغت عربی و فارسی، مانند: العین خلیل‌بن‌احمد و لغت‌نامه دهخدا؛ غریب الحدیث‌ها مانند غریب الحدیث ابوعبیده؛ امثال عربی و فارسی همچون: المستقصی فی امثال العرب زمخشری، مجمع الأمثال میدانی و امثال و حکم دهخدا؛ مترادفات مانند: الاجناس ابوعبیده، فرهنگ واژگان مترادفات ابوهلال عسکری، فرهنگ مترادفات و اصطلاحات محمد پادشاه شاد؛ قواعد ادبیات و بلاغت و معانی مانند: اساس البلاغه زمخشری، المخصص ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل نحوی، معجم المصطلحات النحویة والصرفیة محمد سمیر نجیب لبدی؛ فقه اللغة مانند: فقه اللغة ثعالبی و الافصاح فی فقه اللغة؛ وجوه و نظایر مانند الوجوه والنظائر ابوهلال عسکری؛ و منابع دیگر.
2. جامع علوم، با 14 عنوان. منظور منابعی است که علوم مختلف را در بردارند؛ مانند: نفائس الفنون فی عرائس العیون، اثر محمدبن‌محمود شمس‌الدین آملی؛ موسوعة کشاف إصطلاحات الفنون والعلوم؛ التعریفات، اثر جرجانی؛ فرهنگ اصطلاحات علوم و تمدّن اسلامی؛ فرهنگ اصطلاحات علمی و موسوعة مصطلحات ابن‌خلدون و الشریف علی محمد الجرجانی.
3. قرآن و تفسیر، دارای 12 عنوان. مقصود از تفسیر، این نیست که کلیه تفاسیر آورده شود یا از هر نوع تفسیری استفاده کنیم؛ بلکه فقط منابعی که واژه‌های قرآن را مورد بررسی قرار داده، به عنوان کتب مرجع آورده‌ایم؛ مثل: الوجوه والنظائر مقاتل‌بن‌سلیمان، معانی القرآن فراء، قاموس قرآن قرشی، فرهنگ قرآن هاشمی رفسنجانی و مجمع البحرین طریحی.
4. علوم حدیث، دارای 10 عنوان. در اینجا نیز از کتاب‌هایی که درصدد ارائه پاسخ‌های کوتاه و یا با عنوان مدخل، مطالب و اصطلاحات را مطرح می‌کنند، استفاده کرده‌ایم؛ مانند: شرح نخبة الفکر فی مصطلحات أهل الأثر، معجم مصطلحات الرجال والدرایة، علوم حدیث و اصطلاحات آن، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الأسانید.
5. تاریخ و جغرافیا، با 24 عنوان؛ مانند: الأمکنة والمیاه والجبال والآثار ونحوها المذکورة فی الأخبار والأشعار، معجم البلدان، المعجم الجغرافی للإمبراطوریة العثمانیة، فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، فرهنگ جغرافیایی ایران؛ منابعی که اطّلاعات را به شکل مدخلی و دسته‌بندی در کوتاه‌ترین زمان در اختیار کاربر قرار میدهند.
6. فلسفه و منطق، دارای 27 عنوان. کتاب الحروف، موسوعة مصطلحات إبن‌سینا (الشیخ الرئیس)، موسوعة مصطلحات إبن‌رشد الفیلسوف، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، فرهنگ اصطلاحات فلسفه، کلام و منطق، معجم المصطلحات العلمیة العربیة للکندی والفارابی والخوارزمی وإبن‌سینا والغزالی، قواعد کلّی فلسفی در فلسفه اسلامی، المصطلح الفلسفی عند العرب، اصطلاحات فلسفی و تفاوت آنها با یکدیگر و فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق شهاب‌الدین سهروردی، از آن جمله هستند.
7. عرفان، با 12 کتاب؛ از جمله: اصطلاحات الصوفیة، فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی، لطائف الإعلام فی إشارات أهل الإلهام، شرح اصطلاحات تصوف، و موسوعة الکنزان فیما اصطلح علیه أهل التصوف والعرفان، زیرمجموعه دیگری از دسته موضوعی واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها می‌باشد.
8. کلام و عقاید، با 7 منبع، از زیرمجموعه‌های دیگر دسته موضوعی واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌هاست.
9. فقه و اصول، شامل 49 عنوان دربردارنده کتاب‌های: فقهی، اصول فقه و حقوق می‌باشد. برخی از آنها بدین قرارند: طلبة الطلبة فی الإصطلاحات الفقهیة، الحدود الأنیقة والتعریفات الدقیقة، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی، معجم المصطلحات القانونیة، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(علیهم السلام)، مصطلحات المذاهب الفقهیة وأسرار الفقه المرموز فی الأعلام والکتب والآراء والترجیحات، دانشنامه فقه سیاسی (مشتمل بر واژگان فقهی و حقوق عمومی)، گنجینه اصطلاحات فقهی و اصولی [از دیدگاه فقها و صاحب‌نظران اصولی] و مبادی و اصطلاحات اصول فقه.
10. طب سنّتی، دارای 17 عنوان از منابع مرجع این علم. آثاری مانند: التنویر فی العلاج والتدبیر، فرخ‌نامه، مفید العلوم ومبید الهموم، المعتمد فی الأدویة المفردة، فرهنگ داروها و واژه‌نامه‌های دشوار، واژه‌نامه پزشکی دوره اسلامی و اصطلاحات پزشکی در فرهنگ‌نامه‌های کهن عربی پارسی، بخشی از آن منابع هستند.
11. سایر علوم، با 10 عنوان؛ شامل: مباحث حقوقی، مسائل امنیتی، فرهنگی، سیاسی و علوم غریبه.

ب. «تراجم و کتاب‌شناسی»، با 147 کتاب، دسته موضوعی دیگری از کتب مرجع است که دارای شش زیرمجموعه می‌باشد که عبارت‌اند از:

1. شخصیت‌ها و دانشمندان اسلامی. این قسمت، شامل 41 منبع درباره شخصیت‌ها، مشاهیر و دانشمندان عربی و ایرانی از زنان و مردان می‌باشد. معجم الشعراء مرزبانی، المؤتلف والمختلف الآمدی، معجم الأدباء یاقوت حموی، دمیة القصر وعصرة أهل العصر باخرزی، دمیة القصر وعصرة أهل العصر ابن‌خلکان، ریاحین الشریعة، تراجم أعلام النساء، اعیان الشیعة، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران و نامه دانشوران ناصری، از این قبیل هستند.
2. فهرست‌ها و تألیفات، دربردارنده 40 عنوان از کتاب‌شناسی‌ها، فهرست‌ها و منابعی است که مجموعه تألیفات را در کشورهای اسلامی در مباحث گوناگون گزارش داده است. فهرست ابن‌ندیم، فهرست شیخ طوسی، معجم المعاجم، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، تاریخ الأدب العربی، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، فهرست‌وارهای کتاب فارسی، الذریعه، فرهنگ آثار، تاریخ نگارش‌های عربی و کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، از جمله آنان هستند.
3. طبقات، دارای 36 کتاب، با موضوع طبقات و تألیفات اسلامی و عربی در مباحث مختلف علوم اسلامی. طبقات ابن‌سعد، الشعر والشعراء ابن قتیبیه، تذکرة الحفاظ ذهبی، طبقات المفسرین، معجم المؤلّفین کحاله، دانشنامه قرآن‌پژوهان ایران، طبقات أعلام الشیعة و موسوعة طبقات الفقهاء،، جزو این منابع به شمار می‌روند.
4. رجال، زیرمجموعه دیگر دسته موضوعی «تراجم و کتاب‌شناسی» است که 18 منبع را دربردارد و سرگذشت راویان احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) از صحابه و دیگران را بررسی کرده است.
5. انساب، زیرمجموعه‌ای است که نسب‌نامه‌های پیامبر(ص)، سادات علوی، قبایل عرب و مسائل مربوط به آن را با پنج عنوان مورد کنکاش قرار می‌دهد.
6. تاریخ، با هفت عنوان، آخرین زیرمجموعه دسته موضوعی «تراجم و کتاب‌شناسی» است که برخی کتب مرجع را در مباحث تاریخی در خود جای داده است.

ج. «دائرة‌المعارف‌ها و موسوعه‌ها»، با 45 منبع، سومین دسته موضوعی این کتابخانه است که شش زیرمجموعه را در خود دارد؛ شامل:

• * جامع علوم، با 11 کتاب، دائرة‌المعارف، دانشنامه و موسوعه‌هایی است که از همه علوم بحث می‌کنند؛ مانند: مفاتیح‌العلوم، دائرة‌المعارف القرن الرابع عشر، العشرین، دائرة‌المعارف فارسی مصاحب، دانشنامه جهان اسلام و دائرة‌المعارف بستانی.
• * تفسیر و علوم قرآن، دارای 5 عنوان؛ مانند: دائرة‌المعارف قرآن کریم، فرهنگ موضوعی تفاسیر و معجم علوم القرآن.
• * کلام، فرق و مذاهب و ادیان. زیرمجموعه سوم «دائرة‌المعارف‌ها و موسوعه‌ها»، با منابعی نظیر: دانشنامه کلام اسلامی، دائرة‌المعارف فرهنگ ملل، موسوعة الأدیان (المیسّرة)، فرهنگ‌نامه فرقه‌های اسلامی و فرهنگ معارف اسلامی، 13 عنوان را نمایندگی می‌کند.
• * تاریخ، با 5 عنوان، زیرمجموعه دیگری است که در دسته موضوعی «دائرة‌المعارف‌ها و موسوعه‌ها» قرار دارد.
• * فقه و اصول، دربردارنده 6 منبع از کتب مرجع در این موضوع؛ مانند: دائرة‌المعارف فقه مقارن، موسوعة الفقه الإسلامی و موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت(علیهم السلام).
• * سایر علوم، با 5 عنوان، زیرمجموعه‌ای است که مانند: دانشنامه زبان و ادب فارسی اسماعیل سعادت، دانشنامه ادب فارسی دکتر انوشه و دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی را در خود جای داده است.

د. گاه‌شمار، مشتمل بر سه عنوان است.

ﻫ . در دسته موضوعی اطلس و کتاب راهنما نیز چهار عنوان موجود است.

به طور کلّی، فهرست اوّلیه کتابخانه، شامل 800 عنوان بود؛ امّا با ملاحظاتی، به 600 عنوان تقلیل یافت و در نهایت، پروژه با 512 عنوان تأیید شد؛ ولی در خروجی تولیدشده، به 428 عنوان رسید.

علّت حذف بعضی منابع مهم

با نگاه اجمالی به دسته‌بندی کتاب‌ها در محصول تولیدشده، متوجّه تعداد اندک گاه‌شمار و اطلس و نبودن شماری از کتب مرجع مهم میشوید. علّت این امر، آن است که به طور طبیعی و قانونی، باید از همه کسانی که آثارشان را در نرم‌افزار استفاده می‌کنیم، اجازه مکتوب داشته باشیم و دوستان ما در گروه مالکیت معنوی معاونت پژوهش، سال‌هاست این کارها را انجام می‌دهند و موفّق به دریافت اجازه‌های فراوانی شده‌اند؛ امّا بعضی از صاحب امتیازان آثار، از قبیل: مؤلّف، وارثان، ناشر یا مؤسّسات تحقیقانی و فرهنگی که اقدام به تدوین دائرة‌المعارف‌ها، موسوعه‌ها و فرهنگ‌ها می‌کنند، به واسطه هزینه‌های مختلف و بسیار زیادی که صرف می‌کنند، از حقّ قانونی خود استفاده می‌نمایند و اجازه نشر آثارشان را در نرم‌افزار به ما نداده‌اند یا مبالغی تقاضا کرده‌اند که در توان مالی مرکز نبوده است. ما هم به حقّ قانونی آنان احترام گذاشته، آنها را از فهرست نهایی حذف کردیم.

البته بخشی از حذف‌ها، به دلیل حجم تایپ و زمان‌بر بودن آن است؛ زیرا می‌دانید که حروف‌چینی دانشنامه‌ها، دائرة‌المعارفها، اصطلاح‌نامه‌ها، فرهنگ‌های مختلف، اطلس‌ها، گاه‌شمارها، با تایپ کتب معمولی متفاوت است. برخی کتب مرجع، به شکل دوستونه و سه‌ستونه همراه با تصویر و نقشه و با خطّ ریز چاپ شده‌اند و برخی نیز چند زبانه هستند و همین، روند کار را بسیار کند می‌کند.

تقاضا از سیاست‌گذاران حوزه نشر و چاپ

شایسته است، مسئولان عالی و سیاست‌گذاران حوزه نشر و چاپ کتاب، جهت توسعه علم و دانش، نشر تحقیقات جدید و بارور کردن فضای پژوهشی کشور، تمهیداتی انجام دهند که هم حقوق صاحبان آثار رعایت شود و هم ما بتوانیم در محصولاتمان از آنها استفاده کنیم. در مقابل، از کسانی که امتیاز استفاده از آثارشان را به طور رایگان یا با مبالغ و تعاملات متعارف، در اختیار مرکز گذاشته‌اند، نهایت تشکّر و سپاس را داریم.

برخی کتاب‌های حذف‌شده

به عنوان نمونه، برخی کتاب‌هایی که به دلیل عدم اجازه صاحب امتیاز، از فهرست نهایی کتابخانه حذف شدند، عبارت‌اند از:

دائرة‌المعارف تاریخ جهان، دانشنامه بزرگ اسلامی، دائرةالمعارف الإسلامیة الکبری، دانشنامه ایران، دائرة‌المعارف تشیّع، دائرة‌المعارف دانش بشر، دائرة‌المعارف تاریخی رویدادهای تاریخ اسلام، دائرة‌المعارف علوم اسلامی قضایی، دائرة‌المعارف الشیعیة العامّة، دانشنامه دانش‌گستر، جامع العلوم فخر رازی (ستینی)، فرهنگ عمید، دانشنامه حقوق، الفارق، دائرة‌المعارف حقوق مدنی و تجارت، معجم رواة الحدیث وثقاته، معجم المؤَرخین المسلمین حتّی القرن الثانی عشر، قاموس القانون فی الطب، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، المعجم التطبیقی للقواعد الأصولیة فی فقه الإمامیة، معجم الأنساب والأسرات الحاکمة فی التاریخ الإسلامی، اطلس تاریخی ایران، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، اطلس حروب رده در عهد خلیفه اوّل، طبقات سلاطین اسلام با جداول تاریخ و نسب‌ها، گیتاشناسی نوین کشورها، گیتاشناسی کشورها، گاه‌شمار علم، اطلس ملّی ایران (تاریخ)، اطلس تاریخ انبیا و الرسل، اطلس تاریخ الاسلام، اطلس بزرگ جهان، گیتاشناسی ایران، گاه‌شمار اسلام و ایران، اطلس شیعه، أطلس الأدیان، نخستین اطلس جغرافیایی، الأطلس التاریخی للعالمین العربی والإسلامی - من أقدم العصور إلی الیوم، فرهنگ اصطلاحات تاریخ جغرافیایی، فرهنگ توصیفی علوم رفتاری - شناختی، فرهنگ جامع فارسی (آنندراج)، فرهنگ نوربخش، فرهنگ مترادفات و اصطلاحات، فرهنگ جامع سیاسی، فرهنگ تاج المعاجم (فارسی - عربی)، واژه‌نامه ادیان، اصطلاح‌نامه فرهنگی فارسی «اصفا»، فرهنگ اصطلاحات وقف در امپراتوری عثمانی، فرهنگ اصطلاحات فلسفه و کلام اسلامی، فرهنگ عروضی، واژه‌نامه ادیان، فرهنگ و دین، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، فرهنگ اصطلاحات قرآنی.

کتاب‌هایی که اوّلین‌بار در نرم‌افزار استفاده شده

بخشی از منابع کتابخانه کتب مرجع، در نرم‌افزارهای تولیدشده مرکز نور بوده و در اینجا تجمیع شده‌اند؛ امّا برخی کتاب‌ها، صرفاً به منظور استفاده در این کتابخانه تایپ شده و برای اوّلین‌بار در این محصول استفاده می‌شود؛ از قبیل:

نامه دانشوران ناصری 9 جلد، فرهنگ عوام، فرهنگ جغرافیایی ایران 10 جلد، ترجمه مفاتیح العلوم، برهان قاطع 5 جلد، فرهنگ اصطلاحات علمی، معجم المصطلحات الکلامیة 2 جلد، دانشنامه ادب فارسی 7 جلد، المعجم الجغرافی للأمبراطوریة العثمانیة ترجمه به فارسی و عربی، دائرةالمعارف طبّ سنّتی (گیاهان دارویی) 4 جلد، فرهنگ مترادفات و اصطلاحات، دانشنامه زبان و ادب فارسی 7 جلد، موسوعة الفقه الإسلامی 31 جلد، دائرةالمعارف القرن الرابع عشر، العشرین 10 جلد، دائرةالمعارف بستانی 11جلد، دائرة‌المعارف فارسی مصاحب 2 جلد، اصطلاحات فلسفی و تفاوت آنها با یکدیگر، اطلس تاریخی جهان از آغاز تا امروز، اطلس تاریخ اسلام، دائرةالمعارف جهان نوین اسلام 4 جلد، المعتمد، التنویر فی العلاج والتدبیر، معجم الأساطیر، رسائل منطقیة فی الحدود والرسوم للفلاسفة العرب، مفید العلوم ومبید الهموم، معجم العالم الإسلامی، معجم الحضارات السامیة، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع محمد عیسی صالحیه 5 جلد، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع ناجی هلال 2 جلد، معارف و معاریف 10 جلد، تاریخ الأدب العربی 6 جلد، فرهنگ بیست هزار مَثَل و حکمت و اصطلاح، الزینة 2 جلد، واژه‌نامه سیاسی ـ فرهنگی، أمرآء دمشق فی الإسلام، الألفاظ، الکلّیات، معجم أسماء الأشیاء المسمی: اللطائف فی اللغة، الحدود الأنیقة والتعریفات الدقیقة و قاموس القرآن دامغانی.

حجم محتوای کتاب‌ها

با وجود این حذف‌ها، حجم فشرده این نرم‌افزار، 9 گیگابایت است و هنگام استفاده در رایانه، سه‌گیگ‌ونیم فضای اضافه به خاطر جست‌وجو و فعّالیت‌های دیگر نیاز دارد. بنابراین باید حدود سیزده گیگابایت فضا برای این نرم‌افزار در نظر گرفت. البته باید اشاره کنم که همکاران ما در معاونت فنّی وعده داده‌اند در نسخه آینده کتابخانه‌های نور، کاربران می‌توانند به اختیار خود با استفاده از فضای ابری، فقط قالب کتابخانه را نصب کنند و حجم آن به حدود پانصد مگابایت تقلیل پیدا می‌کند.

از فضای 9 گیگابایت فشرده، پنج‌وهفت دهم گیگابایت آن مربوط به محتوای کتاب‌هاست؛ یعنی چهارصد و بیستوهشت عنوان که هزار و ششصد و پنجاه‌ویک جلد می‌شود. این محصول، پُرحجم‌ترین نرم‌افزار مرکز است. ما نرم‌افزاری با حدود چهار هزار جلد کتاب داشتیم؛ امّا حجم آنها، به این اندازه نبوده است.

این حجم محتوا، برای نخستینبار در کتابخانه کتب مرجع وجود دارد و اگر بخواهیم این حجم منبع را به جلدهای متوسط، معمولی و کلاسیک ششصد صفحه‌ای با قطع وزیری تبدیل کنیم، نزدیک به هشت‌هزار جلد کتاب خواهد شد؛ یعنی 1651 جلد حجم تایپی ما در این برنامه، برابر با حدود 8000 جلد کتاب است.

محدوده زمانی آثار

منابعی که در این برنامه استفاده شده، از قرن دوم هجری تا قرن پانزدهم شمسی است. بیشترین حجم، متعلّق به قرن پانزدهم، یعنی 227 عنوان می‌باشد. در واقع، به دلیل بسیاری تولید این‌گونه منابع در این قرن است که اطّلاعات آنها، به جهت معاصر بودن، به‌روز می‌باشد.

قرن چهاردهم با 43 عنوان، قرن چهارم با 24، قرن هشتم با 23 و قرن ششم با 22 عنوان، در رده‌های بعدی قرار دارند.

محدوده زبانی آثار

منابع این نرم‌افزار، چند زبان را در بر می‌گیرد که شامل موارد ذیل می‌شود:

کتاب‌های عربی 297 عنوان، فارسی 114 عنوان، عربی ـ فارسی 7 عنوان، فارسی ـ انگلیسی 2 عنوان، عربی ـ انگلیسی 2 عنوان، فارسی ـ انگلیسی ـ فرانسه 2 عنوان، عربی ـ انگلیسی ـ فرانسه 1 عنوان، عربی ـ انگلیسی ـ فرانسه ـ لاتین 1 عنوان، عربی ـ انگلیسی ـ فرانسه ـ آلمانی ـ لاتین 1 عنوان، عربی ـ انگلیسی ـ فرانسه ـ آلمانی ـ یونانی ـ عبری ـ ایتالیایی ـ لاتین ـ روسی 1 عنوان.

سایر قابلیت‌های برنامه

از جمله قابلیت‌های پژوهشی و کاربردی برنامه، می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

* جست‌وجو

جست‌وجو، از قابلیت‌های عمومی همه نرم‌افزارهای مرکز نور است که در دو حالت ساده و پیشرفته، با امکان انتخاب جای‌گیری کلمات و عبارت‌ها، خواسته کاربران را برآورده می‌کند.

* مشابه‌یاب

این قابلیت، به کاربر امکان می‌دهد که مشابه عبارت یا متن مورد نظر خود را در همه یا بخشی از منابع با تعیین درصد مشابهت، مشاهده نماید.

* آیات در کتب

در این قسمت، کاربر آیات به‌کاررفته در منابع را مشاهده نموده و با فعّال‌کردن قرآن در این نرم‌افزار یا مراجعه به سایت جامع قرآن مرکز نور، پژوهش خود را در ترجمه، تفسیر، واژه‌ها، شأن نزول، احادیث روایی، اِعراب، اَعلام، موضوعات و... ، پیگیری نماید.

* پژوه‌نگار

فعّالیت‌های پژوهشی کاربر بر کتاب‌های مورد نظر، از قبیل: فیش‌برداری، نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی، نشانه‌گذاری و رنگی کردن متن، در این قابلیت نشان داده می‌شود و امکان مدیریت آنها برای وی وجود دارد؛ ضمن اینکه پژوهش‌های کاربر در دیگر نرم‌افزارها مرکز نور نیز در دسترس وی بوده و قادر به هماهنگی آنها می‌باشد.

* لغت‌نامه

در این بخش نیز با فعّال‌کردن گزینه «لغت‌نامه»، امکان جست‌وجو در چند لغت‌نامه معتبر و اتّصال به وبگاه قاموس نور مرکز فراهم است.

* کتاب‌شناسی

کاربر در این قسمت، به نسخه‌شناسی، فهرست محتوا، کتاب‌شناسی و مؤلّف‌شناسی کتاب مورد نظر خود، دسترسی خواهد داشت و با کلیک بر نشانی پایانی مقاله، به وبگاه ویکی نور مرکز متّصل خواهد شد.
شایان یادآوری است که چند ویدئو در توضیح کامل این بخش‌ها، تهیه شده و در پایگاه نورسافت مرکز نور بارگذاری شده است. کاربران محترم می‌توانید از آنها استفاده نمایید.

در پایان، امید است کاربران محترم با ارسال دیدگاه خود درباره این محصول، ما را در برنامه‌ریزی نسخه آینده و ارتقای بهتر برنامه، یاری نمایند.

پی نوشت:

منابع: