چکیده

هوش مصنوعی که امروزه رواج گستردهای در میان همه اقشار مختلف افراد جامعه یافته و در همه زمینه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد، گرچه نتایج بسیار جذّاب و حیرتانگیز ارائه میدهد، هنوز نمیتواند در نمونه‌های حسّاس جایگزین انسان قرار گیرد. این امر، به‌ویژه در حوزه کارهای پژوهشی، بسیار صادق است و هوش مصنوعی، هنوز قادر نیست همه چرخه پژوهش را به‌تنهایی و بدون نظارت عامل انسانی به انجام برساند. در باب مطالعات حدیث که برای مسلمانان بسیار بااهمّیّت و حسّاس است و نتایج پژوهشها به اتقان خیلی زیاد نیاز دارد، استفاده از هوش مصنوعی مستلزم دقّت و وسواس بسیار خواهد بود.

در این نوشته، تلاش خواهد شد بدون سپردن همه امور مطالعات حدیثی به هوش مصنوعی، استفاده‌هایی که ممکن است برای این کار در اختیار پژوهشگران حدیثی باشد تا از طریق آن سرعت، دقّت و گستره مطالعات آنها افزایش یابد، معرّفی گردد و با روش کتابخانه‌ای و از طریق مرور آثار و پژوهش‌های انجام‌گرفته در این زمینه، راهکارها و مهارتهای استفاده از دستیارهای هوشمند و انتخاب بهترین ابزارها برای انجام این مطالعات به‌تفصیل بیان شود.

این پژوهش، از دو منظر به موضوع مقاله می‌پردازد: یکی، استفاده از الگوریتم‌ها و فنّاوری‌های هوش مصنوعی در مطالعات حدیث که ضمن مرور پیشینه استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، به معرّفی روش‌های نوین پردازش زبان طبیعی و یادگیری ماشین در حوزه مطالعات حدیثی می‌پردازد و دوم، به استفاده از دستیارهای هوشمند و بازوهای گفت‌وگو در مطالعات حدیثی پرداخته و چشم‌اندازهای آینده هر دو حوزه را ترسیم می‌کند.

اشاره

سازمان آموزش کامپیوتر نور در سال 1368ش به منظور آموزش علوم کامپیوتر و مباحث مربوط به فنّاوری اطّلاعات به کلیه اقشار جامعه، به‌خصوص طلّاب حوزه‌های علمیه، تأسیس شد. این سازمان از بدو امر، با گزینش مهندسان خبره و افراد مجرب، در زمینه آموزش رایانه، توانست گام‌های بسیار مثبت و بلندی بردارد؛ به‌طوری‌که در عرض چند سال، شهرت آن به کلّ استان قم رسید و چندی بعد در کلّ کشور، زبان‌زد طلّاب محترم گردید.

این سازمان با توجّه به حمایتی که از طرف دفتر مقام معظم رهبری می‌شد، در مدّت بیش از دو دهه فعّالیت آموزشی، توانست سه میلیون نفرساعت آموزش دوره‌های مختلف نرم‌افزاری و سخت‌افزاری کامپیوتر داشته باشد. با توجّه به حضور سازمان‌های آموزشی متعدّد در سطح استان و همچنین گسترش فرهنگ استفاده از رایانه در مقوله تحقیق و پژوهش اسلامی در میان طلّاب و محقّقان، ادامه خدمات آموزشی، به سایر آموزشگاه‌ها محوّل گردید و سازمان آموزش نور، از شهریورماه سال 1390ش، منحل گردید. از آنجا که استفاده بهینه و کامل از امکانات محصولات نرم‌افزاری و وبی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیاز به آموزش دارد، واحد آموزش محصولات نور در مرکز تأسیس شد و مشغول به فعّالیت گردید.

آنچه در ذیل می‌خوانید، گفت‌وگویی است که جهت آشنایی بیشتر خوانندگان محترم با این واحد آموزشی در مرکز نور، تهیه و تنظیم شده است.

اشاره

با پیشرفت فنّاوری و ظهور دستگاه‌های هوشمند، استفاده از نرم‌افزارهای قرآنی به یکی از راه‌های مؤثّر در ترویج و فراگیری آموزه‌های قرآن کریم تبدیل شده است. این نرم‌افزارها، نه تنها دسترسی آسان به متن و تفسیر آیات الهی را فراهم می‌کنند، بلکه ابزارهای مختلفی برای آموزش و مطالعه این کتاب آسمانی به کاربران ارائه می‌دهند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، بیش از سه دهه است که در راستای تولید کتابخانه‌های دیجیتال اسلامی همّت گماشته و تاکنون تولیدات فاخر و ارزنده‌ای را تقدیم جامعه علم و پژوهش نموده است؛ از جمله می‌توان به محصولات قرآن‌محور اشاره کرد که علاقه‌مندان و مخاطبان بسیاری را جذب خود ساخته است.

این نوشتار در سه محور: نرم‌افزار، وبگاه و اپلیکیشن موبایلی، به اختصار به بررسی محصولات قرآنی این مرکز مبادرت ورزیده و به واکاوی ویژگی‌ها و قابلیت‌های این دست تولیدات ارزشمند می‌پردازد.

اشاره

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ابزارهای هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به حجم گسترده منابع و پیچیدگی‌های موجود در تحلیل متون دینی، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این فنّاوری، ملاحظات اخلاقی استفاده از آن نیز مورد توجّه قرار گرفته است. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

کلیدواژگان: هوش مصنوعی، علوم اسلامی، پژوهش اسلامی، ابزارهای هوش مصنوعی، کاربردهای هوش مصنوعی.

سخن نخست

بزرگداشت شخصیت‌های بزرگ اسلامی و حفظ میراث ارزشمند ایشان، یکی از رسالت‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) است. در همین راستا، پس از برگزاری همایش «مرجعیت شیعه، حکمرانی و تمدّن اسلامی؛ با محوریت واکاوی اندیشه‌های مرحوم آبت الله العظمی سید عبدالحسین نجفی لاری» در ۱۹ اردیبهشت‌ماه، مجموعه آثار و تألیفات این عالم بزرگ، در قالب نرم‌افزار تولید شد و در اختیار علاقه‌مندان و محقّقان رشته‌های مختلف علوم اسلامی قرار گرفت.

آیین رونمایی از این نرم‌افزار، شنبه 14 مهرماه 1403، با حضور حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری، تولیت آستان مقدّس احمدی و محمدی(علیهماالسلام) و آبت الله لطف‌الله دژکام، نماینده ولیّ فقیه در استان فارس و امام جمعه شیراز، و حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در سالن شهید آبت الله دستغیب در حرم مطهر شاهچراغ برگزار شد.

گفتنی است، نرم‌افزار «مجموعه آثار علّامه مجاهد آبت الله العظمی سید عبدالحسین لاری»، شامل متن ۱۲ عنوان در ۱۵ جلد کتاب از آثار علّامه و دیگر آثار مرتبط با ایشان، در موضوع: اصول فقه، فقه اسلامی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. کتاب‌های: تقریرات فی أصول الفقه، التعلیقة علی فرائد الأصول، التعلیقة علی ریاض المسائل، حاشیة المکاسب، مجموعه رسائل، مجموعه مقالات، معارف السلمانی بمراتب خلفاء الرحمانی، ولایت فقیه (سیری در افکار و مبارزات آبت الله سید عبدالحسین لاری)، مشروطه مشروعه، اسناد و مکاتبات آبت الله سید عبدالحسین لاری، امانتدار پیامبران (نقش آبت الله سید عبدالحسین لاری در مبارزات اسلامی قرن اخیر) و مهاجر إلی الله (سیری در زندگی‌نامه آبت الله سید عبدالحسین لاری)، از منابع مهمی است که در این کتابخانه دیجیتالی آمده است.

بهره‌مندی از موتور جست‌وجوی پیشرفته نور با قابلیت‌های اولویت‌دهی پیشرفته به پاسخ‌ها، پالایش نتایج جست‌وجو بر اساس: کتاب، موضوعات، پدیدآور و زبان، انعطاف در برابر پیشوند و پسوند کلمات، محدودکردن جست‌وجو به آیات، روایات و اشعار موجود در متون، امکان ایجاد میز پژوهشی جهت انجام و ثبت پژوهش‌های کاربر، ارتباط واژگان متن با چند دوره لغت‌نامه به همراه قابلیت جست‌وجو و دسته‌بندی مبتنی بر ریشه، از امکانات فنّی و تحقیقاتی این نرم‌افزار ارزشمند محسوب می‌شود.

سخن نخست

هدف این نوشتار، بیان محتوا و قابلیت‌های پژوهشی نرم‌افزار «کتابخانه کتب مرجع - نسخه2» است که روز پنج‌شنبه هشتم آذرماه 1403 در مرکز نور رونمایی شد.

کتابخانه کتب مرجع نسخه دوم، در موضوع ارائه کتاب‌های مرجع در علوم اسلامی می‌باشد. نسخه یک این برنامه، به نام«فرهنگ اصطلاحات علوم» انتشار یافته بود. چون در نظر داشتیم، کتب مرجع به ترتیب، دسته‌دسته تولید شود، به همین جهت، ایده نسخه یک آن، سال 1390 مطرح گردید و خرید کتاب و مقدّمات آن نیز انجام شد. در سال 1394، محصولی به نام «فرهنگ اصطلاحات علوم» تولید شد که حاوی 97 عنوان در 157 جلد کتاب بود و اکثر قریب به اتّفاق آن منابع، در نسخه جدید هم موجود است.

با توجّه به تأخیرافتادن تولید نسخه جدید، تصمیم گرفتیم نسخه جدید، مجموعه انواع کتب مرجع را در بر داشته باشد. بدین جهت، نام آن را به «کتابخانه کتب مرجع» تغییر دادیم.

اشاره

مراسم رونمایی از نرم‌افزار «کتابخانه کتب مرجع - نسخه دوم» در روز پنج‌شنبه، هشتم آذر 1403 در سالن اجتماعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، با حضور جمعی از طلّاب، فضلا و پژوهشگران حوزه متون مرجع و برخی مسئولان مراکز فرهنگی و پژوهشی، در قم برگزار شد.

در این جلسه، ابتداء جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین فریدون سبحانی، مسئول پروژه کتابخانه کتب مرجع، در سخنان کوتاهی به انگیزه‌ها و اهداف تولید نرم‌افزار کتابخانه کتب مرجع پرداخت و منابع مورد استفاده در برنامه و فرایند تولید آن را توضیح داد.

در ادامه، جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، با اشاره به دستاوردهای مرکز نور، به مهمّ‌ترین محصولات و تولیدات این مرکز در سکوهای رومیزی، موبایلی و وب اشاره کرد و همچنین، به برنامه‌ها و محصولات در حال توسعه نیز پرداخت.

سخنران ویژه اوّل این مراسم، جناب آقای دکتر غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، با تأکید بر اهمّیّت کتب مرجع در تحقیقات و پژوهش‌ها، به لزوم استفاده بهینه از ظرفیت‌های فراهم‌شده به واسطه دیجیتالی‌شدن منابع اشاره نمود و خاطرنشان کرد که توجّه به آسیب‌های احتمالی ناشی از فضای مجازی نیز ضروری است.

سخنران ویژه دوم، جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین آقای رسول جعفریان، با تحسین تلاش‌های مرکز نور برای تسهیل دسترسی به منابع و متون و میراث علمی در حوزه علوم اسلامی، به بیان برخی چالش‌های موجود پیش روی محقّقان در استفاده از منابع دیجیتال و موانع بهره‌برداری بهینه از فنّاوری‌های نوین پرداخت. در پایان این جلسه، با حضور مهمانان ویژه، از نرم‌افزار «کتابخانه کتب مرجع - نسخه2» رونمایی شد.

گزارشی که در ذیل می‌آید، نگاهی است به آنچه در این مراسم رونمایی مطرح گردید و امید است مورد استفاده علاقه‌مندان قرار گیرد.