پیشینه

ظهور پدیده ماشین‌های پردازشگر و رایانه در دهه 1360 هجری شمسی، بارقه به‌کارگیری این ابزار در پردازش علوم حوزوی و داده‌کاوی در دانش‌های حدیث و رجال را میان برخی طلّاب جوان و خوش‌فکر حوزه علمیه قم ایجاد کرد. این اندیشه، با همراهی بعضی مهندسان برنامه‌نویس رایانه از دانشگاه مواجه شد و حمایت جمعی از مراجع معظّم، راه را برای شکوفایی این تفکّر هموار ساخت. این گروه از طلّاب و مهندسان، با تلاش و پشت‌کار سخت، با فراهم کردن چند دستگاه رایانه خانگی که نسل اوّل رایانه‌ها به شمار می‌آمد و بیشتر کاربرد سرگرمی داشت، نخستین‌گام را برای سپردن داده‌های رجالی و حدیثی به حافظه‌های اندک این رایانه‌ها برداشتند؛ امّا پیاده‌سازی این ایده‌ها، هزینه‌های سنگین مالی و منابع انسانی و پشتیبانی‌های سخت‌افزاری پیشرفته‌ای را که فراتر از منابع محدود حوزوی و طلبگی بود، می‌طلبید. ازاین‌رو، پس از ظهور اوّلین دستاورد این حرکت فنّاورانه، یعنی تولید برنامه نرم‌افزاری «معجم الفاظ کتب اربعه» و برخی از منابع رجالی و چند جلد از مجموعه روایی «بحار الأنوار» و ارائه به محضر علما و مراجع معظّم حوزه، به‌سرعت این ابتکار و نوآوری در حوزه دین، مورد تأیید و پشتیبانی حوزه علمیه قم قرار گرفت و امر تأسیس و نهادینه‌سازی مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامی را سرعت بخشید.

 چکیده

«ویژه‌نامه» در مطبوعات کاغذی، به شماره‌ای از یک نشریه ادواری اطلاق می‌شود که به موضوع خاصّی اختصاص دارد و به صورت گاهنامه در کنار نشریه ارائه می‌گردد. با پیدایش اینترنت و ایجاد صفحات وب، این اصطلاح در تارنماهای اینترنتی به کار گرفته شد. در پایگاه‌های اینترنتی، معمولاً ویژه‌نامه به مجموعه‌ای از مطالب مدوّن در باره یک موضوع اطلاق می‌شود که به صورت منسجم و یکپارچه در یک صفحه ارائه می‌گردد.

پایگاه حوزه از ابتداء تأسیس تاکنون، از ظرفیت ویژه‌نامه برای انتقال مفاهیم فرهنگ دینی به مخاطبان، نهایت استفاده را برده است و تا به امروز برای همه مناسبت‌های دینی، فرهنگی و ملّی و برای بیشتر مفاخر و اندیشمندان برجسته، ویژه‌نامه‌ای مستقلّ تولید شده است. در این نوشتار، ضمن معرّفی و بیان اهمّیّت ویژه‌نامه‌های پایگاه حوزه، روش تدوین آنها، شیوه انتخاب مطالب و نیز چگونگی روزآمدسازی آنها بیان شده است.

اشاره

اوّلین سخنران آیین رونمایی از نرم‌افزار «جامع اصول فقه - نسخه 3»، معاون محترم پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر اکبر راشدی‌نیا بود. تبیین جایگاه علم اصول فقه و تاثیر آن در فهم و استنباط مسائل فقهی، آثار مهم اصولی شیعه و اهل‌سنّت و نیز معرّفی محتوای علمی و امکانات تحقیقاتی نسخه سوم نرم‌افزار جامع اصول فقه، از جمله مباحثی بود که معاون پژوهش مرکز نور در صحبت‌های خود به آنها پرداخت.

آنچه در ذیل می‌خوانید، مشروح سخنان ایشان در این آیین رونمایی است.

اشاره

سخنران ویژه آیین رونمایی از نسخه جدید نرم‌افزار «جامع اصول فقه»، حضرت آیت‌الله صادق آملی لاریجانی، رئیس محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام بود که بعد از سخنان معاون پژوهش مرکز نور و خوشامدگویی ریاست مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به ایراد سخن پرداخت. ایشان ضمن تقدیر از تولیدات مفید مرکز نور و تسهیل کارهای پژوهشی، بر اهمّیّت توسعه و ارتقاء دانش اصول فقه با استفاده از ابزارهای فنّاورانه تأکید نمود.

در این نوشتار، متن کامل فرمایش ایشان، با اندکی ویرایش به همراه تیتربندی مطالب، تقدیم خوانندگان عزیز می‌گردد.

اشاره

در آبان‌ماه سال 1402 شمسی، آیین رونمایی از نرم‌افزار «کتابخانه و درختواره جامع اصول فقه ـ نسخه3» با حضور شخصیت‌های علمی، اساتید حوزه علمیه و محقّقان علوم اسلامی، مسئولان برخی از نهادها و مؤسّسات دینی و پژوهشی، دست‌اندرکاران و متولیان امر تولید این نرم‌افزار و نیز با سخنرانی مهمان ویژه این جلسه، آیت‌الله صادق آملی لاریجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار شد.

در این مراسم، شخصیت‌ها، بزرگان و فرهیختگان برجسته‌ای همچون: حجّت‌الاسلام والمسلمین سید علی قاضی عسکر رئیس مؤسّسه علمی - فرهنگی دارالحدیث و تولیت حرم مقدّس حضرت عبدالعظیم حسنی، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید علی‌اکبر حسینی‌نژاد رئیس مجمع نمایندگان طلّاب حوزه علمیه، حجّت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید شهریاری دبیرکلّ مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، آقای سید محمد آقامیری استاندار محترم قم، حجّت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد معاون آموزش حوزه‌های علمیه، دکتر بهروز مینایی عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و دیگر مسئولان، اساتید علم فقه و اصول و پژوهشگران علوم و معارف اسلامی حضور داشتند.

اشاره

مدّتی است که در مجامع علمی، اصطلاح «الگوریتم» مطرح شده است. این اصطلاح، به معنای فرآیندسازی هر عملیاتی است. از آنجا که علم فقه دارای عملیات استنباط است، می‌توان گفت استنباط فقهی، دارای الگوریتم است. این الگوریتم استنباط فقهی را باید از علم اصول طلب نمود؛ چرا که رسالت علم اصول، فراهم‌سازی قواعد کلّی استنباط فقهی و فرآیندسازی آنهاست. در واقع، الگوریتم به مثابه یک دستگاه استنباطی است که توسط علم اصول، مستدلّ و نظریه‌پردازی می‌شود و در اختیار فقیه قرار می‌گیرد. البته فقهاء در مباحث فقهی، نگاهی الگوریتمیک به استنباط حکم شرعی داشته‌اند؛ امّا آن را به صورت شفاف بیان نکردند.

ازاین‌رو، الگوریتم پیشنهادی این دو پژوهشگر حوزوی، شفاف‌سازی الگوریتم ارتکازی فقهاء محسوب می‌شود. خروجی این الگوریتم، حکم شرعی و تعیین مرتبه آن است؛ یعنی الگوریتم استنباط باید به این سؤال پاسخ دهد که آیا حکم، جعل شده است یا خیر، و اگر جعل شده است، آیا به مرتبه فعلیت رسیده است یا خیر، و اگر به مرتبه فعلیت رسیده، آیا به مرتبه تنجّز هم رسیده است یا خیر. بنابراین، الگوریتم پیشنهادی بر اساس همین مراتب حکم، پی‌ریزی شده است.

حجّت‌الاسلام والمسلمین سید محمدباقر قدمی و رضا میهن‌دوست، در این گفت‌وگو با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بر اساس روش توصیفی - تحلیلی به بررسی عملکرد فقهاء پرداخته‌اند؛ تا بدین وسیله، الگوریتم استنباطی ایشان استخراج شود.

گفتنی است در نهمین نشست از سلسله‌نشست‌های علمی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «فرآیند حکم‌شناسی در الگوریتم دانش اصول فقه» که به تاریخ 19 آبان 1401ش در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید، این دو پژوهشگر و نویسنده عزیز به ارائه مطلب و معرّفی کتاب یادشده پرداختند. در همین راستا، در این شماره از فصلنامه ره‌آورد نور به معرّفی بیشتر موضوع و اهمّیّت کتاب مزبور مبادرت ورزیدیم.

اشاره

بیش از سه دهه است که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به تولید محصولات نرم‌افزاری در موضوعات مختلف اسلامی، علمی، ادبی و فرهنگی همّت گماشته و دستاورهای ارزنده‌ای را به جامعه علم‌طلب و ادب‌دوست ایران‌زمین تقدیم نموده است و چه بسا انوار جهان‌گستر آن، افق‌های دیگر کشورها را نیز درنوردیده و قلب و اندیشه بسیاری را در سراسر دنیا روشنی بخشیده است.

یکی از موضوعات که همواره مخاطبان فراوانی دارد، مباحث مرتبط با ادب، عرفان و حکمت است که از ویژگی‌های مردمان مشرق‌زمین است. ادب فارسی و عرفان اسلامی، از جمله مباحثی است که عالمان و دانشمندان بزرگ دینی ما همواره به آن توجّه نشان داده‌اند و آثار و برکات بی‌شماری نیز برای رشد و ارتقاء علمی، اخلاقی و معنوی بشریت داشته است.

در همین راستا، یکی از محورهای مورد توجّه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، تولید محصولاتی از این دست می‌باشد که به عنوان نمونه می‌توان به مهمّترین آنها اشاره کرد که عبارت‌اند از:

دانشنامه نبوی، دانشنامه علوی، مثنوی معنوی، شاهنامه فردوسی، دانشنامه حافظ، تراث، میراث مشترک هند و پاک، عرفان 3، دانشنامه اخلاق اسلامی2، مجموعه آثار میرداماد، ز ملک تا ملکوت، مجموعه معارف دانشگاه «5»: اخلاق اسلامی، مجموعه آثار آیت الله مشکینی، آثار استاد شهید مطهری2، مجموعه آثار حکیم سبزواری، نشریه تربیتی اخلاقی خُلُق، معارف تبلیغ، مجموعه آثار آیت الله مظاهری2، مجموعه آثار علّامه طباطبائی2، مجموعه آثار امام خمینی (ره)، اسوه تقوا (کنگره بزرگداشت آیت‌الله سید علی‌آقا قاضی) و مجموعه آثار عبدالرحمن جامی.

در این نوشتار، به معرّفی یکی از جدیدترین محصولات نور در این زمینه، یعنی «مجموعه آثار عبدالرحمن جامی» پرداخته‌ایم که مشتمل است بر تألیفات جامی به همراه شرح و ترجمه آثار او.

اهمّیّت آثار جامی و جایگاه ویژه او در جهان اسلام و ایران اسلامی و اهتمام مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نسبت به تعظیم عالمان جهان اسلامی، تولید چنین نرم‌افزاری را ضروری می‌نماید؛ به‌خصوص اینکه جامی، شخصیت جامع‌الأطرافی بوده و در بیشتر علوم اسلامی، آثاری از خود به جای گذاشته است. همه دوستداران عرفان و ادبیات فارسی و عربی، اعمّ از حوزوی و غیرحوزوی، مخاطب این نرم‌افزار می‎باشند.

اشاره

جدیدترین نسخه نرم‌افزار همراه قرآن نور، در اوایل شهریورماه سال جاری منتشر شد. این محصول موبایلی، امکانات قابل توجّهی در زمینه پژوهش‌های قرآنی و تفسیری در اختیار کاربران قرار می‌دهد. بحمدالله این برنامه، با استقبال خوب مخاطبان و قرآن‌پژوهان مواجه شده و جزء نرم‌افزارهای موفّق قرآنی محسوب می‌شود.

از نقاط قوّت این برنامه می‌توان به تمرکز دست‌اندرکاران «قرآن نور» بر ارائه محتوا و ابزارهای پژوهشی کارآمد اشاره کرد. همچنین، ساختار این نرم‌افزار به گونه‌ای طراحی شده که هم کاربران عمومی بتوانند به‌راحتی از نرم‌افزار استفاده کنند و هم امکان تحقیق را برای علاقه‌مندان و پژوهشگران این حوزه فراهم کرده باشد.

در این نوشتار، به‌اختصار و به شیوه آموزشی، به معرّفی محتوا و قابلیت‌های ارزنده نرم‌افزار همراه «قرآن نور» می‌پردازیم که امید است مورد استفاده خوانندگان گرامی، به‌ویژه کاربران این محصول ارزشمند قرآنی قرار گیرد.

اهمّیّت و جایگاه زبان عربی

بی‌تردید، زبان، به معنای واژه‌هایی سامان‌یافته که با چینشی خاصّ در کنار یکدیگر و دست در دست هم، نقاب از چهره مفاهیم پنهان در ذهن انسان برمی‌دارند و اندرون وی را آشکار می‌کنند، یکی از نعمت‌های بزرگ خدای رحمان است که در ردیف آفرینش انسان و تعلیم قرآن و پدیده‌های زمین و آسمان، جلوه‌ای از رحمت بی‌کران او در برابر دیدگان آدمیان است. با این نگاه، گوناگونی زبان مردمان، همچون اختلاف رنگ این و آن و آفرینش شگفت زمین و آسمان و هزار و یک پدیده بیرون از بیان، آیه‌ای از آیات حکمت خدای سبحان است که با سرانگشتان آن حکیم پُرتوان بر صفحه‌ای از صفحات بی‌شمار کتاب هستی نگاشته شده است؛ تا جهانیان بخوانند و بیندیشند و نگارنده توانای آن را بشناسند و بستایند و نامهربانی با هر زبان، ناسپاسی به درگاه آن لطیف مهربان و پایمال‌کردن نعمت او، با لگد تکذیب و کفران است.

اشاره

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، هم‌زمان با ایام پُربرکت دهه ذی‌حجة الحرام، در نشست خبری که با حضور خبرنگاران و اصحاب رسانه برگزار شد، از نسخه جدید نرم‌افزار «قواعد ادبیات عربی» رونمایی کرد. مدیر پژوهشی و علمی این محصول، استاد سید مصطفی حسینی به تشریح قابلیت‌ها و امکانات ارزنده آن پرداخت و در پایان نیز به سؤالات مطرح‌شده پاسخ گفت.

در این گزارش، مروری داریم اجمالی به آنچه در این نشست خبری گذشت. امید است، خوانندگان محترم با اهمّیّت و ضرورت تولید این محصول و نیز محتوای علمی و امکانات تحقیقاتی و فنّی این نرم‌افزار کتابخانه‌ای بیشتر آشنا شوند.