و با تشکیل مجموعهای صمیمی و مخلص با نگاه به فردا، مجموعه ای را برای رایانهای کردن منابع و متون اصیل شیعی و داده پردازی و داده کاوی علوم اسلامی در شهر مقدس قم بنیان نهادند. این نهاد در سال 1368 ﻫ.ش با حمایت و عنایت خاص مقام معظم رهبری ـ مد ظله العالی ـ رسمیت یافت و با انتصاب هیئت أُمناء از سوی معظمله مرکز تحقیقات کامیپوتری علوم اسلامی تأسیس شد. در آن زمان این نخستین مرکزی بود که با هدف طراحی و تولید نرمافزارهای علوم اسلامی در جهان تشیع و در قلب حوزه علمیه قم شکل می گرفت.
در اساسنامه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی آمده است:
«مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نهادی پژوهشی است که برای آسان نمودن دسترسی به منابع علوم اسلامی و فرهنگ دینی و مقدمات مربوط به آن با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه و تعمیم آن در حوزههای علمیه و مجامع فرهنگی داخلی و بینالمللی تشکیل گردیده و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری و استخدامی به صورت غیرانتفايی میباشد.»
بخشی از وظایف مرکز نیز چنین بیان شده است:
- ـ تولید برنامههای نرمافزاری در زمینههای مختلف علوم اسلامی و فرهنگ دینی با رویکردهای پژوهشی، تبلیغی و اطلاعرسانی در سطوح مختلف تخصصی و عمومی؛
- ـ تحقیق و به کار گیری بهترین شیوههای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهت اهداف مرکز؛
- ـ به کار گیری ارتباطات شبکهای اینترنتی و اینترانتی برای ارائه خدمات به پژوهشگران و مراکز علوم دینی؛
- ـ انجام مطالعات و تحقیقات تخصصی برای افزایش توانمندی و قابلیتهای نرمافزارهاي تولیدی مرکز؛
- ـ آموزش کاربری رایانه و استفاده از نرمافزارهای پژوهشی و روشهای اطلاعرسانی به پژوهشگران علوم اسلامی؛
- ـ شناسایی، تقویت و ترویج عوامل رشد و توسعه فرهنگ استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن در حوزههای علمی و فرهنگ دینی؛
- ـ همکاری با دستگاهها و نهادهای پژوهشی، رایانهای و فرهنگی به منظور تبادل تجارب در حوزه مدیریت محتوا؛
- ـ تولید نرمافزارهای مورد نیاز و تأسیس وبگاهها و پایگاههای اطلاعرسانی و عرضه انواع خدمات در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات به مؤسسات و نهادهای علمی و فرهنگی.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از نخستین روز شروع فعالیت خود بنا را بر خدمت خالصانه به ساحت دو ثقل اکبر، یعنی قرآن كريم و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ گذاشت و تولید اولین نرمافزار را با قرآن کریم و احادیث و روایات خاندان وحی و رسالت که درود خداوند بر آنان باد، آغار نمود. از این رو، نام مجموعه نرمافزارهای تولیدی خود را «نور» گذاشت. نخستین برنامههایی که اين مرکز تولید و عرضه کرد، «معجم الفاظ قرآن نور» که روی دو دیسکت مغناطیسی گنجانده شد و نيز «مجموعه نرمافزارهای بحار الأنوار و کتب اربعه» بود که روی 15 دیسکت 5/3 اینچی قرار داشت که با نام «بسته معجم الفاظ نور» به جامعه علمی و تازهآشنا با آنفورماتیک کشور ارائه گردید. ویژگیهای منحصر به فرد این برنامهها مانند: حجم کم، سرعت و دقت مطلوب در بازیابی اطلاعات، اتقان محتوا و از همه مهمتر تولید این پدیده ی نوظهور در حوزه علمیه قم بود که همگان را شگفتزده کرد. زمانی نگذشت که درخواستهای فراوان برای دریافت آن نرمافزارها، بهویژه از سوی فرهیختگان و مراکز حوزوی و دانشگاهی، به سوی مرکز تحقیقات كامپيوتري علوم اسلامي سرازیر شد.
اين مرکز در سال 1372ﻫ .ش با ارئه انبوه نخستین بسته نرمافزاری نور، بازار سختافزار را نیز تحت تأثیر قرار داد و تقاضای خرید رايانه در قم بهسرعت افزایش یافت؛ به گونهای که مرکز تحقیقات در مأموریتی ویژه موظف به عرضه سختافزار و فروش رايانه به طلاب، فضلا و اساتید و مراکز پژوهشی حوزوی شد. از این رو، به منظور پشتیبانی سختافزاری از حوزه علمیه قم و مراکز پژوهشی، با تاسیس موسسه خدمات کامپیوتری نور بیش از یک هزار دستگاه رايانه با تسهیلات ویژه بین طلاب و فضلاي حوزه علمیه توزیع نمود.
یکی از مهمترین اقدامات مرکز تحقیقات، ترویج فرهنگ انفورماتیک و کاربری رایانه و آشنایی با نرمافزارهای علوم اسلامی در سطح حوزههای علمیه بود که با روشهای مختلف صورت پذیرفت. در این راستا مرکز در نخستین کار اقدام به تاسیس سازمان آموزش کامپیوتر نور کرد و با برگزاری آموزشهای کاربری رایانه و نرمافزار بیش از یکصد هزار دوره آموزشی در طول این مدت برای طلاب وعلاقهمندان حوزوی در کارنامه پر افتخار خود ثبت کرد.
همچنین مرکز تحقیقات برای گسترش و تعمیق فرهنگ داده پردازی و داده کاوری علوم اسلامی سه سمینار سراسری با عنوان «کامپیوتر و علوم اسلامی» در سالهای 1371، 1373 و 1375 برگزار نمود که اولین سمینار کامپیوتر و علوم اسلامی در 16 و 17 دیماه سال 1371 مصادف با میلاد مسعود امام متقیان و باب علم و معرفت، امیر مؤمنان علی بن ابیطالب ـ علیه افضل صلوات المصلین ـ در قلب حوزه علمیه قم، يعني مدرسه دارالشفاء برگزار شد. در آستانه برگزاری این سمینار، توفیقی نصیب کارگزاران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی گردید که خدمت مقام معظم رهبری ـ مد ظله العالی ـ شرفیاب شوند. در این دیدار که هیئت أمنا، هیئت مدیره، مدیر عامل و مسئولان مختلف مرکز تحقیقات حضور داشتند، ابتدا جناب آقای محقق داماد رئیس هیئت امناي مرکز، خجسته سالروز میلاد حضرت امام جواد ـ علیه السلام ـ را به محضر مبارک حضرت بقیه الله الاعظم ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ و مقام معظم رهبری تبریک گفته و سپس ضمن معرفی حضار، گزارشی از روند کار هیئت أمنا را ارائه نمود.
آنگاه حضرت آیه الله خامنهای ـ مد ظله العالي ـ رهنمودهایی فرمودند که برگزیدهای از فرمایشات معظمله چنین بود:
«... من به نوبه خودم تشكر ميكنم از آقا و آقايان و هيأت أمنا و هيأت مديره و آقاي دكتر هاشمي به خاطر اينكه به اين مسأله اهميت داديد و وقت گذاشتيد و همتها و استعدادها و تواناييهاي خود را در خدمت اين كاري كه اگرچه متواضعانه شروع شده، اما انشاءالله آينده خوبي خواهد داشت، قرار داديد. امروز هم لطف كرديد و تشريف آورديد اينجا و در حقيقت، عيد ما را مباركتر كرديد... . خداي بزرگ را هم سپاسگزاريم كه به اين كار بركت داد. آن روزهاي اول كه بعضي از برادران تشريف آوردند، تعداد كمي، از قبيل آقا و بعضي ديگر از برادران، كار، خوب خيلي كار كوچكي بود كه همت و دل گرم و شوق اين آقايان بحمدالله آن را كشاند و به نقطهاي رساند كه توانست شخصيتهاي حوزه و اساتيد و مدرسين و بزرگاني را بحمدالله جذب كند... امروز اين كار بر دوش استوار مرداني قرار دارد كه انسان ميداند كه به فضل الهي اين كار پيش خواهد رفت... .
بنده وقتي كه در زمينه اين جور كارهاي ابتدايي كه ما داريم انجام ميدهيم فكر ميكنم، ضمن اينكه قلبم را خوشحالي فرا ميگيرد، عميقاً يك غمي هم بر دل و جان سايه مياندازد؛ زيرا كه ميبينم امروز در دنيا مسأله كامپيوتر و كاربردهاي آن به كجاها رسيده، چه استفادههايي دارد از آن ميشود، به چه مراحلي دارد اين مسائل مربوط به اين علوم دقيق و ريز ميرسد و چطور زندگي مردم را و علوم را و مراكز علمي را دارد بر بالهاي خودش سير ميدهد؛ بر آفاقي كه خيلي از چشمهاي ما دور است و چطور ما هنوز در ابتداي كاريم... ! اميد عمده بنده از اين كاري كه الآن دارد انجام ميگيرد، اين است كه ما از اين طريق وارد بشويم، حوزه را آشنا كنيم با علوم جديد و كاربردهاي آنها....
بنابراين، كار، كار مباركي است؛ يعني اين را مقدمهاي قرار بدهيم براي اينكه بتوانيم انشاءالله قم، حوزه را، آشنا با كاربردهاي پيشرفتهاي جديد علمي [كنيم] و ياد بدهيم استفاده از اينها را.... امروز در سرتاسر كشور در مراكز گوناگون استفاده از كامپيوتر شروع شده، در مراكز علمي غالباً اين طور به ذهن انسان ميرسد كه اين وسوسه و اين نگراني ذهن را مشغول ميكند كه كارهاي موازي انجام نگيرد.... به هر حال، بنده خوشحالم؛ هم از صحبت اينكه اين كار دارد انجام ميگيرد، هم اين جهت كه بحمدالله مورد قبول و تأييد و همكاري و كمك و اعانت شخصيتهاي محترم و برجسته حوزه بحمدالله قرار گرفته، يك عده جوانهاي شاداب پر نشاط كه انسان واقعاً حظ ميكند وقتي ميبيند اين انرژيهاي جوشان در خدمت يك چنين كارهايي هستند.... انشاءالله كه خداوند شماها را موفق بدارد، ما را هم موفق بدارد كه بتوانيم به شما كمك كنيم. انشاءالله اين كار پيش برود به بهترين وجه....» (1)
گام دیگری که مرکز تحقیقات برای اطلاعرسانی از کاربرد رایانه و فناوری اطلاعات در حوزههای علمیه و مراکز پژوهشی برداشت، برپایی 6 دوره نمایشگاه سراسری نرم افزارهای علوم اسلامی در شهر مقدس قم بود که با استقبال پرشور حوزویان و دانشگاهیان روبهرو شد. اولین نمایشگاه در سال 1372 با شرکت 21 مؤسسه رایانهای اسلامی از سراسر کشور برگزار شد. دومین آن در سال 1374 و با شرکت 22 مؤسسه، نمایشگاه سوم در سال 1376 با شرکت 36 مؤسسه، چهارمین مورد در سال 1377 با شرکت 35 مؤسسه، نمايشگاه پنجم در سال 1378 با شرکت 30 مؤسسه و ششمین نمايشگاه نيز در سال 1380 با شرکت 68 مؤسسه برپا گردید. در این نمایشگاهها صدها لوح فشرده از آخرین تولیدات مراکز رایانهای اسلامی در زمینههای مختلف علوم اسلامی ارائه گردید که از سومین نمایشگاه، شبکههای اطلاعرسانی و پایگاههای اینترنتی اسلامی نیز به جمع شرکت کنندگان در نمایشگاه پیوستند. همزمان با برپایی نمایشگاه، کنفرانسهای علمی و تخصصی در زمینه طراحی و تولید نرمافزارهای اسلامی و ارائه معارف حقه تشیع در شبکههای جهانی نيز برگزار ميگردید.
دیگر ابتکاری که مرکز تحقیقات انجام داد تا طلاب و فضلای حوزه و سایر پژوهشگرانی که به دلايل مختلف دسترسی به رایانه و نرمافزار برایشان امکانپذیر نبود، بتوانند بهآساني از این ابزار استفاده کرده و ضمن آشنایی با نرمافزارهای اسلامی خدمات پژوهشی نیز دریافت کنند، تأسیس بانکهای اطلاعات در مراکز حوزوی و مؤسسات پژوهشی بود. تأسیس بانکهای اطلاعات علاوه بر فراهم آوردن زمینه بهرهمندی هزاران نفر از طلاب، علما و دانشجویان علوم دینی از نرمافزارهای اسلامی، گام مهمی در جهت توسعه و تعمیق پژوهشهای دینی و ترویج فرهنگ دادهپردازی و دادهکاوی علوم اسلامی به شمار ميرفت. پژوهشگران علوم اسلامی همه روزه با حضور در بانکهای اطلاعات که مهمترین آن در مدرسه دارالشفاء قم مستقر بود، از برنامههای موجود به صورت رایگان استفاده کرده و از راهنمایی و مشاوره متصدیان بانک اطلاعات که از متخصصان و فضلاي آشنا با کاربری رایانه و نرمافزار بودند، بهرهمند میشدند. هماینک بیش از دویست بانک اطلاعات مستقر در مراکز علمی و پژوهشی در سراسر کشور از پشتیبانی رایگان نرمافزارهای نور بهرهمند هستند.
پس از ورود اینترنت به کشور، مرکز تحقیقات نسبت به آشناسازی، فرهنگسازی و استفاده از این شبکه جهانی در حوزه علمیه قم تلاش چشمگیری به خرج داد و با تأسیسISP نور (مرکز خدماتدهی اینترنت) نسبت به راهاندازی کافینت نور در شهر مقدس قم اقدام كرده و زمینه را برای حضور مراکز پژوهشی و نهادهای حوزوی در شبکه اینترنت هموار نمود و سپس برای ارائه معارف اسلامی و علوم حوزوی به جهانیان، پایگاه اینترنتی حوزه نت را در شبکه جهانی تأسیس كرد. شناسایی و اشتراک بانکهای اطلاعات معتبر جهانی و امکان استفاده محققان حوزه و دانشجویان علوم اسلامی از اطلاعاتِ کاملاً روزآمد این بانکها، خدمت دیگری از مرکز تحقیقات است که با استقبال قابل توجهي روبهرو شده و هم اکنون نيز استمرار دارد.
مرکز تحقیقات كامپيوتري علوم اسلامي به منظور اطلاعرسانی از فعالیتهای خود و کسب تجربه و اطلاع از سایر تلاشهای همسو در نمایشگاههای مهم کشوری مانند: نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم، نمایشگاه الکامپ و نمایشگاه چند رسانهای، حضوری چندین ساله داشته و هر ساله در بیش از هفتاد نمایشگاه داخلی حضور مییابد. این مرکز در عرصههای بینالمللی نیز حضور فعالی داشته است که از آن جمله ميتوان به اين موارد اشاره كرد: حضور مستمر از سال 1372 در بزرگترین نمایشگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات جیتکس در امارات متحده عربی، حضور چندین ساله در نمایشگاه سبیت آلمان که مهمترین رخداد فناوری اطلاعات و ارتباطات اروپا است، نمایشگاه کتاب فرانکفورت که معتبرترین نمایشگاه بینالمللی کتاب شمرده میشود، نمایشگاه کتاب لندن و حضور در مجامع اطلاعرسانی و نمایشگاهی کشورهایی چون: لبنان، سوریه، کویت، بحرین، یمن، مصر، عمان، تاجیکستان، ترکیه، آفریقای جنوبی، چین، مالزی، فیلیپین، سنگاپور، عراق، تونس و پاکستان. همچنین اين مرکز از 170 بانک اطلاعات در بیش از 50 کشور جهان پشتیبانی نرمافزاری به عمل میآورد.
قدم دیگری که مرکز تحقیقات برای اطلاعرسانی و فرهنگسازی در گستره دادهپردازی علوم اسلامی برداشت، انتشار فصلنامه تخصصي رهآورد نور بود که در زمینه آموزش، اطلاعرسانی و مطالعات رایانهای علوم اسلامی به صورت سراسری انتشار مييابد. این فصلنامه که اینک هشتمین سال انتشار رسمی خود را با 46 شماره پشت سر میگذارد، یک دوره تاریخچه دادهپردازی علوم اسلامی را از اوايل شکلگیری فرهنگ IT در حوزههای علمیه و شهر مقدس قم در گنجینه میراث مکتوب کشور ثبت و ضبط نموده است.
مرکز تحقیقات در مدت بیست سال به کار گیری فناوریICT در خدمت علوم اسلامی، افتخارات و جوایز مهمی نیز دریافت کرده است. از میان بیش از یکصد لوح و تندیس دريافتي، به بيان برخی بسنده ميكنيم كه عبارتاند از:
- ـ تندیس افتخار «خادم القرآن الکریم» در ششمین نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم به نرمافزار نورالأنوار 2 – 1377؛
- ـ تنديس افتخار به جهت عرضه نرمافزار نور الفاظ در ششمين نمايشگاه بينالمللى كتاب تهران ـ 1377؛
- ـ لوح افتخار به جهت عرضه نرمافزار نور الأنوار 2 در اولین جشنواره نرمافزارهای چندرسانهای ـ تهران ـ 1377؛
- ـ لوح تقدیر به پاس ارائه نرمافزارهای اسلامی در هشتمين نمايشگاه بينالمللى كتاب ابوظبى ـ امارات متحده عربى ـ1377؛
- ـ لوح تقدير به پاس ارائه نرمافزارهای اسلامی در نمايشگاه COMEX' 99 ـ عمان ـ 1378؛
- ـ لوح افتخار به پاس عرضه نرمافزارهای قرآنی در هجدهمين نمايشگاه INFO 2000 ـ كويت ـ 1378؛
- ـ لوح تقدير به جهت ارائه نرمافزارهای اسلامی در دوازدهمين نشست عمومى فرهنگستان علوم جهان سوم و چهارمين نشست شوراى اجرايى شبكه سازمانهاى علمى جهان (TWAS) ـ تهران ـ 1379؛
- ـ تندیس افتخار «خادم القرآن الکریم» در نهمین نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم به نرمافزارهای نورالجنان و نور2جامع الأحادیث – 1380؛
- ـ ديپلم افتخار به جهت عرضه نرمافزار نور 2 جامع الأحاديث در دومين جشنواره فرهنگى و هنرى مهر ـ تهران ـ 1380؛
- ـ لوح تقدير به جهت عرضه نرمافزارهاى علوم اسلامى در دومين نمايشگاه مراكز علمى پژوهشى حوزه علميه قم ـ 1381؛
- ـ نشان افتخار «نمایشگاه ابدائات و اختراعات باسل ـ سوریه» به نرمافزار نور 2 جامع الأحادیث - 1381؛
- ـ دریافت تندیس کیفیت و استاندارد نرمافزارهای نور در سومین نمایشگاه سالانه کیفیت و استاندارد - 1381؛
- ـ تنديس افتخار به پاس تولید منابع اصیل اسلامی در قالب نشر الکترونیک در چهارمين نمايشگاه نشر الكترونيك تهران ـ 1382 ؛
- ـ تندیس افتخار «خادم القرآن الکریم» در یازدهمین نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم به نرمافزار موسوعه نهج البلاغه– 1382؛
- ـ کتاب سیمین «سومین جشنواره نرمافزارهای آموزشی رشد» به نرمافزار مثنوی معنوی - 1383؛
- ـ رتبه اول گروه متون «اولین جشنواره نرمافزاهای علوم اسلامی» به نرمافزار نور 2 جامع الأحادیث - 1384؛
- ـ تندیس افتخار «خادم القرآن الکریم» در سیزدهمین نمایشگاه بینالمللی قرآن کریم به نرمافزار جامع تفاسیر نور – 1384؛
- ـ رتبه تحقیقات کاربردی «سیزدهمین جشنواره بینالمللی خوارزمی» به نرمافزار نور الأنوار 2 - 1387؛
- ـ دریافت لوح ناشر نمونه الکترونیک هفدهمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران- 1388
- ـ دريافت لوح تقدیر و جايزه جهاني سران (WSA) و بهترين در محتواي الكترونيكي و خلاقيت ـ مكزيك 2009 ميلادي- 1388؛
مرکز تحقیقات تا کنون نزدیک به هفتاد عنوان نرمافزار و کتابخانه دیجیتالي را تولید نموده و بیش از بیست پایگاه اطلاعرسانی روی شبکه جهانی اینترنت در موضوعات اسلامی تأسیس کرده و یا میزبانی مینماید که پايگاه نورسافت، حوزه نت، نورمگز و کتابخانه دیجیتال نور، از مهمترین آنها است. آنچه بر شمردیم گوشه ای از موفقیت ها و افتخارات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که امید واریم در مجالی واسع به دست آوردهای این مرکز در ابداع نظامها و روشهای پژوهشی در زمینه های تولید معاجم الفاظ ، معاجم موضوعی ، نظام های درختواره ای و فرمت های تخصصی نیز بپردازیم .
اين مجموعۀ به ياد ماندني كه به توفیق الهی و همت دوستان و همکاران به مناسبت بیستمین سال تاسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و مقارن با ولادت فرخنده رسول مكرم اسلام حضرت محمد مصطفی ـ صلي الله عليه وآله و سلم ـ فراهم شده بخشی از خاطرات و ناگفتههای مسئولان و پرسابقهترین افراد این مرکز است که فصلنامه ره آورد نور آن را به عنوان ميراثي ماندگار از پيشينه بلند مركز و فرازها و فرودهاي اين مسير مبارك و ارزنده گرد آوری و و به زيور طبع آراسته است، اگرچه بیشتر همکاران عزیر در مرکز تحقیقات دارای خاطراتی شنیدنی و ارزشمندی از حضور چندین ساله خود در این مرکز هستند، اما ضيق وقت و حجم محدود این ویژه نامه اجازه جمعآوری و آمادهسازی همه آنها را به ما نداد. به همين جهت، از همه عزیزانی که با وجود سابقه كاري در مرکز امکان گفتگو با آنان فراهم نشد، پوزش میطلبیم و امید واریم در فرصت های بعدی از خاطرات و ناگفته های آن همکاران بهره مند شویم.
سعی ما در این شماره ترسیمی از مجاهدت ها، مساعدتها و دلسوزيهاي تمامي همکاران است که بسیاری از آنان گمنام و بی نشان و تنها برای جلب رضایت حضرت حق در به ثمر رسيدن اين شجره طيبه صادقانه همت نمودند و با درانداختن طرحی نو در بازسازی کاخ رفیع تمدن اسلامی کوششی متواضعانه به خرج دادند و برای خود باقیات الصالحات بر جای نهادند به امید آنکه خدمات همه این عزیزان مورد رضايت پروردگار قرار گيرد که :
ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِيَنَّ الَّذينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (2)
والسلام- سردبیر
----------------------------------------------------