اشاره
دين اسلام دين علم و آگاهي و مبارزه با ناداني است و نخستين فرمان خداوند به پيامبر اسلام(ص) با «اقرأ» آغاز شده است. در مسير دانايي و انديشه، نوشتن از اهميت و ارزش بسیاري برخوردار است. از اين رو، قلم و نگارش، مورد توجه فراوان قرار گرفته تا جايي که خداوند متعال در قرآن کريم به آن سوگند ياد ميکند. (1) در روايتي رسول گرامي اسلام(ص) نیز شرط حفظ و نگهداري علم را نوشتن عنوان کردهاند. (2)
همان گونه که نوشتن يک ارزش است، منظم نوشتن نيز از اهميت بسزايي برخوردار است. گرچه هنوز بسياري از اصحاب علم و دانش از نوشتن منظم و هدفمند غافلاند، اما بسياري نيز مطالعات و تحقيقات خود را با نظمبخشي و استفاده از شيوههاي يادداشتبرداري، ماندگارتر نموده و بازيابي آن را براي خود و ديگران آسان مينمايند. فيشبرداري و ثبت تحقيقات در فيشهايي منظم و طبقهبندي شده، از مهمترين راه هاي ماندگار نمودن مطالب و به دنبال آن دستيابي راحت به اين مطالب است.
فيش، واژهاي فرانسوي و در زبان فارسي به معناي «برگه» است و در اصطلاح به معناي برگههاي يک شکل و يک اندازهاي است که خلاصه مطالب مهم و اصلي است، تا بتوان بهآساني و در زماني کوتاه و با اسلوبي خاص و منظم از آن بهره جست.
امروزه فيشهاي الکترونيکي و ثبت و ذخيره فيشها به کمک نرمافزارها و برنامههاي رايانهاي نيز پديد آمده است. البته هنوز تحقيق و فيشبرداري به صورت غير الکترونيکي هم منسوخ نشده است و بسياري از پژوهشگران، نتايج مطالعات خود را بر همين اساس سر و سامان ميدهند.
يکي از برنامههايي که در جهت فيشبرداري الکترونيکي و ثبت منظم و طبقهبندي شده يادداشتها توليد شده است؛ نرم افزارفيشنگار است که به همت مؤسسه خدمات كامپيوتري نور طراحي و توليد شده است.
اين نرم افزارکه ويژه كاربران محقق طراحي شده است، امکان فيشبرداري الکترونيکي را براي پژوهندگان فراهم نموده است. کاربر با مراجعه به اين نرم‌افزار ميتواند تحقيقات خود را به صورت موضوعي فيشبرداري و دستهبندي كند. فيشهاي اين برنامه، مشابه فيشهاي کاغذي موجود در بازار طراحي شده است؛ اما براي تسهيل بيشتر در امر تحقيق، قابليت‌هاي ديگري به آن افزوده شده است كه فيشهاي صوتي، کليدواژه‌هاي مرتبط متني و صوتي، فيلدهاي ويژه تبليغ، بانک‌هاي مجزا، قابليت جستجوي قوي و پشتيبانگيري مطمئن و ساده، از آن جملهاند.
اين برنامه به نوبه خود يکي از بهترين نرمافزارهايي است که در اين خصوص تهيه گرديده است؛ بهويژه اينکه در زماني توليد شده است که هنوز کار جدي در باره رابطه به زبان فارسي عرضه نشده بود. بنابراين، ميتوان آن را از نرمافزارهاي پيشتاز در اين ميدان دانست.
پيش از اين در همين نشريه، مقالهاي در معرفي و توصيف قابليت‌هاي اين برنامه به چاپ رسيده است؛ (3) اما در اين مجال، قصد داريم به برخي از ويژگيها و امکاناتي که ميتوانست برنامه را کارآمدتر نمايد، اشاره کنيم و پيشنهادهایي براي بهتر شدن محيط و قابليت‌هاي برنامه ارائه کنيم.
يادآوري اين نکته لازم است که به جهت پرهيز از اطاله کلام و توضيح مجدد برخي از امکانات و قابليت‌هاي برنامه، بهتر است که خوانندگان مقاله مذکور را در نظر داشته باشند. بنابراين، در اين نوشتار بدون توضيحات مقدماتي، هر يک از بخشها يا ويژگيهای برنامه را به نقد و بررسي ميکشانيم.
نقد و بررسی فيش نگار
در يک نگاه کلي ميتوان امکانات اين برنامه را به سه دسته تقسيم کرد. ما نيز نظرات و پيشنهادات خود را ذيل همين سه دسته ارائه خواهيم کرد:
- الف- ايجاد فيش جديد و ويرايش آن؛
- ب- جستجو در فيشها؛
- ج- امکانات جانبي.
الف- ايجاد فيش جديد و ويرايش آن
- امکانات نوار ابزاري که در بالاي هر فيش ديده ميشود، بسيار محدود است؛ در حالي که قابليتهايي مانند: کپي، انتقال، برش، رنگي کردن متن، درج تصوير، چپچين و راستچين کردن متون و بازگشت به حالت قبلي يا فعلي، از اولين ويژگيهايي است که در هر نوار ابزار ديده ميشود و مورد نياز هر کاربر و محقق است.
- در اين برنامه فهرستها غالباً به صورت الفبايي مرتب ميشوند؛ اما در مواردي فهرستهاي اسامي را دقيقاً به شکل الفبايي ارائه نميکند. فهرستهاي آبشاري که در منوهايي مثل نام منبع و نام نويسنده است، از اين قبيل است. همين موارد در منوهاي صفحه جسستجو نيز ديده ميشود.
- در سربرگ هر فيش کادري که کاربر عناوين کلي و جزئي را در آن ثبت ميکند، کوچک است و در مواردي که عنوان مورد نظر چند کلمهاي باشد، ادامه جمله ديده نميشود. ديده نشدن عنوان کامل، کاربر را در تعيين عناوين فيشهاي بعدي به زحمت مياندازد؛ حتي اگر با قرار گرفتن اشارهگر ماوس بر روي آن نيز ادامه جمله ديده ميشد، بهتر از وضعيت فعلي بود. با اعمال تغييرات گرافيکي در برنامه ميتوان فضاي بيشتري را به اين مسأله اختصاص داد.
- در صفحه نمايش مشخصات و محتواي يک فيش و حتي در صفحه جستجو در قسمتهايی که امکان ديدن فهرست آبشاري مشخصات فيشها وجود دارد، بهتر است که امکان Auto complete وجود داشته باشد که با نوشتن اولين حرف، سيستم خود به سر آن حرف در فهرست منتقل شود. البته فهرست فعلی همه کلمات را نمايش مي دهد؛ اما در مواقعي که تعداد موارد فهرست شده - مثلاً فهرست نويسندگان يا فهرست موضوعات اخص - بيشتر میشود، پيدا کردن کلمه مورد نظر در فهرستها سخت ميگردد. البته عدم دقت اين برنامه در تنظيم فهرستهاي الفبايي مزيد بر علت است؛ به عنوان مثال، حرف کاف را به دليل تفاوت عربي و فارسي آن تشخيص نداده و آن را در آخر فهرست الفبا قرار ميدهد و همين طور «ال» در اوّل کلمات عربی را الف حساب کرده است؛ در حالي در فهرستهای استاندارد از اين دست، «ال» در ابتدای کلمات عربی ناديده گرفته میشود.
- در مشخصات هر فيش امکان درج شماره صفحه منبع وجود ندارد؛ در حالي که ذکر جلد و صفحه منابع از مهمترين مشخصات منبعشناسي در فيش برداری است.
- اگر فيشي، مثلاً با موضوع اخصّ الف، موجود باشد و بعد فيش دومي با همين عنوان تنظيم شود و براي جلوگيري از اشتباه، دومي را با موضوع اخصّ الف 2 ذخيره کنيم و بعد برگرديم و فيش الف را هم ويرايش نموده و موضوع آن را به الف 1 تغيير دهيم، برنامه محتواي هر دو فيش را به الف 1 تبديل ميکند و محتوای فيش الف 2 را ديگر نمايش نمیدهد؛ البته فيشهاي مذکور از طريق جستجو قابل مشاهده اند.
- با ايجاد فيشهاي متعدد در يک بانک و زياد شدن آنها احساس ميشود که برنامه برخي فيشها را از حيث مشخصات با يکديگر خلط نموده و محتوايي را با مشخصات غير مرتبط نمايش ميدهد. نگارنده چندين بار با اين مشکل مواجه شده است که البته در اين نوشتار، امکان ارائه نمونه براي اين ادعا وجود ندارد.
- در اين برنامه جايي براي ثبت نام نويسنده فيش در نظر گرفته نشده است؛ در حالي که در غالب فيشهاي تحقيقاتي، اين فيلد در مشخصات فيش ديده ميشود. حتي بهتر است امکان اينکه نام نويسنده به صورت خودکار در سربرگ فيشها ديده شود، وجود داشته باشد.
- تاريخ تهيه فيش نيز از مشخصات نسبتاً مهمي است که ميتواند در زمانهاي بعدي مورد استفاده قرار گيرد. در اين برنامه تاريخ هر فيش بايد به صورت دستي تنظيم شود، و حال آنکه بهتر است تاريخ به صورت خودکار و مطابق با تاريخ سيستم هر کاربر تنظيم و ثبت شود. ثبت تاريخ به صورت دستي، پیامدهایی مانند فراموشي يا ثبت تاريخ غلط را به دنبال دارد.
ب- جستجو در فيشها
- با اينکه در هنگام ثبت فيش، شمارهاي به آن اختصاص پيدا ميکند، اما در جستجو امکان بازيابي فيش بر اساس شماره آن وجود ندارد.
- پس از جستجو، با انتخاب يکي از نتايج، کاربر به قسمت نمايش فيشها منتقل ميشود تا متن فيش را ملاحظه کند. در اين صفحه دو فلش قرمز براي هدايت کاربر به يافته قبلي و بعدي در نظر گرفته شده است. اين دو علامت و کليد اوّلاً کار نميکنند، ثانياً در صفحه نمايش هميشه ديده ميشوند؛ در حالي که بايد تنها پس از جستجو و نمايش نتايج ظاهر شوند.
- جستجوي عبارت با استفاده از عملگرها به صورت ساده و همین طور به صورت مهمتر وجود ندارد.
ج- امکانات جانبي
- درخت موضوعات، از ويژگيها و امکانات جالبي است که در اين برنامه گنجانده شده است. اينکه محقق بتواند موضوعات فيشهاي خود را به صورت درختواره ببيند و پس از دسته بندي و عنوان گذاري فيشها، جايگاه آنها را به صورت کلي ملاحظه کند، تأثير بسزايي در آگاهي از همه موضوعات و ريزموضوعات، و مهمتر از آن، در سير دادن به فيشها دارد. يکي از مراحل مهم روش تحقيق، سير دادن به فيشها است. براي اين کار، بهتر است که امکان تغيير چيدمان موضوعات کلي و جزئي و ترتيب آنها وجود داشته باشد. ضرورت اين موضوع، یعنی سير موضوعات و زيرموضوعات، بعد از جمع آوري فيشها است. پس بهتر است بتواند عمليات سيردهي را در همينجا انجام دهد.
- در حال حاضر، برنامه هم در صفحه مشخصات فيش که عناوين موضوعات قبلي را ذخيره ميکند و هم در درختواره، موضوعات کلي درخت را بر اساس الفبا فهرست ميکند؛ در حالي که محقق گاهي لازم ميداند موضوعاتش را کنار هم ببيند. بهتر است که اين امکان در حالت درختي ديده شود و امکان تغيير آن باشد تا هر شاخه يا زير شاخهاي را که خواست، جابه جا کند.
- امکان چاپ درخت موضوعات يا کپي برداري از آن در نظر گرفته نشده است.
- امکان انتقال از درخت موضوعات به متن فيش وجود ندارد؛ در حالي که اين قابليت نيز ميتواند در سهولت کار با برنامه بسيار مؤثر باشد.
آنچه گذشت، برخی از مهمترين ويژگیهايي بود که مناسب بود اين برنامه آنها را دارا باشد و يا کاستیهایی بود که احساس میشد وجود آنها در اين نرم‌افزار، کاربری آن را قدری سختتر مینمايد. پس توجه به اين نکته لازم است که ما در صدد فهرست کردن همه آنچه که يک برنامه فيشنگار ميتواند داشته باشد يا بايد داشته باشد، نبودهايم و البته اين نکته نيز مد نظر بوده است که بسياری از امکانات و قابليتها در گذر زمان ضرورت آنها احساس میشود و شرايط و فضای حاکم بر نرمافزارها و ابزارهای الکترونيکی در زمانهای بعدی، توقعات بيشتری در زمينه قابليتها و ويژگیها به وجود میآورد که نرم افزارفيشنگار با توجه به گذشت چند سال از زمان توليد آن، از اين دسته از ایرادها مبرا است.
پی نوشت ها:
