در طراحی نرم‌افزارهای پژوهشی دو رویکرد کلی قابل تصوّر است یکی: متن محوری و دیگری پژوهش محوری. در رویکرد متن محوری آن‌چه مورد اهتمام است، ارائه تعداد بیشتری از متنون مربوط به یک رشته علمی همراه با امکانات ویژه بازیابی اطلاعات آن‌ها است.
اما در رویکرد پژوهش محوری، افزون بر ارائه متون پژوهشی، به نیازهای پژوهشگر نیز توجه می‌شود و به عبارتی امکانات و محتوای نرم‌افزار بر اساس فرآیند پژوهش و نیازهای علمی پژوهشگر در هر مرحله طراحی و تنظیم می‌گردد.
با بررسی امکانات و قابلیت‌های متنی نرم‌افزار جامع التفاسیر نور می‌توان به این باور رسید که این نرم‌افزار پژوهشی با رویکرد متن محوری طراحی شده است و تلاش دست‌اندرکاران آن بیشتر به ارائه متون تفسیری افزون‌تر و فراهم‌سازی قابلیت‌های متنوع جستجو و بازیابی اطلاعات مندرج در آن‌ها معطوف بوده است.
در این نوشتار، در صدد هستیم با بررسی مجدّد این نرم‌افزار، به شناسایی آن دسته از امکانات و محتواهای مورد نیاز قرآن‌پژوهان بپردازیم که جای آن‌ها در برنامه فعلی جامع‌التفاسیر نور (نسخه 2) خالی است؛ به عبارت دیگر، به این سؤال پاسخ دهیم که اگر در نسخه بعدی نرم‌افزار قرار باشد به این کتابخانه بی‌بدیل قرآنی امکاناتی افزوده شود و قابلیت‌های پژوهشی آن را افزایش دهد، به چه اموری باید توجه کرد؟
برای پاسخگویی به این سؤال، ابتدا قابلیت‌های پژوهشی موجود در این نرم‌افزار را به اختصار معرفی می‌کنیم و آن‌گاه به قابلیت‌های پیشنهادی که برای تبدیل شدن آن به یک نرم‌افزار مطلوب برای قرآن پژوهان مورد نیاز است، می‌پردازیم.
1. امکانات پژوهشی موجود در برنامه
برنامه جامع تفاسیر نور دارای امکانات پژوهشی بسیاری است که برخی از آن‌ها ویژه نرم‌افزارهای نور است و بعضی دیگر از اختصاصات این برنامه است و برای نخستین بار در برنامه‌های نور گنجانده شده است. گستردگی امکانات پژوهشی این برنامه موجب شده است تا همه قرآن پژوهانی که در رشته‌های مختلف قرآنی به تحقیق می‌پردازند، همیشه خود را نیازمند این برنامه دیده و تحقیق خود را بدون مراجعه به این برنامه ناتمام بدانند. برخی از امکانات پژوهشی موجود دراین برنامه عبارت است از:
گستردگی محتوای برنامه
در این برنامه مهم‌ترین و معتبرترین تفاسیر شیعه و سنی گنجانده شده است. به جرأت می‌توان گفت چنین حجمی از تفاسیر و ترجمه‌های قرآنی تاکنون در هیچ یک از نرم‌افزارهای اسلامی تولید شده در داخل و خارج کشور یک جا جمع نشده است. این امر به تنهایی بسیاری از نیازهای قرآن‌پژوهان را برطرف می کند.
در این نرم‌افزار متن کامل 400 عنوان کتاب در1772 جلد که افزون بر متن کامل قرآن کریم، شامل 237 عنوان تفسیر فارسى و عربى است، وجود دارد. برخى از مهم‌ترین کتب تفسیرى برنامه عبارتاند از:
من وحى القرآن (24 جلد)، التبیان فى تفسیر القرآن (10 جلد)، نور الثقلین (5 جلد)، کشف الاسرار و عدة الابرار (11 جلد)، التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج (32 جزء)، المیزان فى تفسیر القرآن (20 جلد)، البرهان فى تفسیر القرآن (5 جلد)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن (10 جلد)، من هدى القرآن (18 جلد)، التفسیر الفرقان (30 جزء)، تفسیر روض الجنان (20 جلد)، تفسیر نمونه ( 27 جلد)، تفسیر منهج الصادقین (10 جلد).
73 عنوان ترجمه فارسى شامل 21 ترجمه برگرفته از تفاسیر که براى نخستین بار به صورت مستقل عرضه مى گردد و 50 ترجمه در 25 زبان دیگر نیز در این برنامه گنجانده شده است.
7 فرهنگنامه قرآنى از جمله: التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، قاموس قرآن، مفردات راغب و ترجمه آن و لغتنامه عربى به فارسى به نام «فرهنگ ابجدى» از دیگر امکانات متنی این برنامه است.
آیات در تفاسیر
تمامى آیات موجود در متون تفسیرى، از آیه کامل گرفته تا قسمتى از آن، توسط برنامه استخراج گردیده است. کاربر با گزینش یک آیه مى تواند به تمامى جایگاههاى آیات در متون تفسیرى، چه در ذیل تفسیر همان آیه و یا در بخش‌هاى دیگر که به صورت شاهد آورده شده است، دسترسى داشته باشد.
جستجوی پیشرفته
جستجوى ساده و ترکیبى در متن و فهرست، از توانمندی‌هایى است که محقق را در مسیر کاوش در متون برنامه و ساماندهى امر پژوهش یارى مىرساند. افزون براین، از طریق دامنه کتابى، آیهاى و جلدى مىتوان کتب برنامه را به عنوان و یا عناوین خاصى محدود کرد و روند محدودسازى را تا حدّ جلد مورد نظر، سوره و یا آیهاى خاص دنبال نمود.
بخش قرآن کتابخانه
بیشتر نیازهاى یک پژوهشگر قرآنى، در این بخش قابل دسترسى مى باشد. این امکان با همزمانى نمایش قرآن، ترجمه‌ها و تفاسیر با امکان سفارشى کردن فهرست کتب ترجمه و تفسیر، تحقق یافته است. همچنین کاربر مى تواند تجزیه و ترکیب هر آیه را در این قسمت مشاهده نماید. این امکان مفید (بخش قرآن کتابخانه) را در واقع مىتوان ترکیبى از دو قسمت تفسیر و ترجمه دانشنامه دانست.
اتصال کلمات به لغت نامه‌ها
با اتصال کلمات متون موجود در برنامه به 7 لغت نامه معتبر عربى به عربى (لسان العرب، مجمع البحرین، العین، المفردات فى غریب القرآن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، قاموس قرآن و فرهنگ ابجدى) کاربر به راحتى مى تواند از طریق ریشه واژه مورد نظر، به معناى آن دسترسى پیدا کند.
دانشنامه جامع و چند منظوره
از بخش‌هاى مهم برنامه، دانشنامه است که بر محور انتخاب یک آیه از طریق نشانى آیات و یا جستجوى در آیات استوار است. اگر کاربر نشانى آیه مورد نظر خود را داشته باشد، از طریق کارتابل نمایش مى تواند به تمامى امکانات دانشنامه بر محور آن آیه دسترسى پیدا کند. همچنین کاربر مى تواند با جستجوى ترکیبى و پیشرفته در کلمات قرآن، آیات مورد نظر خود را یافته و در محیطى کاملا مستقل از محیط نمایش، از امکانات پژوهشى دانشنامه برخوردار گردد؛ به بیان دیگر، چنانچه کاربر کارتابل نمایش را فعال سازد، سایر قسمت‌هاى دانشنامه؛ یعنى: ترجمه، تفسیر، حدیث و نگارخانه، مبتنى بر آیه انتخابى خواهند بود و اگر کارتابل جستجو فعال باشد، دیگر بخش‌هاى دانشنامه مبتنى بر حاصل جستجوى انجام شده مى باشند.
تفکیک علمی روایات تفسیری
پیوند میان قرآن کریم و احادیث اهل بیت (ع) موجب شده تا در این برنامه، تطبیق متقابل آیات و روایات به گونهاى کارآمد فراهم آید. از این رو، با توجه به تفاسیر روایى موجود در برنامه، از جمله: البرهان، کنز الدقائق و نورالثقلین، این ارتباط از جنبههاى مختلف نشان داده شده است؛ چنان که با انتخاب هر آیه یا سوره مىتوان در باره فضایل، تفسیر واژه‌ها، آداب قرائت، اسباب نزول آیات و سوره‌ها، در مورد روایاتى که به تفسیر آیه و یا فرازى از آن پرداختهاند و یا در باره احادیثى که به طور موضوعى به آیات نظر دارند و همچنین در باره روایاتى که به گونهاى با آیه انتخابى ارتباط دارند، به اطلاعات مفیدى دست یافت. بدیهى است که وجود این امکانات در برنامه، به ساماندهى پژوهشهاى قرآنى کمک شایانى مىکند.
اعلام شأن نزول
به جهت اهمیتى که اسباب نزول در تحقیقات قرآنى دارد، فهرست الفبایى اعلام موجود در اسباب نزول آیات که در تفاسیر انتخابى آمده است، در این برنامه ارائه گردیده است. کاربر با انتخاب هر اسم از این فهرست، ضمن دسترسى به متن کامل آیه و اسباب نزول مربوط به آن، از نشانى کامل محل واقع شده آن اسم در متون برنامه نیز اطلاع مىیابد و همچنین کاربر مى‌تواند نشانىهاى موجود را بر اساس نام کتاب یا آیه مرتب نماید.
امکانات پژوهشی مشترک
امکانات پژوهشی موجود در سایر برنامه‌های نور نیز در این برنامه گنجانده شده است. از جمله باید به قابلیت علامت گذارى در متن، تعلیقه بر متن، نمایه بر متن و رنگى کردن متون اشاره کرد. این امکانات اگر به درستی مورد توجه و استفاده محققان قرار گیرد، بسیاری از مشکلات فرا روی آن‌ها را در فرآیند پژوهش هموار می سازد.
2. پیشنهاد امکانات پژوهشی جدید
تغییر ساختار محتوای برنامه
جامعیت معارف قرآنی به گونه‌ای است که هر قرآن‌پژوهی به ناچار درهنگام تحقیق باید به سایرمنابع اصلی علوم اسلامی و علوم مرتبط با معارف قرآنی مراجعه نماید. به همین دلیل در کتب تفسیری قدیم برای مفسر قرآن، آشنایی با علوم بسیاری از جمله: کلام، تاریخ، فقه، لغت، اشتقاق، منطق و بیش از ده علم دیگر را ضروری می دانستند.
اگر به نرم‌افزار جامع التفاسیر نور از این منظر نگاه کنیم: لازم است منابع زیر به آن افزوده شود :
1. جای بیش از 100 عنوان ترجمه کامل و ترجمه بخشی از قرآن و50 عنوان تفسیر مهم فریقین که محل مراجعه محققان است، در این نرم‌افزار خالی است.
2. یکی از مباحثی که ترجمه پژوهان و مفسران قرآن در مسیر پژوهشی خود به شدت به آن نیازمندند، مباحث مطرح شده در کتب علوم قرآن است. همان‌گونه که اهل فن می‌دانند، اصولا علوم قرآن شامل مباحثی است که موضوع آن‌ها خود قرآن است و پیش نیاز تفسیر قرآن محسوب می‌شوند. از این‌رو، طبیعی است که در نرم‌افزار تخصصی تفسیر قرآن منابع اصلی و مهم علوم قرآن ازجمله: الاتقان، البرهان و التمهید گنجانده شود.
3. ارائه متن کامل کتاب‌های اصلی و مرجع در زمینه تاریخ اسلام، فقه، اصول، فلسفه، اخلاق، رجال و حدیث در نرم‌افزار جامع تفاسیر نور نیز بایسته است. ارائه این کتب که مجموع آن‌ها به 100 مجلد نمی‌رسد و تمامی آن‌ها در برنامه‌های نور موجود است، مشکل خاصی برای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به وجود نمی‌آورد.
4. یکی از امکانات خوب نرم‌افزارجامع تفاسیر نور، وجود تعدادی از کتب لغت تخصصی قرآنی مانند مفردات راغب است. به این مجموعه باید برخی کتب لغت دیگر را که برای قرآن پژوهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، افزود. از این دست می توان به کتب فروق اللغه، وجوه و نظائر وغریب القرآن اشاره کرد.
5.افزودن برخی از دائره المعارف‌های قرآنی که دیدگاه قرآن را پیرامون یک موضوع به طور منسجم و تحلیلی ارائه می‌دهند یکی دیگر از بایسته‌های متنی نرم‌افزار جامع تفاسیر نوراست. از این قبیل می‌توان به دائره المعارف مرکز فرهنگ و معارف قرآن که شامل بیش از 3000 مدخل قرآنی است، اشاره کرد.
6. فرهنگ نامه‌های موضوعی قرآن امکان بسیار مناسبی برای پژوهش‌های موضوعی در معارف قرآن فراهم می‌کنند. بیش از 10 عنوان فرهنگ و معجم موضوعی از قرآن کریم در ایران و جهان اسلام منتشر شده است که گزینش برخی و ارائه متن آن‌ها در این برنامه نرم‌افزاری، کمک قابل توجهی به جامعیت آن می کند.
7. به دلیل آن‌که داستآن‌های بنی اسرائیل و عقاید مسیحیان بارها در قرآن بیان گشته و به نقد و بررسی گذاشته شده است، ارائه متن کتاب مقدس (عهد عتیق و جدید)، قاموس کتاب مقدس و برخی از پژوهش‌های مهم درزمینه یهودیت و مسیحیت برای مراجعه و آشنایی پژوهشگران با محتوای آن‌ها بایسته است. به ویژه که پژوهش‌های تطبیقی بین قرآن و عهدین یکی از گرایش‌های مهم در قرآن‌پژوهی است و بدون دسترسی به متن کامل آن‌ها با امکان بازیابی گسترده، امکان انجام پژوهشی‌های جامع و کاربردی در این زمینه میسر نیست.
فهرست درختی دستی
یکی از امکانات مورد نیاز محققان در مسیر پژوهش، امکان تهیه فهرست درختی از یافته‌های پژوهش است. برای کامل‌تر شدن قابلیت‌های پژوهشی جا دارد این قابلیت نیز طراحی و در اختیار کاربران برنامه قرار گیرد. توضیح آن‌که، در هر پژوهش، پس از فیش برداری و گردآوری مطالب، پژوهشگر باید یافته‌های پژوهشی خود را در یک ساختار درختی ارائه دهد و مطالب پراکنده خود را به آن متصل کند. در این مرحله، ترسیم فهرست درختی مطالب به صورت دستی ضرورت می یابد تا اطلاعات، نظم منطقی خود را باز یابند. این قابلیت با اتصال به بخش نمایه زنی و حاشیه‌نویسی برنامه، امکانات پژوهشی برنامه را کامل‌تر می‌کند.
جستجوی موضوعی در فهرست درختی کتب
در قسمت نمایش کتابخانه برنامه، متن مربوط به تفاسیر و ترجمههاى گوناگون موجود در برنامه قابل مشاهده است. کاربرمىتواند ضمن استفاده از امکانات متنوع پژوهشى در این قسمت، به تحقیق در متن مورد نظر خویش بپردازد و به وسیله دو فهرست درختى و گزینشى به راحتى مطلب دلخواه خود را بیابد. قابلیت مقایسه به پژوهشگر امکان مىدهد که متن دو کتاب مختلف را با یکدیگر تطبیق دهد و حوزه تحقیق خود را به گونهاى مطلوب توسعه بخشد.
در این قسمت، با استفاده از فهرست گزینشی و به کمک کارکترهای عمومی پژوهشگر می تواند برخی از جستجو‌های موضوعی ساده را در فهرست مطالب کتب برنامه انجام دهد. برای مثال، اگر کلمه «شرک» را تایپ کنید، هر کلمه‌ای که در فهرست مندرجات کتب دارای حروف ش - ر - ک باشد، مانند : مشرک، الشرک، المشرکین و... نمایش داده می‌شود.
اما این جستجوی موضوعی نه جامع است و نه مانع؛ مثلاً اگر کاربر بخواهد آثار شرک را جستجو کند، تنها به چند عبارت محدود که دقیقاً از این واژه استفاده کرده‌اند، می‌تواند دست یابد. در صورتی که با موضوع بندی کردن فهرست‌ها به کمک کارشناسان معاونت تحقیقات مرکز، امکان پژوهشی فوق العاده‌ای برای کاربر فراهم می‌آید. در غیر این صورت، دست کم می‌توان از فهرست موضوعی برخی از تفاسیر که در بازار موجود است، در کنار فهرست گزینشی آن‌ها استفاده نمود. از این دست می‌توان به فهرست موضوعی تفسیر نمونه و المیزان اشاره کرد.
دسته بندی علمی کتب در دامنه نمایش
یکى دیگر از ویژگی‌هاى این قسمت، دامنه نمایشى است که در آن امکان مرتب سازى و محدود کردن کتب برنامه بر اساس: نام کتاب، مؤلف، قرن، زبان، مذهب و نیز نوع ترجمه و تفسیر همچون: اعتقادى، روایى، عرفانى، فقهى و کلامى بودن آن‌ها، براى کاربر فراهم مىباشد. در ضمن، امکان تغییر اولویت نمایش کتب انتخابى نیز در اختیار کاربر قرار دارد.
دامنه نمایش بین بخش کتابخانه و دانشنامه مشترک است و در آن دو نکته قابل تذکر است: نخست آن‌که در دامنه کتاب برخی برنامه‌های پیشین نور، مانند جامع الاحادیث نور امکان مرتب سازی و گزینش کتب برحسب گرایش وجود داشت. مثلاً کتب رجالی یا تفسیری با انتخاب یک گزینه از سایر کتب جدا می شدند و بقیه کتاب‌ها از فهرست حذف می‌شدند. این امکان به پژ وهشگر اجازه می‌دهد برحسب نوع تحقیق کتاب‌های مورد نظر خود را انتخاب کند. گرچه در این برنامه نیز امکان گزینش کتاب‌ها وجود دارد، اما این امر به دلیل دستی بودن کند تر انجام می‌شود؛ افزون بر آن‌که در حالت سابق امکان، کاربر به نوعی از راهنمایی کارشناسان برنامه نیز بهره‌مند می‌شد.
نکته دیگر درباره ستون موضوع در دامنه کتاب است که معلوم نیست براساس چه قاعده ای تنظیم شده است. این ستون آش شلمه قلمکاری است که همه چیز در آن یافت می شود. توضیح آن‌که: اکثر کتب موجود در برنامه جامع تفاسیر نور، کتب تفسیر و ترجمه قرآن است. کتاب‌های تفسیری بر اساس روش، گرایش و سبک، تقسیم‌بندی می‌شوند و ترجمه‌های قرآن نیز براساس روش و سبک قابل تفکیک می باشند. روش‌های ترجمه به تحت اللفظی، معادل، معنایی، آزاد و ساختاری تفکیک شده اند و سبک‌های ترجمه نیز بر اساس مخاطب، سطح علمی، آهنگ و غیره تفکیک شده اند. این اصطلاحات میان متخصصان علوم قرآنی عباراتی شناخته شده و رایج‌اند و برای نمونه کتب تفسیر بر همین اساس در منابع معتبری مانند «المفسرون حیاتهم ومنهجهم» طبقه‌بندی شده و یا کلیه ترجمه‌های شناخته شده قرآن بر اساس روش، در دائره المعارف قرآن کریم فهرست شده اند.
در بخش موضوع دامنه کتب، ضمن آن‌که از برخی روش‌ها و سبک‌ها غفلت شده است، اکثر موارد ذکر شده نیز نادرست میباشند. مثلاً درموضوع بندی ترجمه‌های قرآن، هیچ نامی از ترجمه‌های معادل یا معنایی به میان نیامده و ترجمه آقای فولادوند که نزد همه ترجمه پژوهان به عنوان ترجمه ای معادل شناخته شده، در ردیف ترجمه‌های آزاد قرار گرفته است.
شایسته بود کارشناسان برنامه با مراجعه به کتب معتبر و بهره مندی از نظرات متخصصان امر، نسبت به تقسیم بندی دقیق و درست کتب برنامه اقدام می‌کردند. در این صورت، زمینه مناسبی برای بسیاری از پژوهش‌های قرآنی فراهم می‌آمد. برای مثال، اگر محققی در صدد بررسی و مقایسه ترجمه‌های آزاد قرآن بود، می توانست با راهنمایی برنامه ضمن شناسایی این دسته از ترجمه‌ها، به طور دلخواه به تنظیم آن‌ها بپردازد.
دسترسی به مطالب عمومی سوره‌ها
محقق با استفاده از قابلیت‌هاى قسمت تفسیر بخش دانشنامه مى‌تواند کتاب و یا کتاب‌هاى مورد نظر خود را برگزیند و آن‌گاه به پژوهش در متون تفسیرى برنامه بپردازد. در این بخش، ویژگى سرآیه به کاربر امکان مىدهد که به ابتداى جایگاه دقیق تفسیر آیه دلخواه خویش در متون تفاسیر انتقال یابد و به تحقیقات خود سرعت مطلوبترى ببخشد. از این رو، هر آیه قرآن به محل شروع تفسیر آن درمتون کتب برنامه متصل گردیده و پژوهشگر به راحتى مى‌تواند به تفسیر هر یک از آیات دسترسى داشته باشد.
اما اگر کاربر بخواهد به مطالبی که به طور معمول مفسران در ابتدای هر سوره بیان می کنند، دست یابد هیچ چاره‌ای جز جستجوی دستی و عقب و جلو کردن متن ندارد. در صورتی که اگر گزینه «سر سوره» نیز همانند «سر آیه» در برنامه گنجانده می شد، این مشکل برطرف می گشت.
پزوهشهای مبتنی بر ترتیب نزول آیات
مطالعه قرآن به ترتیب نزول آن، این موفقیت را فراهم می کند که قرآن را در فضای واقعی خود به ترتیب طبیعی و تدریجی مطالعه و بررسی کنیم و به تفسیر عمیق و دقیق از آن دست یابیم، این امر اصطلاحاً با «تاریخ‌گذاری» قرآن میسر می شود. تاریخ‌گذاری قرآن معیار مناسبی برای تصحیح روایات اسباب نزول، سور مکی و مدنی، تاریخ و قصص امت‌های پیشین و آشنایی با اصیل ترین سیره نبوی است. با پرداختن به ترتیب نزول سور قرآنی، می توان تاریخچه ای مستند از متن قرآن کریم به دست آورد و بسیاری از مباحث تحریف شده را با ارجاع به معارف قرآنی مورد بررسی مجدد قرار داد.
با آن‌که طراحان نرم‌افزار جامع تفاسیر نور در گزینش منابع تفسیری، به تفاسیر نگاشته شده به ترتیب نزول توجه داشته اند و تفاسیری همچون «الحدیث»و «بیان المعانی» در برنامه گنجانده شده است، اما برای پژوهشگرانی که مایل‌اند قرآن را به این شیوه مطالعه و بررسی نمایند، امکانات مناسبی فراهم نکرده اند. به این منظور، می توان امکانات و قابلیت‌های زیر را در این نرم‌افزار گنجاند:
- - امکان مرتب سازی سوره‌ها به ترتیب نزول براساس فهرست تصحیح شده ابن عباس توسط آیت الله معرفت؛
- - امکان مرتب سازی آیات مرتبط با یک موضوع – مانند: حجاب، جهاد و مبارزه با ربا خواری - به ترتیب نزول همراه با امکان مراجعه به تفاسیر مربوطه؛
- - قابلیت دستیابی به امکانات فوق، براساس دیدگاه‌های اجتهادی کاربر در زمینه ترتیب نزول آیات و یا انتخاب مبنای دیگری غیر از ترتیب نزول مشهور؛
- - ارائه منابعی برای انجام پژوهش در زمینه تفسیر به ترتیب نزول مانند : تاریخ گذاری قرآن (نکونام)، سیرتحول قرآن (بازرگان )، سیره النبی (محمد عزه دروزه)، پیامبری و انقلاب (جلال الدین فارسی).
پژوهش‌های مبتنی بر ساختار آیات
نظریه «هدفمندى سورههاى قرآن» از مباحثى است که در سالهاى اخیر مورد توجه خاص قرآن‌پژوهان و مفسران قرار گرفته است. بر اساس این نظریه، هر سوره داراى یک هدف اصلى است و محتواى سوره با فصلها و مقاصد فرعى قابل تفکیک است. هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونى و ارتباط نزدیکى که با یکدیگر دارند، ذیل یک فصل قرار مىگیرند. این فصلها در یک نکته اساسى که هدف و غرض اصلى سوره را تشکیل مىدهد، مشترک‌اند. بنا بر این، لازمه طبیعى اعتقاد به هدفمندى سوره‌ها، این است که به ارتباط منطقى آیات با یکدیگر معتقد باشیم؛ به گونهاى که بتوان در یک نمودار درختى، همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعى به یک عنوان و موضوع اصلى متصل ساخت.
با ترسیم نمودار درختى سوره‌ها مىتوان پژوهش‌های گسترده ای را درحیطه معارف و علوم قرآنی ساماندهی کرد و مسیر آموزش ِتفسیر قرآن را تسهیل نمود. انجام پژوهش‌ها یی به منظور حل اختلافات تفسیری، شناسایی روایات جعلی شأن نزول، مقابله با برخی از شبهات خاورشناسان و بررسی روش قرآن در طرح معارف دینی را از دستاورد‌های ترسیم ساختار سوره‌ها بر شمرده اند. (*)
گروهی از تفاسیر معتبر شیعه و سنی به ساختار سوره‌ها توجه و اهتمام نشان داده اند. از این دست می توان تفسیر المیزان، من وحی القرآن , کاشف، الاساس فی التفسیر، تفسیر القرآن الحکیم (الخفاجی)، النظم الفنی فی القرآن، المنهج البنایی فی التفسیر، فی ظلال القرآن، را نام برد. با استفاده از این تفاسیر می توان ساختار سوره‌های قرآن را ترسیم نمود و با قراردادن آن‌ها در برنامه و مرتبط نمودن آیات به ساختار، پژوهشگران را از فواید بسیار آن بهره‌مند نمود. گفتنی است که منابع مذکور در ترسیم ساختار سوره‌ها، همدل و هماهنگ نیستند و باید همانند ترجمه‌های گوناگون برنامه به طور مجزا به آیات وصل شوند.
انتقال نمایه‌ها همراه با متن به یادداشت
امکان نمایه زنی یکی از امکانات پژوهشی برنامه‌های نور است. با استفاده از این امکان مىتوان براى قسمت‌هاى مختلف متن کتاب‌ها، عناوینى انتخاب کرد و در زمان لزوم به آن‌ها مراجعه نمود. یک موضوع را مىتوان در متنها و کتاب‌هاى متعدد استفاده کرد و برنامه به طور خودکار آن‌ها را منظم می کند و در صورت تمایلِ کا ربر، همه نمایه و نشانی آن‌ها به بخش یادداشت منتقل می شود؛ اما متن کتاب نه به قسمت یادداشت منتقل می شود و نه در هنگام چاپ در اختیار کاربر قرار می‌گیرد؛ در حالی که پژوهشگران نیاز بسیاری به این امکان دارند. و با کمک آن به راحتی و با سرعت بیشتری می توانند پژوهش‌های خود را سامان دهند.
جداسازی پژوهش‌های قرآنی مفسران
یکی از اقدامات شایسته تولید کنندگان برنامه جامع التفاسیر نور این است که ترجمه قرآن موجود در برخی از تفاسیر را به طور جداگانه در بخش ترجمه هم ارائه داده اند یا احادیث شأن نزول و فضائل، موجود در برخی تفاسیر از طریق بخش حدیث دانشنامه ارائه شده اند. در همین راستا، می توان برخی دیگر از پژوهش‌های ارزنده مفسران را که برای پژوهشگران از اهمیت تحقیقاتی برخوردار است، به صورت مجزا ارائه داد. مثلاً بخش واژگان در تفاسیری مانند: مجمع البیان، المیزان، التبیان و بسیاری دیگر از تفاسیر، ارزش ارائه جداگانه دارند. همچنین مباحث بلاغی، تجزیه و ترکیب آیات را نیز می توان جداگانه ارائه نمود.
تجزیه و ترکیب جامع و فعال
در برنامه جامع تفاسیر نور برای نخستین بار، امکان دسترسی به تجزیه و ترکیب کل آیه فراهم شده است.این امکان که با مرتبط شدن کتاب الجدول به آیات فراهم آمده، برای پژوهش‌های تفسیری و ادبی بسیار سودمند است. برای افزایش کارایی این بخش، افزودن دو امکان دیگر نیز باید در دستور کار قرار گیرد: نخست، فراهم آوردن امکان دسترسی به سایر کتب تجزیه و ترکیب مانند: اعراب القرآن و بیانه، اعراب القرآن (نحاس )، اعراب القرآن الکریم (دعاس ) و بخش الاعراب مجمع البیان.
دومین اقدام بایسته، فعال شدن بخش تجزیه و ترکیب بر متن قرآن است؛ به این معنا که نشانگر موس روی هر واژه ای توقف کرد، جایگاه نحوی آن به صورت هینت نمایش داده شود.
افزودن بخش معانی و بیان
یکی از مهم‌ترین وجوه اعجاز قرآن، جنبه ادبی و بلاغی آن است. توجه به وجوه بلاغی و صنایع ادبی به‌کار رفته در آیات برای ترجمه و تفسیر قرآن تأثیر بسزایی دارد. شایسته است با استفاده ازمنابع معتبر، بخش معانی و بیان نیز با امکاناتی همچون بخش تجزیه و ترکیب در اختیار محققان قرار گیرد.
مستند‌سازی و تکمیل کتابشناسى
در قسمت کتابشناسی برنامه، اطلاعات مربوط به نسخه شناسى،کتابشناسى و درباره مؤلف براى کاربر فراهم است که از طریق دو فهرست کتاب و مؤلف مى‌تواند به آسانى به این اطلاعات دسترسى پیدا کرد. برای آن‌که محققان بتوانند از این بخش استفاده بیشتری ببرند، شایسته است امکانات زیر به این مجموعه افزوده شود:
- - پشگفتار کتب تفسیری و مؤخره ترجمه‌های قرآن، حاوی نکات ارزشمندی در معرفی اثر و امتیازات آن و انگیزه مؤلف از نگارش اثر می باشد که به‌جاست با اختصاص پوشه ای با عنوان «گفتار مؤلف» امکان دستیابی محققان به این اطلاعات فراهم آید.
- - پیرامون بسیاری از آثار موجود در برنامه جامع تفاسیر نور، مقالات و تحقیقات ارزشمندی ارائه شده است که برخی از آن‌ها از اعتبار علمی خوبی برخوردار است. با در نظر گرفتن پوشه ای با عنوان «مقالات» در بخش کتابشناسی می‌توان مقالات برگزیده را در اختیار کاربران قرار داد.
- - اطلاعات ارائه شده در قسمت کتابشناسی و درباره مؤلف فاقد نشانی است و محققان را برای مراجعه به منابع اصلی با مشکل مواجه می‌کند. مثلاً کتابشناسی ترجمه قرآن«الهی قمشه‌ای» بخشی از مقاله بهاء الدین خرمشاهی است که در نشریه وقف میراث جاویدان به چاپ رسیده، اما نشانی آن چاپ نشده است.
پی‌نوشت:
