کلیدواژگان: کتابخانه احادیث فریقین، تجمیع ۲، احادیث شیعه و اهل‌سنّت، فرمت‌گذاری روایات، نرم‌افزارهای نور، مشابه‌یاب.

درآمد

پس از قرآن کریم، حدیث به‌عنوان میراث معنوی پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله)، اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و نیز صحابه و تابعان، مهم‌ترین منبع اندیشه و مادر تمامی علوم اسلامی در استخراج احکام، اعتقادات، اخلاق و معارف بوده و در نزد هریک از شیعه و اهل‌سنّت، جایگاهی عالی و جایگزین‌ناپذیر دارد.

اختلاف پس از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) در میان امت و افتراق به فرقه‌های مختلف، علاوه بر آفات و زیان‌های جبران‌ناپذیر دوران منع کتابت حدیث و ایجاد فاصله زمانی صدساله، بلکه بیشتر (1) میان صدور احادیث و نگارش آن‌ها، به‌خودی‌خود از دیگر عواملی بود که خسارت جدی را بر سنّت نبوی وارد ساخت؛ جدایی مسلمانان پس از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) به دو گروه «پیروان امیرالمؤمنین و اهل‌بیت (علیهم‌السلام)» و نیز «پیروان خلفا» باعث گردید که میراث حدیثی به طور پراکنده و با اهداف یا اغراض و ملاک‌های متفاوت، در میان ایشان گردآوری، نقل و یا حتی کنار گذاشته شود.

دانسته است که سیاست‌های منع گسترش حدیث، شیعیان را از حفظ و کتابت حدیث باز نداشت و به گواه تاریخ، اهل‌بیت (علیهم‌السلام) (2) و پیروان (3) ایشان در کتابت و جمع‌آوری حدیث، بر دیگر مذاهب پیشی گرفته و دوران منع تدوین حدیث، بیش از همه برای غیرشیعه مشکل‌ساز گردید. (4)

اکنون با گسترش فنّاوری دیجیتال، صرف‌نظر از ملاک‌های مقبولیت گزاره‌های روایی و یا حجیت آن نزد هریک از فریقین، انتساب روایات به پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و نیز در نزد سنّیان، مرویات صحابه و تابعان، ضروری می‌نماید که این مکتوبات پُرارزش با تمامی شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری و محتوایی، صرف از نظر از میزان اعتبار آنها، در کنار یکدیگر و در بستری واحد گردآوری شده تا حدیث‌پژوهان بتوانند مطالعات تحقیقی و تطبیقی را به‌راحتی انجام دهند.

معرّفی نرم‌افزار «کتابخانه احادیث شیعه و اهل‌سنّت ۲»

نرم‌افزار «کتابخانه احادیث شیعه و اهل‌سنت ۲»، نسخه دوم کتابخانه احادیث فریقین است که نسبت به نسخه نخست آن، تغییرات چشمگیری در محتوا و ساختار داشته است. این نرم‌افزار، یک محصول فرا کتابخانه‌ای است که بخش‌های مختلفی مثل: مخزن، حدیث‌پژوهی، جست‌وجو، مشابه‌یابی و آیات در کتب را در اختیار کاربر قرار می‌دهد.

منابع مخزن را مهم‌ترین مصادر حدیثی و مرجع از مهم‌ترین فِرق پویای اسلام در دوران حاضر، یعنی امامیه و فرق منتسب، یعنی زیدیه و اسماعیلیه، و نیز اهل‌سنّت و اباضیه تشکیل داده و محدوده و گستره زمانی پدیدآورندگان منابع در این نسخه، تا پایان قرن پنجم هجری است.

سیاست‌گذاری انتخاب منابع

پس از تصویب طرح‌نامه تفصیلی در جلسات مشورتی، انواع مختلفی به لحاظ انتخاب گستره زمانی پدیدآورندگان مورد بحث قرار گرفت و در پایان، مقرر گردید که این نرم‌افزار به‌صورت فازبندی در دو مرحله دیگر تولید و عرضه گردد و نخستین گام اجرائی آن دربردارنده آثار پدیدآورندگان تا پایان قرن پنجم هجری و صرفاً منابع حاوی متن اصلی و غیرشروح باشد؛ هرچند مرحله مقدّماتی یا همان نسخه نخست این پروژه، پیش‌ازاین تولید شده است.

پُرواضح آنکه اولویت اصلی در انتخاب منابع، کتب صرفاً حدیثی است؛ اما در مواجهه با انبوه منابع مرتبط با حدیث، با مجموعه‌ای از کتب روبه‌رو هستیم که هدف نویسنده، نگاشتن کتاب حدیثی نبوده است؛ لکن محتوای اصلی کتاب، بر پایه حدیث سامان گرفته است. ازاین‌رو، کتاب‌هایی مانند: تفاسیر روایی، کلام و اعتقادات، ادعیه، طبقات صحابه، محدثین و یا روات حدیث و تواریخ روایی که بر محور حدیث نگارش یافته‌اند، با وجود آنکه صرفاً حدیثی نیستند، ولی به‌جهت در برداشتن مجموعه‌ای عظیم از روایات ارزشمند و گاه منفرد و البته متقدّم، در فهرست منابع گنجانده شده‌اند.

علاوه بر منابع حدیثی، تعدادی از کتب «غریب الحدیث» از متقدّمین به فهرست کتب افزوده شده که در کنار غنی‌سازی محتوای کتابخانه، ابزاری برای کمک به فهم مخاطب قرار گیرند.

پس از انتخاب منابع، در انتخاب بهترین چاپ‌های مرجع و دارای تحقیق، توجّه اساسی شده تا نرم‌افزار به‌عنوان مرجعی قابل‌اطمینان، تمامی نیازهای استناددهی پژوهشگران را برآورده نماید.

پیشینه و انگیزه تولید نسخه دوم

پیش‌ازاین، کتب اربعه حدیثی امامیه و کتب ستّه اهل‌سنّت، به درخواست و سفارش ریاست امور دینی کشور ترکیه (5) در نرم‌افزار «نور احادیث - نسخه ۱» توسط مرکز، تولید و عرضه گردید.

پس از آن، در سال ۱۳۹۵ شمسی، نرم‌افزار «کتابخانه احادیث فریقین» با گردآوری ۲۰ عنوان کتاب در ۱۳۷ جلد از مهم‌ترین مصادر متقدّم حدیثی امامیه شامل: نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، المحاسن، الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الأحکام، الاستبصار، الخصال، معانی الأخبار، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، و از منابع اهل‌سنّت: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن نسائی، سنن ترمذی، سنن ابی‌داود، سنن ابن‌ماجه، موطأ مالک، سنن دارمی، سنن الکبری نسائی و مسند احمد، در اقدامی بی‌سابقه تولید و به جامعه پژوهشگران تقدیم گردید.

پس از دریافت بازخوردهای مثبت از تولید نسخه اوّل و استقبال خوب پژوهشگران مطالعات تطبیقی در حوزه حدیث، تولید نسخه دوم با افزایش منابع، امکانات و ابزارهای پژوهشی جدید در دستور کار قرار گرفت. بنابراین، هدف اصلی تولید این نرم‌افزار، تسهیل دسترسی به منابع مهم حدیثی شیعه و اهل‌سنّت در یک بستر واحد با امکان مقایسه و تطبیق میان آنها و بهره‌برداری مختلف (6) از تجمیع میان آنهاست.

اهداف تولید محصول و مخاطب هدف

حدیث، به‌عنوان مادر و خاستگاه علوم اسلامی، در تمامی مبانی معرفتی فریقین، نقش اساسی و ریشه‌ای دارد. ازاین‌رو، شناخت احادیث فریقین، در شناخت پیشینه انظار و دیدگاه‌های آنها دخالت تام دارد و بدیهی است که آثار علمی هر پژوهشگر، تنها زمانی به کمال و اتقان خواهد رسید که وی با مطالعات همه‌سونگر نسبت به مبانی، مستندات و ادله، بر موضوع احاطه یافته و رویکردهای متفاوت و مخالف را بررسی کرده باشد. پُرواضح است که میان معارف شیعی و اهل‌سنّت، نقاط افتراق و اشتراک بسیاری است؛ گاه بررسی دیدگاه‌ها و احادیث طرف مقابل، قرینه‌ای برای فهم، کشف مبهمات و برون‌رفت از پیچیدگی‌های موضوعات علمی بوده و به نتایجی همچون اشراف به ادله به‌منظور توسعه، تکمیل و نقد مبانی و ملاک‌ها، ریشه‌یابی موضوعات و رفع ابهامات در انواع قضایا و استخراج آموزه‌های شیعی از میان منابع اهل‌سّنت و بر عکس، منجر می‌گردد.

همان گونه که هدف اصلی تولید این محصول، ایجاد بستر مطالعات تطبیقی و ارزش‌گیری‌های افزوده عنوان گردید، باید افزود ازآنجایی‌که شیعه امامیه، همیشه پیش‌قدم و به دنبال ایجاد زمینه‌های تقریب، تسالم و اتّحاد میان مسلمان بوده، می‌توان از جمله اهداف ثانویه تولید این نرم‌افزار را آشنا ساختن هریک از فریقین، نسبت به تراث حدیثی دیگر مذاهب بدانیم. مطالعات تطبیقی، تنها راهی است که ضمن تقویت نگرش‌های عالمانه به‌دوراز تعصب، در زدودن بسیاری از سوءتفاهم‌های مذهبی و اعتقادی برخاسته از بی‌اطّلاعی، مؤثّر بوده و با تحکیم زمینه‌های تقریب بین مذاهب اسلامی، زمینه مناسبی را برای همکاری، رشد و تعالی اندیشه‌های اسلامی در عرصه تولید علم و نظریه‌پردازی فراهم می‌سازد. ازاین‌رو، امیدواریم که با تولید این برنامه، گامی اساسی در تقریب میان مذاهب اسلامی برداشته شود.

در یک نگاه کلّی، سه عامل اصلی در تولید این نرم‌افزار مشترک حدیثی، نقش داشته است:

• * توجیه علمی بر پایه لزوم ایجاد بستر مناسب و واحد برای مطالعات تطبیقی حدیثی بین‌المذاهب؛
• * توجیه سیاسی بر پایه تقریب میان مذاهب اسلامی و تلاش برای رفع بسیاری از سوءتفاهم‌های اعتقادی و نسبت‌های بی‌پایه؛
• * تلاش برای حفظ و احیای کتب مفقود یا کمیاب اهل‌سنّت در موضوع فضایل اهل‌بیت (علیهم‌السلام).

بنابراین، مخاطب هدف در این نرم‌افزار، اختصاص به شیعه امامیه ندارد؛ بلکه تلاش شده است بستری جامع و البته بدون موضع‌گیری خاصّ از یک مذهب اسلامی، برای همه پژوهشگران، شامل: اساتید، طلاب، دانشجویان و عموم حدیث‌پژوهان، اعم از امامیه، زیدیه، اسماعیلیه و اهل‌سنّت، برای مطالعات تطبیقی - تحقیقی فراهم گردد.

ضرورت و فواید تولید نرم‌افزار

از زمان اختراع صنعت چاپ و زوال استنساخ دستی آثار و تا به امروز، با توسعه و ورود دانش‌های رقومی به میراث مکتوب، هیچ‌گاه دسترسی به آثار نویسندگان تا به این اندازه سهل و فراگیر نبوده است. امروزه با رشد و پیشرفت دانش رایانه، امکان گردآوری منابع مکتوب حدیثی فریقین در محیط واحد و بهره‌گیری از ابزارهای مختلف دیجیتال برای بهره‌برداری بیشتر و سریع‌تر از محتوای کتب، بیش‌ازپیش فراهم گردیده و کمتر کتاب حدیثی است که دسترسی به آن برای پژوهشگر ناممکن باشد. ازاین‌رو، با توفیق الهی، ثمره پیوند میان تراث مکتوب و فنّاوری دیجیتال، ضمن آسان‌سازی دسترسی به منابع، باز شدن پنجره‌ای جدید، پُرفایده و بدون‌سابقه در فعالیت‌های پژوهشی، در پیش روی محقّقان است که پیش‌تر در مطالعات سنّتی، ناممکن و یا مشکل می‌نمود.

تاکنون نرم‌افزارهای حدیثی مختلفی توسط مراکز شیعی یا اهل‌سنّت و اغلب با درنظرگرفتن تعصبات مذهبی تولید شده است؛ ولی هیچ‌یک پاسخگوی تمامی نیازهای حدیث‌پژوهان نبوده و نیست.

در خارج از مرکز، نرم‌افزارهای مختلفی در موضوع کلی علوم اسلامی و یا صرفاً حدیثی تولید شده؛ اما مشکل اصلی و وجه ضعف آنها به لحاظ مطالعات حدیثی، در محتوای این نرم‌افزارهاست که این برنامه‌ها مانند: «مکتبة اهل‌البیت (علیهم‌السلام)»، «الجامع الکبیر لکتب التراث الاسلامی و العربی» و «المکتبة الشاملة»، یا به‌عنوان یک کتابخانه جامع از تمام رشته‌های علوم اسلامی هستند و یا نرم‌افزارهایی مانند «جوامع الکلم» و «جامع خادم‌الحرمین الشریفین»، به‌عنوان یک ابزار حدیث‌محور، تنها روایات اهل‌سنّت را پوشش داده‌اند. بنابراین، برای مطالعات تطبیقی یا برون‌مذهبی، کافی نیستند و جامعیت ندارند.

از گذشته تاکنون، جدایی منابع حدیثی فریقین، برای پژوهشگران مشکل‌ساز بوده و محقّقان مجبور به نصب برنامه‌های مختلف در رایانه‌های خود بوده‌اند تا این ضعف را جبران نمایند و بااین‌حال نیز، کاستی‌های نرم‌افزارهای تولید خارج مرکز و کمبود امکانات آنها، نیازهای پژوهشگران را برآورده نساخته است.

به همین دلیل، مرکز برای رفع کاستی‌های موجود و نیازهای دیرینه محقّقان به جامع منابع روایی فریقین، کتابخانه‌ای در قالب ساختار و ابزارهای جدید جهت بهره‌برداری‌های گوناگون درون یا برون‌مذهبی تولید نموده و ضمن فراگیرسازی احادیث در بین اقشار دانشور جامعه اسلامی، زمینه مطالعات پژوهشی جدید را برای نسل فعلی و آیندگان فراهم ساخته است.

تفاوت با سایر محصولات مشابه تولیدِ خارج از مرکز نور

این محصول، نسبت به سایر محصولات مشابه، تفاوت‌های عمده‌ای در دو بخش «محتوا» و «ساختار برنامه و ابزارهای کمک‌پژوهشی» دارد و به‌واقع تلاش نموده است تا کمبودها را جبران کند. اگرچه برخی نرم‌افزارهای تولیدِ خارج از مرکز، به لحاظ کمّیت منابع، ارزشمند هستند، اما کاستی‌هایی دارند که بارزترین آنها عبارت‌اند از: ضعف ابزارهای پژوهشی، جست‌وجوی نامناسب، در دسترس نبودن نسخه اصلی نرم‌افزار، تک‌زبانه بودن و انحصار کتب در منابع اهل‌سنّت، سنگین و پُرحجم بودن، محیط کاربری سخت و نامناسب.

یکی از مهم‌ترین مشکلات محصولات تولید خارج از مرکز، عدم اتقان متون منابع است. در بسیاری از کتب، تفاوت میان نسخه اصلی کتاب با داده متنی موجود در نرم‌افزار مشاهده می‌شود و صفحات آن، قابل‌تطبیق نیست. ازاین‌رو، استناددهی پژوهشگر نیز با مشکل مواجه می‌شود.

در بسیاری از کتب، به دلایل نامعلوم که البته ممکن است ناشی از عدم مالکیت معنوی باشد، متن تحقیقات کتاب، یا حذف شده و یا اینکه بخشی از آن در ادامه متن اصلی بدون مشخّص‌کردن محدوده آن ذکر شده است که مخاطب گمان می‌کند آن بخش از پاورقی، جزو متن اصلی کتاب است و از سوی پدیدآور اصلی نگاشته شده است؛ درحالی‌که به محقّق کتاب و پاورقی تعلق دارد.

در برخی از آن نرم‌افزارها، تقطیع‌های بسیار در کتب یا مجموعه‌های حدیثی رخ داده است؛ به‌گونه‌ای که گاه یک مجموعه حدیثی با تفکیک بخش‌های آن، به چند عنوان کتاب تبدیل شده که به ازدیاد عناوین منجر گردیده است. همچنین، برخی کتاب‌های چندجلدی به طور ناقص آمده است.

از سوی دیگر، امکانات و ابزارهای کمک‌پژوهی به‌گونه‌ای متفاوت، تولیدات مرکز را متمایز و مورد انتظار مستمرّ کاربران قرار داده است. بنابراین، نرم‌افزار «کتابخانه احادیث شیعه و اهل‌سنّت ۲»، کوشیده است در درجه اوّل، نسبت به اتقان منابع اهتمام ویژه داشته باشد و از طرف دیگر، با ایجاد ابزارهای جدید کمک‌پژوهشی و موتور جست‌وجوی جدید و قدرتمند، کاستی‌های موجود را برطرف کند.

فرایند تولید و چالش‌های پیش رو

پس از تصویب طرح‌نامه و سیاست‌های کلی در انتخاب منابع و رابط کاربری، قدم نخست، دسترسی به داده‌های متنی منابع حدیثی بود که حروف‌چینی آن، با مساعدت همکاران مربوطه به انجام رسید؛ اما مرحله اصلی و زمان‌برِ کار، فرمت‌گذاری است که در دو سطح «عمومی» و «تخصّصی» انجام گرفته است.

* نشان‌گذاری عمومی

نشان‌گذاری که در عرف مرکز از آن به «فرمت‌گذاری» تعبیر می‌شود، در سطح عمومی آن فرایندی است که طیّ آن ساختار یک کتاب، دسته‏بندی شده تا موجب تسهیل در عرضه و سهولت دسترسی‌پذیری گردد. به همین منظور، محتوای یک کتاب پس از تعیین گروه‏های مختلف اطّلاعاتی، به شیوه دستی و ماشینی فرمت‌گذاری می‏شود. پاره‏ای از این فرمت‏ها همانند: فرمت عناوین و فهرست کتاب، فرمت مقدّمه محقّق، مقدّمه نویسنده، تقریظ، شماره صفحه، پاورقی، نسخه‌بدل‌ها، فرمت ارتباط متن با ترجمه و شرح، فرمت اشعار و سایر موارد که به «فرمت‏های عمومی» موسوم هستند، در مرحله تایپ و تصحیح با توجّه به تناسب نوع فرمت با موضوع کتاب اِعمال می‏شوند که در واقع، زمان چندانی را به خود اختصاص نمی‌دهد.

* نشان‌گذاری تخصّصی

مهم‌ترین چالش و فرایند زمان‌بر در آماده‌سازی داده، نشان‌گذاری تخصّصی است که طیّ فرایندی پیچیده و تخصّصی، اجزای مختلف و قطعات متعدّد تشکیل‌دهنده یک روایت، شناسایی و هریک نشانه یا فرمت خاصّ دریافت خواهند کرد (7) تا در فهرست‌سازی‌ها و بانک‌های اطّلاعاتی حدیثی و زیربنای پردازش داده، مورد استفاده قرار گیرد.

فرمت‌گذاری تخصّصی، به معنای بارور کردن و ارزش‏دار نمودن کلمات و جملاتی است که هیچ‌یک از آنها به جز در حروف و ساختار لفظی، شباهت یا تفاوتی با یکدیگر ندارند و رایانه به طور عادی، قابلیت فهم معنا و ارزش‌گذاری آنها را نداشته و همه را یکسان می‌انگارد.

توضیح آنکه هریک از روایات، به گونه استاندارد و البته غالب، دارای دو رکن اساسی شامل «سند» و «متن» هستند و هرکدام از این دو رکن، به‌خودی‌خود، دارای اجزایی است که تشکیل‌دهنده هریک از آن دو است.

به طور خلاصه، هر سند دربردارنده: اسامی راویان، صادرکننده روایت، قائل آن، تعابیر واسطه میان راویان و الفاظ دال بر شیوه تحمیل یا تحمل روایت و شیوه تحدیث، زمان یا مکان سماع یا القاء حدیث و سایر موارد می‌باشد. همچنین، هر روایت به جز سند، از قطعاتی مانند: متن مقدّمه ورود به حدیث، فقره خاصّ صادره از سوی معصوم، آیات قرآن مورد استناد یا استشهاد، جملات معترضه اصحاب، محدثان یا صاحب آثار یا شارحان و بیان زمان و مکان تحدیث برخوردار می‌باشد.

تفکیک هریک از اجزای فوق، توسط پژوهشگران زبده و کار آشنا با متون روایی میسر می‏شود که با مطالعه دقیق و فهم کامل روایت، قطعات آن را شناسایی کرده، نشانه مخصوص را به آن الصاق می‌کنند.

این فرایند، در مورد متون اهل‌سنّت با آیین‌نامه‌ای مختصرتر نسبت به آنچه در مورد متون روایی شیعه انجام می‌گیرد، به مدّت بیش از پنج سال به طول انجامیده و زیربنای بسیاری از بهره‌برداری‌های رایانه‌ای و پردازش داده‌های حدیثی است.

* اعراب‌گذاری متون

به‌موجب روایت شریف حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السلام) در توصیه به تلفظ صحیح کلمات و اعراب احادیث که خطاب به جمیل‌بن‌دراج فرمود: «أعربوا حدیثنا فإنا قوم فصحاء» (8) و همچنین به‌منظور ایجاد سهولت برای متن‌خوانی کاربران، غالب متون حدیثی امامیه، از سالیان پیشین در مرکز اعراب‌گذاری شده است؛ ولی تمامی متون حدیثی اهل‌سنّت برای تولید این محصول مشترک، فاقد اعراب بود. ازاین‌رو، باتوجّه‌به زمان‌بر بودن فرایند اعراب‌گذاری توسط نیروی انسانی، از ابزار هوش مصنوعی اعراب‌گذار استفاده گردید و البته بدیهی است که عملکرد ابزار هوشمند، خالی از خطا نیست؛ اما تلاش‌های بسیاری برای بهبود عملکرد ابزار اعراب‌گذار شده و ادامه خواهد یافت. بنابراین، باید گفت غالب قریب به اتّفاق منابع اهل‌سنّت، توسط رایانه اعراب‌گذاری شده است.

معرّفی محتوای مخزن

مخزن کتابخانه، دربردارنده ۳۳۰ عنوان کتاب و رساله در ۹۰۴ جلد بوده و در آن به لحاظ تنوّع سبک‌های نگارش، گونه‌های مختلف رایج در میان محدثان و نویسندگان آثار، شامل: جامع‌نگاری، کتب صحاح، سنن، مسانید، مصنّفات، مستدرکات، معاجم، مشیخه، اَجزا و فواید، أمالی، فضایل، طبقات صحابه و محدثان، تواریخ روایی، تفاسیر روایی، منابع مرتبط با علوم حدیث و... البته به‌استثنای کتب شروح، گردآوری شده است.

چینش منابع در مخزن، بر اساس اهمیت منابع نزد هریک از امامیه و اهل‌سنّت در نظر گرفته شده و در آغاز، کتب اربعه حدیثی امامیه و به دنبال آن، کتب ستّه اهل‌سنّت آمده و پس از آن، بر اساس تقدم وفات پدیدآورنده و بدون ملاحظه مذهب، ترتیب یافته است.

• * کتب اهل‌سنّت: ۲۰۱ عنوان کتاب در ۷۰۹ جلد؛
• * کتب امامیه: ۸۷ عنوان کتاب در ۱۴۷ جلد؛
• * کتب زیدیه: ۲۸ عنوان کتاب در ۳۵ جلد؛
• * کتب اسماعیلیه: ۵ عنوان کتاب در ۹ جلد؛
• * کتب اباضیه: ۱ عنوان کتاب در ۱ جلد.

دسته‌بندی موضوعی کتب، در بهبوددهنده‌های نمایش منابع، بر اساس غلبه محتوایی صورت گرفته و در تقسیم‌بندی هشت‌گانه زیر تفکیک گردیده است:

• * کتب حدیث (مطلق): شامل ۱۹۴ کتاب و رساله حدیثی در ۵۸۰ جلد؛
• * تفاسیر روایی: شامل ۱۴ عنوان در ۶۷ جلد؛
• * ادعیه و زیارات: شامل ۸ عنوان در ۱۰ جلد؛
• * فضایل و مناقب: شامل ۲۶ عنوان در ۳۴ جلد؛
• * کتب حدیثی - کلامی: شامل ۳۷ عنوان در ۶۲ جلد؛
• * تاریخ، تراجم و طبقات: شامل ۲۸ عنوان در ۱۱۴ جلد؛
• * کتب مرتبط با علوم حدیث: شامل ۱۸ عنوان در ۳۲ جلد؛
• * کتب مرتبط با علوم قرآن: شامل ۵ عنوان در ۵ جلد.

حدیث‌پژوهی، امکانات و عملکرد

کارتابل «حدیث‌پژوهی» برای نخستین‌بار در برنامه‌های حدیثی مرکز افزوده شده تا کاربر بتواند تمامی روایات موجود در منابع کتابخانه را در یک بستر واحد با قابلیت‌های مختلف، نظیر: نمایش یا پنهان ساختن اسناد، تفکیک احادیث بر اساس یک قائل خاصّ - به تفکیک معصومان و غیر ایشان - و احادیث «درباره معصوم» در آثار پدیدآور دلخواه، کتب دلخواه، قرن یا مذهب دلخواه، محدود و مشاهده نماید و در بانک بزرگ روایات، فارغ از متون غیرحدیثی، تعلیقه‌ها و... ، به جست‌وجو بپردازد.

همچنین، در راستای تلاش برای رساندن پژوهشگر به مجموعه‌ای از روایاتِ هم‌مضمون که با صورت‌های مختلف در متون روایی فریقین وارد شده، ابزار مشابه‌یاب، نقش‌آفرینی بسزایی نموده است. ازاین‌رو، طیّ فرایندی زمان‌بر، فرمت‌گذاری تخصّصی متون که مشابه‌یابی میان احادیث بر پایه آن استوار است، کاربر را قادر می‌سازد با انتخاب یک حدیث، به سایر احادیث مشابه در منابع دیگر همراه با میزان تشابه دست یابد و نتایج را با یکدیگر مقایسه نماید.

افزون بر این، کاربر می‌تواند با انتخاب گزینه «احادیث مشابه»، میان دو مجموعه مستقلّ حدیثی به انتخاب خود به مقایسه بپردازد؛ بدین صورت که می‌تواند میان منابع دو مذهب مختلف، کتب دو نویسنده مختلف، یا دو قرن یا موضوع مختلف، به بررسی تطبیقی و مشاهده احادیث مشابه دسترسی پیدا کند.

آیات در کتب

از دیگر امکانات، ارائه کارپوشه آیات در کتب به‌منظور یافتن سریع آیه دلخواه در هر کتاب، و مطالعه مطالب ذیل آن است. کاربر می‌تواند آیه موردنظر خود را در یک مجموعه دلخواه، یک مذهب دلخواه و یا در یک قرن دلخواه مشاهده نماید.

مشابه‌یابی

این کارتابل، به‌گونه‌ای متفاوت از آنچه در کارتابل «حدیث‌پژوهی» ارائه شده، عملکرد دارد و به‌منظور جست‌وجو در یک متن خاصّ، کشف سابقه آن، مقدار آن در منابع گوناگون و تعیین میزان مشابهت آن، در اختیار کاربر قرار گرفته است. همچنین، نکته قابل‌ملاحظه در این کارتابل، آن است که کاربر می‌تواند متنی را از خارج برنامه و به‌دلخواه خویش، در خط ورود این بخش وارد سازد و توسط برنامه به متون مشابه آن در تمامی داده‌های نرم‌افزار دست یابد.

ویژگی‌های نسخه دوم نسبت به نسخه پیشین

نسخه جدید در کنار امکاناتی که از نسخه‌های قبل به همراه دارد، تغییرات ساختاری نیز به همراه داشته که در ادامه، به برخی از آنها اشاره می‌گردد.

1. تغییر نمای اصلی برنامه و استفاده از قالب کتابخانه استاندارد

در گذشته و نسل قدیم قالب‌های محصولات مرکز، محدودیت‌های فنّی مانع برآورده‌شدن تمامی نیازهای پژوهشی کاربران گردیده بود؛ ولی در نسخه جدید با تغییر رابط کاربری، به لحاظ بصری و دسترسیِ کاربر به محتوای منابع و امکانات، پیشرفت‌های چشمگیر و تغییرات چشم‌نوازی صورت گرفته و کار، بسیار آسان‌تر شده است و از سوی دیگر، سرعت نصب و بارگذاری برنامه، سرعت جست‌وجو و سرعت مرور کتاب‌ها نیز افزایش یافته است.

2. به‌کارگیری موتور جست‌وجوگر منعطف و قدرتمند Elastic search

گفتنی است که موتور جست‌وجو، از جمله پیچیده‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های ایجاد بانک‌های اطّلاعاتی و مبتنی بر مباحث زبان‌شناختی، هوش مصنوعی و موضوعات پیچیده دیگر است. تلاش‌های بسیاری صورت‌گرفته تا در این نسخه، از موتورهای جست‌وجوی قوی و جدید استفاده گردد. این موتور، متناسب با متون عربی و فارسی و بانک داده‌ای برگرفته از واژگان، ریشه‌ها و پیکره‌های کلمات تشکیل یافته تا بتواند کلمات را پیراسته‌سازی کرده و دامنه نتایج جست‌وجو را از تمرکز بر یک واژه مشخّص، فراتر برده و وسعت بخشد. به‌یقین، چنین موتور جست‌وجوی پیراسته‌ساز Stemmer در زبان عربی، به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و محصولات جدید آن اختصاص و انحصار دارد؛ ضمن اینکه توان این جست‌وجو، مرتب در حال بهبود و ارتقاست.

همچنین، افزودن بهبوددهنده‌های نتایج جست‌وجو، از دیگر امکانات جدید این نسخه است که کاربر بتواند به‌راحتی میان پاسخ‌های متعدّد به دسته‌بندی و محدودسازی نتایج بر اساس موضوع اصلی کتاب، آثار نویسندگان، قرن وفات و مذهب نویسندگان پرداخته و نزدیک‌ترین پاسخ را بیابد.

3. امکان به‌روزرسانی ساختار و منابع

در نسل قدیم نرم‌افزارهای مرکز، هیچ‌گونه ارتباط مستقیم و پشتیبانی برخط، میان مرکز و نرم‌افزار خریداری‌شده توسط کاربر وجود نداشت؛ اما اکنون در ساختار و قالب جدید برنامه‌های مرکز، از جمله محصول جاری، این امکان مهیا شده است که مرکز بتواند به‌حسب نیاز، دیتا و یا اصلاحات ساختاری را از طریق اینترنت و به‌صورت Patch (وصله به‌روزرسانی) در اختیار کاربر قرار دهد و او نیز با دریافت آن، برنامه را به‌روزرسانی نماید.

4. امکان ایجاد میز و محیط‌های متعدّد پژوهشی و ویرایش آن

براین‌اساس، کاربر می‌تواند به طور هم‌زمان روی چند پروژه پژوهشی کار کند و برای هر موضوع، میز و محیط پژوهشی مستقلّ داشته باشد. از جمله قابلیت‌های این قسمت از برنامه، عبارت‌اند از:

• - امکان محدودسازی دامنه منابع در مخزن کتابخانه بر اساس: موضوع اصلی کتاب، آثار نویسندگان، قرن و مذهب نویسندگان؛
• - امکان انتخاب شیوه‌های مختلف استناددهی برای انتقال متن به طور مستقیم به پرونده‌های word ؛
• - امکان مشاهده تصویر اصلی منابع از طریق اتّصال به پایگاه کتابخانه دیجیتال نور، به نشانی noorlib.ir ؛
• - امکان مطالعه تفصیلی در باره آیات موجود در کتب از طریق اتّصال به پایگاه جامع قرآنی نور، به نشانی quran.inoor.ir ؛
• - امکان تغییر اندازه صفحه‌نمایش در نمایشگرهای مختلف و رفع مشکل ثابت‌بودن اندازه برنامه‌ها در قالب‌های قدیمی.

سخن پایانی

با وجود آنکه در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، محصولات فرامذهبی متعدّدی در موضوعاتی از قبیل: تفسیر، تاریخ، کلام، عرفان و فلسفه تولید شده بود، ولی این محصول، پس از عرضه نسخه نخست آن، یعنی «جامع احادیث فریقین ۱»، به‌واقع نخستین اقدام و گام اساسی در موضوع تجمیع احادیث شیعه و اهل‌سنّت به شمار می‌رود. استقبال مخاطبان کاربر و مطالبه ایشان نسبت به تولید نسخه‌های تکمیلی، نشان‌دهنده آن است که گروه علمی حدیث و رجال مرکز، در تولید این محصول، مسیر درستی را پیموده و با ناکافی دانستن همه تلاش‌های انجام‌شده، می‌کوشد تا در آینده نزدیک، خدمات پژوهشی جدیدی را مبتنی بر پردازش داده و هوش مصنوعی، به جامعه حدیث‌پژوهان تقدیم نماید.

ناگفته نماند که برای تولید و عرضه این محصول جدید، مجموعه‌ای از همکاران مختلف در معاونت‌ها و بخش‌های مختلف مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، یاریگر و مساعد گروه علمی حدیث و رجال بوده‌اند و نقش خود را در حدّ توان به‌خوبی ایفا نموده‌اند. باوجود این، هر محصولی ممکن است نواقص، ضعف‌ها و یا کمبودهایی داشته باشد که از دید دست‌اندرکاران تولید آن، پنهان یا مغفول مانده و یا به سبب محدودیت‌ها، موفق به برآورده‌ساختن انتظارات مخاطبان نبوده‌اند.

ازاین‌رو، چونان گذشته، با اشتیاق پذیرای نظرات، پیشنهادها و نقدهای کاربران مجموعه محصولات نرم‌افزاری نور بوده و با امیدواری به توفیق الهی، می‌توان تولید نسخه سوم این برنامه را به‌زودی آغاز نمود که محدوده زمانی منابع آن، تا دوران معاصر را پوشش خواهد داد و ساختار نرم‌افزار نیز با تغییرات جدید محتوایی و امکانات جدید پژوهشی، توسعه خواهد یافت.

پی‌نوشت‌ها: