اما برخی از این فناوريها ماندگاری و تأثیر خویش را به اثبات رساندهاند و نمیشود به آن دید مدگرایانه داشت. آموزش مجازی یا آموزش برخط، یکی از این فناوريها است که باید در مورد آن و نيز استفاده از آن در آموزش معارف اسلامی تأملی دقیق نمود.
در بخش نخست این نوشته سعی میشود بهاختصار در مورد مزایای آموزش مجازی و نقش آن در فضای آموزش اسلامی سخن گفته شود و در بخش دوم نیز برخی مراکز آموزش مجازی اسلامی معرفی شوند.
کلیدواژگان: آموزش مجازی، آموزش برخط، آموزش مجازی اسلامی.
چرا آموزش مجازی؟
آموزش مجازی، شیوهای از آموزش غیر حضوری است که بر مبنای فناوریهای ارتباطی و در بستر اینترنت شکل گرفته و شامل آموزشهايي است كه با استفاده از ابزارهاي الكترونيكي انجام ميشود؛ نظیر آموزشهای صوتي، تصويري، رايانهاي و شبكهاي؛ به بیان ديگر، محتواي آموزشي در آموزش مجازی، با استفاده از انتقال صدا، تصوير و متن با بهرهگيري از ارتباط دو طرفه بين دانشجو و استاد انجام میپذیرد.
آموزش مجازی، محدودیتهای زمان و مکان را در مسير آموزش برمیدارد. از دلايل ضرورت رويكرد به این گونه از آموزش ميتوان به مواردي همچون: دائمي شدن فرآيند آموزش، امكان ارائه نامحدود كلاسهاي مجازي، پایین آمدن هزينه آموزش و عدم نیاز به مکان خاص آموزشی اشاره كرد.
به طور خلاصه، مزایای استفاده از آموزش مجازی را میتوان در موارد ذيل خلاصه نمود:
1. امكان ارائه اطلاعات با كيفيت بهتر و بالاتر:
در آموزش مجازی، همه امکانات رایانه در خدمت آموزش قرار میگیرند و تنها محدودیت موجود، پهنای باند کاربران میباشد. بنابراین، هرچه پهناي باند بيشتر باشد، اطلاعات بيشتر با کیفیتي بالاتر رد و بدل میشود.
2. آموزش شبکه ای:
استفاده از قابلیت اتصال رایانهها به صورت عنکبوتی، این امکان را به وجود میآورد که شبكهاي مركب از دانشجویان، كارشناسان و مدیران آموزشی به وجود آید و همه اساتيد، دانشجويان و دستاندركاران امر آموزش بتوانند در هر زمانی و بهآسانی با یکدیگر ارتباط برقرار نموده و مسائل آموزشی خویش را پیگیری نمایند.
3. آزادی در انتخاب زمان آموزش:
با استفاده از آموزش مجازی، دانشجویان میتوانند زمانی مناسب را برای امر آموزش خویش اختصاص دهنده و به صورت نيمهوقت يا حتي تماموقت مشغول كار باشند.
4. امکان ارزیابی دقیق روند آموزشی دانشجویان:
از قابلیتهای این نوع از آموزش، امکان ارزیابی دقیق وضعیت آموزشی دانشجویان و اساتید است. مديران آموزشي بر مبنای استفاده افراد از سامانه آموزشی، ميتوانند شيوه تدريس اساتيد و فعاليتهاي دانشجويان را ارزيابي كنند.
5. در اولویت قرار گرفتن نیازهای آموزشی:
يكي از ويژگيهاي رويكرد به آموزش الكترونيكي، توجه به نيازها ميباشد؛ بدین معنا که برای مخاطبان این امکان فراهم میشود که در دانش مورد نیاز به فراگیری پرداخته و موضوع آموزشی را خود انتخاب نمایند.
6. به روز و مقرون به صرفه بودن:
در این نوع آموزش، دسترسی فراگیران به مطالب و محتوای دوره وابسته به زمان و مكان نیست. و هزینههای بسیار بالای آموزش، به حداقل ممکن میرسد.
7. برداشته شدن محدودیت جذب دانشجو:
از طریق شبكههای رایانهای، دسترسی به آموزش الكترونیك دائمی بوده و محدودیتی از لحاظ استفاده از آن برای كاربران، دانشجویان و نیز بقیه افراد جامعه وجود ندارد. تنها وسيله مورد نیاز برای استفاده از این نوع از آموزش، داشتن یك رایانه است.
8. کاستن از تردد و حمل و نقل شهری:
در آموزش مجازی، از هزینههای رفت و آمد، هزینههای مربوط به اساتید و مشاوران كاسته و از اتلاف وقت جلوگیری میشود و دورههای آموزشی میتوانند به جلسات كوتاهتری تقسیم شده و در عوض در روزها و هفتههای بیشتری ارائه شوند.
9. بهینه شدن تعامل میان استاد و دانشجویان:
آموزش الكترونیكی، مانند آموزش سنتی، موجب تعامل بین فراگیر و استاد برای درك بهتر مفاهیم میشود؛ با این تفاوت كه در بحث دو دانشجو، دیگر اعضای كلاس میتوانند بدون توجه به بحث به ادامه آموزش بپردازند و ناگزیر از شركت در بحث نمیشوند.
نقش آموزش مجازی در انتقال آموزه های اسلام
آنچه در خصوص ضرورت استفاده از آموزش مجازی ذکر شد، نشاندهنده اهمیت این شیوه از آموزش و نقش ویژه آن در از میان برداشتن محدودیتها است؛ نقشی که شاید بتواند بخشی از مشکلات انتقال آموزههای اسلامی را برطرف نماید.
علاوه بر مزایایی که برای آموزش مجازی در حوزه عمومی ذکر شد، آموزش مجازی میتواند در خصوص آموزش اسلامی نيز کاربرد داشته باشد كه به برخي از اين كاربردها اشاره ميكنيم:
1. ایجاد امکان دسترسی وسيع:
ايجاد امكان دسترسي به آموزشهاي دینی برای افرادی که از حوزه دینی فاصله دارند؛ به عنوان مثال، در حال حاضر، تعداد بسیاري از شیعیان در کشورهای غربی ساکن هستند که در این کشورها دسترسی مناسبی به معارف ناب و اصیل اسلامی ندارند. از سوی دیگر، دینزدایی از سیستم آموزشی ـ آنطور که جهان سکولار غرب این سیاست را به شکل جدی در جهان غرب دنبال مینماید ـ امکان بروز آموزههای دینی را در محیطهای آموزشی منتفی نموده است. در چنین شرایطی، آموزش مجازی معارف دینی میتواند تا حد زیادی این موانع را برطرف نماید.
2. تمرکززدایی از مراکز مذهبی:
همواره یکی از مشکلات تشنگان معارف دینی این بوده است که برای دستیابی به این معارف مجبور به ترک خانه و کاشانه و هجرت به شهرهای مذهبی که مراکز علمی دینی در آن شهرها قرار دارد بودهاند. از سوی دیگر نیز مراکز علمی دینی نیز به علت حجم بالای تقاضا از سوی مشتاقان با مشکل محدود بودن ظرفیت پذیرش مواجه بودهاند. آموزش مجازی بستری را فراهم آورده است که علاقه مندان به فراگیری علوم دینی بدون تحمل رنج هجرت، بتوانند به این معارف دست یابند.
3. توسعه حوزه فراگیران علوم دینی:
آموزش مجازی، امکان بهرهمندی زنان خانهدار و شاغلان را که امکان حضور در کلاس ندارند، فراهم کرده است؛ یعنی همه افراد میتوانند با برنامهریزی درست، ضمن انجام وظایف خویش، از نعمت معرفتآموزی نیز بهرهمند گردند.
4. عمومی شدن آموزش معارف دینی:
یکی از مزایای استفاده از شیوه آموزش مجازی در ترویج معارف اسلامی، عمومی شدن این آموزشها و معارف است. امکان بازخوردگیری از نیازهای مخاطبان سامانه های آموزش دینی، میتواند به مدیران این حوزه در انتخاب بهترین شیوه ها در این زمینه یاری رساند.
معرفی پایگاههای آموزش مجازی اسلامی
پرداختن به همه مراکزی که از بسترهای فراهم شده در آموزش مجازی بهره جسته، و وارد این عرصه شدهاند، کاری بس دشوار است؛ چرا که قابلیتهای ویژهای که در آموزش مجازی وجود دارد، سبب گشته که مراکز بسیاری یا به صورت مستقل یا در کنار آموزش حضوریشان به این قسم از آموزش بپردازند. با جستجویی ساده، به فهرستی بلند از این پایگاهها خواهیم رسید.
از اين رو، در اين مجال به معرفي چند مورد از پایگاههای اسلامی مهم و فعال در این زمینه، بسنده مينماييم. به طور کلی، این پایگاهها در سه دسته: پایگاههای آموزش مجازی حوزوی، پایگاههای آموزش مجازی دانشگاهی در رشته های اسلامی و پایگاههای آموزش مجازی سایر مراکز معرفی میگردند.
الف ـ مراکز حوزوی
- آموزش مجازی حوزههای علمیه خواهران (vu.whc.ir)
مرکز آموزشهای غیر حضوری مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران، با استفاده از دو روش مجازی و غیر حضوری، اقدام به جذب طلاب خواهر نموده است. در روش مجازی، طلاب خواهر با حضور در سامانه آموزش مجازی، اقدام به گذراندن دروس در این سامانه میکنند و اشکالات خود را در کلاسهای برخط برطرف مینمایند. در روش دوم (غیر حضوری)، ارائه دروس با ارسال سیدی، نوار و سرفصل دروس میباشد. برای طلاب این دورهها نیز این امکان فراهم شده که با شرکت در کلاسهای برخط، به رفع اشکالات خویش بپردازند.
مرکز آموزش مجازی حوزههای علمیه خواهران، جزء مراکز موفق در زمینه آموزش مجازی بوده و توانسته با بهرهگیری مناسب از ابزارهای آموزش مجازی، تمامي خدمات پژوهشی و آموزشی طلاب را با به خدمت گرفتن نرمافزارهای مختلف به انجام رسانده و بدین وسیله، فرآیند آموزش را برای دانشپژوهان خویش تسهیل نماید.
در این مرکز، دروس حوزوی در سطح 2 (معادل کارشناسی) و سطح 3 (معادل کارشناسی ارشد) حوزه ارائه میگردند. در حال حاضر، بیش از سه هزار طلبه در این مرکز مشغول آموختن دروس حوزه علمیه میباشند. پذیرش در این سامانه، به صورت مستقیم انجام نشده و از طریق پذیرش مرکز حوزههای علمیه خواهران و همزمان با پذیرش دورههای حضوری این مرکز انجام میپذیرد.
- دانشگاه مجازی المصطفی (www.ou.miu.ac.ir و www.aou.ir)
دانشگاه مجازي المصطفي، دورههاي آموزشي خود را به منظور گسترش هر چه بيشتر معارف اسلام و علوم اهل بيت(ع) و دسترسي افراد مستعد به آموزش عالي فراهم کرده است. شعار این دانشگاه، فراگیری دین، حق همگان در هر زمان و هر مکان میباشد.
این دانشگاه مجازی با استفاده از آخرین فناوریهای ارتباطی در رشتههای گوناگون علوم اسلامی و انسانی به زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی و اردو در قالب رشتههای تحصیلی و دورههای کوتاهمدت، با دریافت شهریه فعالیت مینماید.
دروس اين دانشگاه، به صورت چند رسانهاي و تعاملي مطابق با سرفصلهاي مصوب شوراي عالي برنامه ريزي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري جمهوري اسلامي ايران ارائه ميگردد و در پایان دورهها به دانشآموختگان در مقاطع رسمي مدرک مورد تأييد وزارت علوم و در دورههاي کوتاهمدت گواهي پايان دوره اعطا ميگردد.
در حال حاضر، دورههای این دانشگاه به 4 زبان فارسی، عربی، انگلیسی و اردو، در رشتههای زیر ارائه میگردد:
کارشناسی ارشد اخلاق اسلامی، کارشناسی ارشد تفسیر و علوم قرآن، کارشناسی فقه اسلامی (140 واحد)، دوره کوتاهمدت قرآن و حدیث، دوره کوتاهمدت کلام و عقاید، دوره کوتاهمدت فقه و معارف اسلامی، دوره کوتاهمدت اخلاق، دوره کوتاهمدت تاریخ، و دوره کوتاهمدت زبان و ادبیات فارسی.
- سامانه آموزش مجازی روحانیون حج (www.amoozesh.beseh-rohani.ir)
مرکز آموزش الکترونیکی بعثه مقام معظم رهبری، با هدف کاستن از مشکلات آموزش روحانیون و دستاندرکاران حج و عتبات، در سال 88 اقدام به راهاندازی سامانه آموزش مجازی روحانیون حج نموده است.
در این سامانه، روحانیون و سایر دستاندرکارانی که در حال گذراندن آموزشهای تخصصی مربوط به حج و عتبات هستند، با شرکت در کلاسهای آنلاین به یادگیری این دروس میپردازند و بخشی از نمره را توسط استاد کلاسهای آنلاین و بخش دیگر را نیز در امتحانی که به صورت حضوری در حوزههای امتحانی منتخب برگزار میگردد، به دست ميآورند.
هماينك دورههای آموزش بدو خدمت، ضمن خدمت و تکمیلی روحانیون معین و معینه حج عمره و تمتع، دوره آموزش روحانیون عتبات عالیات، دوره آموزش مداحان عتبات عالیات، و دوره آموزش مسئولان فرهنگی هتلهای عمره، در این سامانه برگزار میگردد.
این مرکز همچنین با همکاری دانشگاه امام رضا(ع) اقدام به راهاندازی رشتههای کارشناسی تبلیغ در حج و زیارت و کارشناسی ارشد ارتباطات با گرایش حج و زیارت نموده است. پذیرش در این سامانه، به صورت مستقیم انجام نپذیرفته و دانشپذیران این مرکز، توسط بخشهای جذب بعثه به سامانه معرفی میشوند.
ب ـ مراکز دانشگاهی
- مرکز آموزش الکترونیکی دانشگاه قرآن و حدیث (www.vu.qhu.ac.ir)
این دانشگاه مجازی، در سال 1383 راهاندازی گردید. به همین دلیل، یکی از قدیمیترین مراکز آموزش مجازی در کشور ما میباشد که طی سالهای گذشته توانسته هزاران تن از مشتاقان فراگیری علوم اسلامی و تحصیلات دانشگاهی را از خدمات خود بهرهمند نماید.
دانشجویان این دانشگاه با استفاده از دروس چندرسانهای و تعاملی، کلاسهای مجازی، تالارهای گفتگو و دیگر امکانات الکترونیکی، دروس رشتههای مصوب دانشگاهی را فرا میگیرند و در پایان دوره، مدرک رسمی مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را دریافت میکنند. در حال حاضر، بیش از دو هزار دانشجو در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در این دانشکده مشغول به تحصیل میباشند.
در مرکز آموزش الکترونیکی دانشگاه قرآن و حدیث، شرایط مناسبی برای ورود به عرصههای بینالمللی فراهم شده؛ به گونهای که طراحی و اجرای دورههای آموزشی به زبانهای خارجی در دستور کار این مرکز قرار گرفته و در نخستین مرحله، با ایجاد پایگاهی مستقل به زبان عربی، شرایط بهرهمندی مسلمانان دیگر کشورهای جهان از دورههای آموزشی دانشکده فراهم شده است.
دورههای رسمی این دانشگاه، در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد برگزار میشود. محور اصلی رشتههای آموزشی این دانشگاه، علوم حدیث بوده و هماكنون، پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی در رشتههای علوم حدیث و علوم و معارف قرآنی، و در مقطع کارشناسی ارشد در رشتۀ علوم حدیث در گرایشهای نهجالبلاغه و تفسیر روایی انجام میشود.
پذیرش دانشجویان توسط اين دانشگاه، از طریق آزمونهای سراسری دانشگاهها یا آزمونهایی اختصاصی است که سازمان سنجش آموزش کشور برگزار میکند. دورههای آزاد این دانشگاه نیز به منظور پاسخ به نیاز علاقهمندان در اختیار عموم قرار گرفته است. دورههای رایگان عمومی، آموزشهای ضمن خدمت و دورههای آمادگی آزمون کارشناسی ارشد دانشگاهها، نمونههایی از دورههای آزاد این دانشگاه است که روی پایگاه اینترنتی این دانشگاه در دسترس عموم قرار دارد.
شیوۀ ارائۀ دروس در دانشگاه مجازی علوم حدیث، کاملاً اینترنتی است و ثبت حضور، غیاب، فعالیتها و تمارین درسی از همان طریق انجام میشود. همچنین به عنوان مکمل آموزشی، لوحهای فشردهای از دروس آماده میشود كه در آنها علاوه بر تصاویر و اسلایدهای آموزشی، فایلهای صوتی دروس نیز با شرایط مناسب برای استفاده در گوشیهای تلفن همراه و دستگاههای پخشکنندۀ فایلهای صوتی ارائه شده است. این امکان، فرصت مرور و بهرهگیری بیشتر از دروس را در شرایط مختلف فراهم میسازد.
- حوزه مجازي علوم اسلامي دانشگاهيان (el.hodat.ir)
نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها، در راستاي تحقق اهداف و سياستهاي آموزشي نهاد، در زمینة آموزش معارف اسلامی بر مبنای قرآن و مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) اقدام به راهاندازی این سامانه نموده است.
تمامي کسانی که در حال گذراندن دروس، در یکی از مراکز مورد تأیید وزارت علوم تحقیق و فناوری هستند، با شرط دارا بودن توان گذراندن همزمان دروس دانشگاه و این مرکز، میتوانند در این سامانه ثبت نام نموده و از امکانات آن بهرهمند شوند.
دروس الکترونیک این حوزه به صورت برخط قابل استفاده بوده و در قالب لوح فشرده و به صورت آفلاین نیز قابل دریافت میباشد. دینپژوهان این دورهها در طول هر ترم، یک آزمون آنلاین و یک امتحان حضوری را باید بگذرانند.
دورههای معارف اسلامی در این مرکز، به چهار صورت ذيل برگزار میگردد:
- - دوره کامل 9 ترمی؛
- - دورههای تک درس: این دورهها به منظور تکمیل دورههای حضوری برای دینپژوهانی که امکان شرکت در تمام دروس را ندارند، برگزار میگردد.
- - دوره تکمیلی: این دوره صرفاً برای دینپژوهان فارغ التحصیل که امکان ادامه تحصیل در مقاطع تکمیلی را دارند، برگزار میگردد.
- - دوره آزاد: یادگیری علوم اسلامی و مطالب معارفی به صورت عمومی نیز در این حوزه دینپژوهانی دارد که صرفاً جهت استفاده از این دروس شرکت میکنند. این دروس الکترونیکی، در موضوعات اخلاقی، فقهی و کلامی و مباحث روز میباشد.
- دانشگاه مجازي امام خميني (www.ikvu.ir)
این دانشگاه که وابسته به مؤسسه علمی پژوهشی امام خمینی(ره) میباشد، سه نوع دوره آموزشی برای خود تعریف نموده است. دوره کوتاهمدت، دوره بلندمدت آزاد و دوره کارشناسی مجازی. رشتههای معارف اسلامی، تاریخ اسلامی و کلام اسلامی، در این دانشگاه تدریس میشوند.
این دانشگاه، اهداف زیر را برای فعالیت خویش تعریف نموده و فعالیتهای خود را جهت رسیدن به آن تنظیم کردهاند:
- ـ آشنا کردن اقشار مختلف مردم با معارف اسلامي و تعميق آن؛
- ـ تقويت اطلاعات ديني اقشار مختلف مردم در مقابل تهاجم اعتقادي و فرهنگي؛
- ـ ايجاد آمادگي براي ترويج، تبيين و دفاع از تعاليم و حقايق ديني در ميان آحاد جامعه؛
- ـ ايجاد زمينه به منظور بهرهگيري از معارف اسلامي در جنبههاي فردي و اجتماعي.
تحصيل در دوره کارشناسي مجازي، رايگان بوده و دانشپژوه موظف به پرداخت مبلغي به عنوان شهريه نيست.
- مرکز آموزشهای مجازی دانشگاه بین المللی امام رضا(ع) (virtual.imamreza.ac.ir)
هدف از تأسیس مرکز آموزشهای مجازی دانشگاه بینالمللی امام رضا(ع)، ارائه خدمات آموزشی الکترونیک با کیفیت بالا و هزینه مناسب برای تمامی علاقهمندان به تحصیل در داخل و خارج از کشور است. این دانشگاه، وابسته به آستان قدس رضوی میباشد و از مهرماه سال 91 با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت خویش را در دو سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد آغاز نموده است.
رشته های این دانشگاه عبارتاند از:
- - کارشناسی تبلیغ در حج و زیارت؛
- - کارشناسی ارشد علوم و معارف نهج البلاغه؛
- - کارشناسی ارشد ارتباطات ـ حج و زیارت؛
- - کارشناسی ارشد مهندسی کامپیوتر ـ معماری کامپیوتر؛
- - کارشناسی ارشد طراحی شهری؛
- - کارشناسی ارشد برنامهریزی شهری؛
- - کارشناسی ارشد آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان؛
- - کارشناسی ارشد مهندسی کامپیوتر ـ هوش مصنوعی.
ج ـ سایر مراکز
- پایگاه آموزش مجازی حفظ قرآن کریم (www.quranhefz.ir)
این پایگاه، وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه میباشد و با هدف ترویج حفظ قرآن کریم، دورههای مختلف آموزشی را برگزار مینماید. آموزش حفظ ترتیبی قرآن کریم برای مقاطع سنی مختلف، آموزش حفظ موضوعی قرآن کریم، آموزش حفظ سور منتخب زیر نظر کارشناس حفظ، ایجاد بستر مناسب جهت تثبیت محفوظات و مشاوره آنلاین در زمینه حفظ قرآن کریم، از جمله برنامههای اين مرکز مجازی است.
پایگاههای ديگری هم به آموزش مجازی میپردازند که صرفاً به نام آنها اکتفا میگردد:
- - پایگاههای مرکز آموزش مجازی علوم اسلامی یاسین (yasinuniversity.com)؛
- - درگاه جامع آموزش قرآن کریم (www.quranedu.ir)؛
- - سامانه آموزش مجازی زائر (zaer.hajj.ir).