کلیدواژگان: اقسام ویرایش، ویرایش رایانه‌ای، ویرایش کاغذی، پردازش متن.

اهمیت صحیح بودن کلام

در روایتی از امام جواد(ع)، صحیح خواندن قرآن و دعا، فضیلت شمرده شده است. این روایت، اگر چه درباره زبان فارسی و ویرایش نیست، امّا از آن، پاک و پاکیزه بودن کلام دانسته می‌شود؛ هدفی که مورد توجّه ویراستارانِ زبان‌های مختلف است.

«أَحْمَدُ بْنُ فَهْدٍ فِی عُدَّةِ الدَّاعِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْجَوَادِ(ع) قَالَ: مَا اسْتَوَی رَجُلَانِ‏ فِی حَسَبٍ وَ دِینٍ قَطُّ إِلَّا کانَ أَفْضَلُهُمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ آدَبَهُمَا. قَالَ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ عَرَفْتُ فَضْلَهُ عِنْدَ النَّاسِ فِی النَّادِی وَ الْمَجَالِسِ فَمَا فَضْلُهُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قَالَ: بِقِرَاءَةِ الْقُرْآنِ کمَا أُنْزِلَ وَ دُعَائِهِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَیثُ لَا یلْحَنُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الدُّعَاءَ الْمَلْحُونَ لَا یصْعَدُ اِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛(1)

احمدبن‌فهد در عدة الداعی از امام جواد(ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود: اگر دو نفر در دیانت و مفاخر آبا و اجدادى(2)‏ برابر باشند، آن یک که ادبش بیشتر است، نزد خداوند متعال برتر و بافضیلت‏‌تر است. راوى گوید: پرسیدم: فدایت شوم! برترى فرد مؤدّب نزد مردم و در مجالس معلوم می‌باشد؛ امّا نزد خداوند بلندمرتبه چگونه است؟ فرمود: فضیلتش به این است که قرآن را همان‌گونه‌که نازل شده، قرائت می‌کند و در دعا کردن، از غلط‌گویى پرهیز دارد؛ چون دعاى غلط، به‌سوى خداوند متعال بالا نمی‌رود.»

شبیه همین مضمون، سخن امام صادق(ع) است که فرمود: «نَحنُ قَومٌ فُصَحاءُ إذا رَوَیتُم عَنّا فَاعرِبُوها؛ ما قومى فصیح و خوش‌سخن هستیم. هرگاه از ما سخنى را نقل می‌کنید، درست نقل کنید.»(3)

اقسام ویرایش

ویرایش، دارای اقسامی است. می‌توان بر اساس ویژگی‌های مختلف، اقسام متفاوتی را برای ویرایش برشمرد. در ذیل، با توجّه به دو خصیصه «عملکرد ویراستار در متن» و «فضا و محل ویرایش»، برخی از انواع ویرایش را تبیین و بررسی می‌کنیم. گفتنی است که اقسام مطرح‌شده در نوشتار حاضر و زیرمجموعه‌های آنها، محصور عقلی نیستند و شاید بتوان موارد دیگری را هم اضافه کرد.

1. اقسام ویرایش بر مبنای عملکردِ ویراستار در متن

کار ویراستار و حیطه فعّالیّت وی در متن، متفاوت است؛ مثلاً گاهی به پاک‌سازی اغلاط صوری و ظاهری متن می‌پردازد؛ مانند: رعایت فاصله و نیم‌فاصله.(4) زمانی ایرادات زبانی متن را برطرف می‌کند؛ مانند: اصلاح خطا دستوری و گرته‌برداری‌ستیزی(5)، و گاهی نیز عیار متن را از نظر علمی می‌سنجد؛ همچون اساتید راهنما و مشاورِ پایان‌نامه‌ها و رساله‌های حوزوی و دانشگاهی و همچنین داوران و ارزیابان مقالات علمی ـ پژوهشی یا علمی ـ ترویجی.(6)

بنا بر عملکرد ویراستار در متن، می‌توان اقسام ذیل را نام برد:

الف. ویرایش صوری (فنّی) (7و8)

در این محدوده، بایستگی شکلی و ظاهری اثر، مورد نظر است و ویراستار فارغ از موارد محتوایی و زبانی، تنها مسائل شکلی کار را بررسی می‌کند که عبارت‌اند از:

• - نشانه‌های سجاوندی؛
• - بازبینی و یک‌دستیِ ارائه متن و ضبط نام‌ها و اصطلاحات غیرفارسی؛
• - کاربرد صحیح اعداد و ارقام؛
• - چگونگیِ استفاده از عوامل ارائه مفاهیم، همچون: تصاویر، جدول، شکل، نقشه و نمودار؛
• - بازبینی کتاب‌شناسی، ارجاعات و واژه‌نامه؛
• - تبدیل مقیاس‌ها و بررسی داده‌های واژگانی و تخصّصی؛
• - اعراب‌گذاری، آوانویسی و توضیح معنای واژگان در صورت لزوم؛
• - بازبینی تمام اثر از نظر هم‌خوانی آن با ضوابط ارائه متون علمی و مکتوب؛(9)
• - اعمال شیوه‌نامه مقبول ناشر در اثر و تطبیق همه جنبه‌های ظاهری و صوری اثر با قواعد شیوه‌نامه.(10)

ب. ویرایش زبانی (دستوری ـ زبانی/ ادبی ـ نگارشی)(11)

این نوع، بیشتر بر اشکال‌های زبانی و بیانی اثر تمرکز دارد و جدای از صحّت و سقم مطالب ارائه‌شده، با در نظر گرفتن زبان معیار، شیوه نگارش مطلب را بازبینی می‌کند و مجموعه‌ای از موارد زیر را شامل می‌شود:

• - حذف خطاهای دستوری و زبانی و جایگزینی موارد بایسته؛
• - ابهام‌زدایی و برطرف کردن اختلاف‌های سبْکی؛
• - حفظ یک‌دستی زبانی و هماهنگی ارائه مطلب.

در این‌گونه از ویرایش، تصحیح خطاهای شایع زبانی و سبْکی، همچون: گرته‌برداری، معادل‌یابی بی‌مورد، کاربرد تعبیرهای نامناسب، درازنویسی و خلاصه‌گویی، از وظایف ویراستار است.(12)

استاد عبدالحسین آذرنگ، مصادیق این قسم را توسعه داده و مواردی همچون: صحّت املائی و انشائی نوشته، شیوه خط و نشانه‌گذاریِ متن را نیز به آن اضافه کرده است:

«ویراستاران زبانی، دستوری، زبانی ـ ادبی و نگارشی که گاه ممکن است با نام‌های دیگری از آنها یاد کنند، اثر را از حیث مطابقت با قاعده‌های دستوری، آیین درست‌نویسی، رسائی جمله‌ها و عبارت‌ها، صحّت املائی و انشائی نوشته، تقطیع درست و متناسب مطالب، شیوه خط و نشانه‌گذاریِ متن، ویرایش می‌کنند.»(13)

ج. ویرایش محتوایی

وظایف ویراستار محتوایی، عبارت است از:

• - حذف اشتباهات و تصحیح خطاهای نگارشی؛
• - توضیح ابهام‌ها و موارد مجمل؛
• - بازبینی نقل‌قول‌ها و ارجاعات؛
• - بازبینی کلّ اثر با توجّه به نحوه علمی ارائه مطالب.(14)

د. ‌ویرایش متنی

ویرایشی است که در آن ویراستار، ویرایش صوری و زبانی، هر دو را با هم انجام می‌دهد.(15)

ﻫ . ویرایش اسلوبی

ویرایش اسلوبی، هنرِ ویراستار ادبی باتجربه، متن‌شناس، سبک‌شناس، روش‌شناس و مسلّطی است که به انواع اسلوب‌ها یا سبک‌های نگارش احاطه دارد و می‌داند زبان، بیان و لحن مناسب برای هر اثری، در هر دوره‌ای و خطاب به هر سنخی از مخاطب، چه ویژگی‌هایی دارد و چگونه باید آن را به‌کار برد. در مؤسّسه‌های انتشاراتی بزرگ و بین‌المللی، در ویرایش آثار ادبی نویسندگان برجسته و صاحب سبک، از ویراستاران اسلوبی استفاده می‌کنند. ویرایش اسلوبی خوب، اوج ویرایش‌های زبانی است.(16)

هر کدام از اقسام فوق، ویراستارانی دارد و ممکن است ویراستاری در تمامی موارد مذکور متبحّر و باتجربه باشد. در برخی مؤسّسات(17) و انتشارات‌ها، ویراستاران تحت نظر و رهبری ویراستار ارشد فعّالیّت می‌کنند. ویراستار ارشد، فردی شاخص است و معمولاً گروهی از ویراستاران را رهبری می‌کند. ویراستاران ارشد، با نویسندگان ارتباط دارند و در رشد و پرورش آنان می‌کوشند.(18)

2. اقسام ویرایش از جهت فضا و محلِ ویرایش

ویرایش از جهت فضا و محلّ آن، بر دو گونه است:

• الف. ویرایش کاغذی؛
• ب. ویرایش رایانه‌ای.

در ابتداء و قبل از اختراع رایانه، یگانه محلّ ویرایش، کاغذ بود. ویرایش رایانه‌ای، متعلّق به ویراستارانی است که در کار کردن با رایانه و نرم‌افزار Microsoft Word مهارت دارند. هم‌اکنون در برخی از مؤسّسات و انتشارات‌ها، ویرایش کاغذی منسوخ شده است.

مزایا و معایب ویرایش رایانه‌ای

کار کردن با رایانه در تمامی ساحت‌های علمی، فرصت‌ها و تهدیدهایی به‌وجود آورده است. ویرایش نیز از این فرصت‌ها و تهدیدها مستثنا نیست. پژوهشگران امروزین از روش‌های نوین و پیشرفته در جمع‌آوری اطّلاعات خود استفاده می‌کنند؛(19) هر چند در پردازش اطّلاعات، مانندِ زمان‌های قدیم باید وقت صرف نمایند و تفکّر کنند. هم‌اینک تحقیقات رایانه‌ای، هم‌ردیف تحقیقات کتابخانه‌ای و بلکه بالاتر از آن قرار دارد و پژوهشگری موفّق‌تر است که بتواند از رایانه، نرم‌افزارها، اینترنت و سایر ابزارهای فنّاوری، بیشتر و بهتر استفاده کند. سرعت تحقیق با رایانه، قابل مقایسه با مطالعه کتاب و فیش‌برداری فیزیکی نیست.(20)

1. مزایای ویرایش رایانه‌ای

الف. سرعت

در ویرایش رایانه‌ای، به‌ جهت استفاده از دستورات کلّی و جایگزین کردن واژه صحیح به‌ جای واژه غلط در سراسر متن، کار سریع‌تر انجام می‌شود؛ حتّی علاوه بر واژه، در تصحیح فاصله و عدم فاصله قبل و یا بعد از علائم سجاوندی نظیر نقطه و ویرگول نیز می‌توان از دستورات کلّی تک‌مرحله‌ای و یا چندمرحله‌ای استفاده کرد. البته لازم است در این باره بسیار دقّت شود؛ زیرا اگر دستور اشتباهی داده شود، اغلاط بسیاری در متن ایجاد می‌شود. در خصوص این موضوع، ذیل عنوان معایب ویرایش رایانه‌ای بحث خواهد شد.

ب. حذف واسطه

در ویرایش کاغذی، ویراستار اصلاحات را در برگه‌ای می‌نویسد و برای اعمال کردن آنها در متن، برگه را به حروف‌نگار می‌دهد؛ امّا در ویرایش رایانه‌ای، واسطه‌‌گریِ حروف‌نگار وجود ندارد و ویراستار اغلاط را یافته، شخصاً اصلاح می‌کند. حذف واسطه‌گری، مزایایی دارد؛ از جمله:

• - هزینه ویرایش کاهش می‌یابد؛
• - سرعت تولید کتاب افزایش پیدا می‌کند.

همچنین، احتمال اینکه حروف‌نگار برخی از اصلاحات را نبیند یا پی به مراد ویراستار نبرد، منتفی می‌شود. البته در مؤسّسات و انتشارات‌هایی که دارای تیم ویراستاری هستند و اعضاء چندین سال با هم کار می‌کنند، این احتمال تا حدودی منتفی است.

2. معایب ویرایش رایانه‌ای

الف. خطا در کپی و پیست متن

در نگارش و ویرایش رایانه‌ای، بیشترین خطا در کپی (Copy) و پیستِ (Paste) متن صورت می‌گیرد؛ چنان‌که بیشترین خطا در نگارش و ویرایش، در حشو و زیاده‌گویی است.

باید در کپی و پیستِ متن دقّت کرد. گاهی مواقع، برای جلوگیری از اتلاف وقت، عبارات تکراری به‌ جای تایپ، کپی (Copy) و پیست (Paste) می‌شود. باید مراقب بود تا اگر اختلافی وجود دارد، اِعمال شود؛ مثلاً در نوشته‌ای که ارجاعات آن درون‌متنی است، منبع (ابن‌سینا، شفاء، ج2، ص200) بسیار تکرار شده است. ضروری است هنگامی که منبع فوق کپی (Copy) و پیست (Paste) شد، دقّت شود که اگر شماره جلد و صفحات تغییر کرده، آنها را اِعمال نمود. همچنین، دقّت شود که عبارتِ مادر (عبارتی که کپی Copy شده)، غلط املائی نداشته باشد تا با هربار پیستِ (Paste) متن، غلط املائی تکرار نشود.

به ‌‌عنوان نمونه، در فایل اولیه کتابِ «فضای سایبر و جرایم سایبری» که برای کتاب‌آمایی و چاپ به انتشارات میراث فرهیختگان داده شده بود، غلط املائی از نمونه ذکرشده وجود داشت؛ زیرا لفظ اوّلیه به‌اشتباه از سوی حروف‌نگار، «انشارات خرسندی» نگاشته شده بود و با هربار کپی و پیست، لفظِ اشتباه تکرار شده بود.

فایل اولیۀ کتابِ «فضای سایبر و جرایم سایبری»، صفحۀ 16 (پاورقی)
چابک، مهدی، تهران، انتشارات میراث فرهیختگان، چ اول

فایل اولیۀ کتابِ «فضای سایبر و جرایم سایبری»، صفحۀ 20 (پاورقی)
چابک، مهدی، تهران، انتشارات میراث فرهیختگان، چ اول

 ب. استفاده از صفحه‌کلیدهای مختلف

از یک صفحه‌کلید جهت تایپ و ویرایش استفاده شود؛ زیرا چشم، ذهن و انگشتان دست، به صفحه‌کلید عادت می‌کنند و جای حروف و اعداد صفحه‌کلید به خاطر می‌ماند. با عوض شدن صفحه‌کلید، علاوه بر آنکه فعّالیّت کُند می‌شود، احتمال خطا نیز وجود دارد.

ج. عدم شفافیت

حروف، کلمات و عبارت‌ها، در کاغذ شفاف‌تر و واضح‌تر نسبت به صفحه نمایش رایانه دیده می‌شوند. برای رفع این مشکل، برخی از تغییر فونت استفاده می‌کنند. نگارنده، بزرگ‌نمایی صفحه (Zoom) را پیشنهاد می‌دهد. هرچه بزرگ‌نمایی بیشتر باشد، املاء کلمات، علائم نشانه‌گذاری، فاصله بین کلمات و سایر امور، شفاف‌تر دیده می‌شوند. برای اندازه‌های مختلف صفحه، شماره‌های ذیل برای بزرگ‌نمایی پیشنهاد می‌شود؛ مشروط بر اینکه چشم اذیت نشود:

• - قطع (اندازه) A4 (21 در 29/7): شماره 200.
• - قطع وزیری (17/5 در 24/5): شماره 280.
• - قطع رقعی (15 در 22): شماره 330 .

د. دستورات کلّی (Replace)

استفاده از دستورات کلّی (Replace)، هم فرصت است و هم تهدید. از طرفی، سرعت را افزایش می‌دهد و از سویی، ممکن است اغلاط جدیدی به متن اضافه کند. در دستورات کلّی (Replace)، بسیار باید دقّت شود؛ زیرا در تمام حروف و کلماتِ متن اجراء می‌شود. سعی شود دستورات، در ابتداء کار و قبل از شروع ویرایش انجام شود. بشخصه، وقتی 30 درصد از متنی را ویرایش کنم، با احتیاط و دقّت بیشتر، دستور کلّی می‌دهم. قبل از دستور، متن را از ابتداء تا انتهاء مرور اجمالی کنید تا دستور خانمان‌سوزی ندهید؛ مثلاً متنی که دارای عبارات بسیار انگلیسی است که از چپ به راست نوشته شده‌اند، دستور کلّی راست‌چین کردن عبارات متن و پاورقی، مناسب نیست.

ﻫ .کپی کردن مواد خام در فایل وُردِ اصلی

برخی مواقع، مطالبی از وبگاه‌ اینترنتی، فایل پی‌دی‌اف (Pdf)، نرم‌افزارهای تحقیقاتی، فایل ورد (Word) و مواردی از این دست، کپی (Copy) می‌شود و در فایل وردِ (Word) اصلی که مشغول نگارش و یا ویرایش در آن هستیم، ریخته می‌شود. این عمل، مناسب نیست؛ زیرا عباراتِ جدیدی که از محیط‌های دیگر به‌دست آورده‌ایم، احتیاج به ویرایش و پاک‌سازی دارد و دست‌کم آن است که باید با محیط جدید از لحاظ رسم‌الخط و املاء، مطابق و یک‌دست شوند. چه بسا بعد از اینکه به فایل وردِ (Word) اصلی پیست (Paste) شوند، ویرایش آنها فراموش شود. بهتر است عبارت در ابتداء به فایل ورد (Word) دیگری انتقال داده ‌شده و ویرایش شود و سپس، عبارت ویراسته به فایل اصلی انتقال یابد.نتیجه‌گیری

فنّاوری و مدرنیته، به‌سرعت در حال پیشرفت است. از مصادیق بارز فنّاوری، رایانه است. علوم مربوط به رایانه، چه در حوزه سخت‌افزار و چه نرم‌افزار، گسترش یافته است. از مصادیق کاربرد رایانه، پردازش متن است. نوشتار حاضر، به بحث درباره برخی از فواید و معایب صنعت ویرایش رایانه‌ای پرداخته است. مزایای ویرایش کردن در محیط رایانه، بسیار زیاد و متنوّع است و این ویرایش، بر قسیمِ خود (ویرایش کاغذی) برتری دارد. مهم‌ترین فواید ویرایش رایانه‌ای، سرعت بالا و رفع اشتباهات ناشی از واسطه‌هاست؛ زیرا در محیط کاغذ، اصلاحات ویراستار باید به‌وسیله حروف‌چین در متن اعمال شود؛ درحالی‌که در ویرایش رایانه‌ای، اصلاحات مستقیم و بدون واسطه توسط ویراستار اعمال می‌شود. ویرایش رایانه‌ای، معایبی نیز دارد که بر کاربران و ویراستاران، یادگیری آنها لازم و بایسته است. در این نوشتار، به فواید و معایب ویرایش رایانه‌ای اشاره شد و راهکارهای برون‌رفت از معایب آن نیز بررسی گردید.

پی‌نوشت‌ها:

* ویراستار و مدیر انتشارات «میراث فرهیختگان»
1. محمدبن‌حسن حرّ عاملى، ‏وسائل الشیعة، ج‏7، ص56.
2. مثلاً هر دو از ذریه رسول‌الله(ص) باشند؛ چون وراثت در انسان مؤثّر است. از نظر روان‌‌شناسان، شخصیت هرکسی معلول سه امر است که از آن با عنوان مثلث شخصیت یاد می‌کنند: تعلیم و تربیت، محیط، وراثت. (علی قنبریان و علی عظیمی، «تأثیر مزاج و طبایع چهارگانه بر شخصیّت و اخلاق از منظر حکمای اسلامی»، ص33)
3. احمدبن‌محمد ابن‌فهد حلّى، آیین بندگى و نیایش (ترجمه عدة الداعی)، ص35.
4. برخی نیم‌فاصله را از توانمندی‌های خط فارسی دانسته‌اند که خط‌های لاتین و حتّی خط عربی فاقد آن است. (سید حمید حیدری‌ ثانی، «نیم‌فاصله»، ص72)
5. محمدرضا باطنی، اصلاح و تغییر گرته‌برداری را جایز نمی‌داند. از نظر وی، گرته‌برداری از زبان‌های بیگانه، ضرری به زبان فارسی نزده؛ بلکه به غنای آن نیز کمک کرده است. (محمدرضا باطنی، «اجازه بدهید غلط بنویسیم: نقدی بر کتاب غلط ننویسیم»، ص28)
6. برخی اصلاحِ علمی و محتوایی و بررسی ارائه نظریات و سنجش استدلال‌های به‌کاررفته در متون را خارج از مفهوم ویرایش دانسته‌اند و ویرایش را منحصر به شاکله نگارش کرده‌اند.
7. از نظر عبدالحسین آذرنگ، اطلاقِ ویرایش و ویراستار فنّی، به این قسم غلط است. (مبانی نشر کتاب، ص42ـ43)
8. مباحث ویرایش صوری در مؤسّسه «ویراستاران»: دستور خط، املاء، فاصله‌گذاری، عددنویسی، اجزاء کتاب، فهرست، لایه‌بندی، نشانه‌گذاری، ارجاع‌دهی، و تنظیم کتابنامه. (محمدمهدی باقری، درس‌نامه کارگاه ویرایش و درست‌نویسی، ص35)
9. فرشاد رضوان، راهنمای ویرایش و نگارش، ص2.
10. عبدالحسین آذرنگ، مبانی نشر کتاب، ص42ـ43.
11. مباحث ویرایش زبانی در مؤسّسه «ویراستاران»: تبدیل واژه ناآشنا به آشنا، رفع کژتابی زبانی، دقّت‌ورزی معنایی، اصلاح خطای منطقی و پیچیده‌نویسی، حشوزدایی، کلیشه‌کُشی، معیارسازی محاوره و لهجه و گویش و شکسته‌نویسی، رساسازی نارسایی آوایی، اصلاح خطای دستوری، گرته‌برداری‌ستیزی. (محمدمهدی باقری، درس‌نامه کارگاه ویرایش و درست‌نویسی، ص15)
12. فرشاد رضوان، راهنمای ویرایش و نگارش، ص2.
13. عبدالحسین آذرنگ، مبانی نشر کتاب، ص42.
14. فرشاد رضوان، راهنمای ویرایش و نگارش، ص2.
15. عبدالحسین آذرنگ، مبانی نشر کتاب، ص42ـ43.
16. همان.
17. مانند: مؤسسه متنوک (مرکز تخصصی نگارش و ویرایش کتاب)، با مدیریت سید محمد بصام.
18. محسن مدیرشانه‌چی، فن نشر کتاب، ص44.
19. در سال 1392 شمسی، قبل از اینکه از پایان‌نامه سطح 3 خود دفاع کنم، برای به‌دست آوردن تجربه، تصمیم گرفتم که در چند جلسه دفاعیه به ‌عنوان مهمان شرکت کنم. در یکی از جلسات، محقّقی که از پایان‌نامه خود دفاع می‌کرد، مطرح کرد نوشتن رساله‌اش سه سالِ مفید طول کشید. با تعجّب علّت را پرسیدم. در جواب گفت که پیدا کردن منابع، مثلاً جلد50 کتاب بحار الأنوار، و جمع‌آوری مطالب از آن‌ها و بعد دادن نوشته‌ها به حروف‌چین، سپس غلط‌گیری، ویرایش و... زمان‌بر بوده است. به وی گفتم اگر شیو‌ه‌های جدید تحقیق، به‌ویژه کارکرد محصولات و نرم‌افزارهای علوم اسلامی را می‌دانستی، خیلی زودتر به مقصد رسیده بودی. (علی قنبریان، «جستاری در تحقیق و برخی شیوه‌های نوین آن»، ص95)
20. «این نمی‌شود که در دنیا کامپیوتر باشد؛ سرعت از ساعت و دقیقه به ثانیه رسیده باشد؛ براى ذره‌ذره‏‌هاى وقت و انرژى حساب باز بشود؛ دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشى عالم براى دانشجویان و محقّقان و خرده‏ محقّقانِ خودشان امکانات تحقیق را فراهم کنند؛ امّا ما طبق همان شیوه‏‌هاى قدیمى که یک‌ روز بزرگان ما عمل می‌کردند، چون دستشان خالى بود، عمل بکنیم. مگر چنین چیزى ممکن و رواست؟ اصلًا جایز نیست. این‏ها چیزهایى است که باید تطوّر پیدا کند. نمی‌شود شما امروز که می‌خواهید از اینجا به تهران بروید، الاغى پیدا کنید و سوار آن بشوید و قدم‏‌به‏‌قدم از اینجا به کوشک نصرت، از آنجا به علی‌آباد و نقاط دیگر بروید، تا بعد از چهار پنج روز به تهران برسید. چنین چیزى امکان ندارد. شما یک ماشین پیدا می‌کنید و سوار آن می‌شوید و یک ساعت، دو ساعت دیگر به تهران می‌رسید. این وسیله، در اختیار ماست. ما فقه هم می‌خوانیم؛ امّا از وسیله سریع‏‌السّیر هم استفاده می‌کنیم؛ مگر مانع و منافاتى دارد؟ ما فقه هم می‌خوانیم؛ امّا از کامپیوتر هم براى فقه استفاده می‌کنیم. ما فقه هم می‌خوانیم؛ امّا از شیوه‏‌هاى جدید تحقیق هم استفاده می‌کنیم. (سیدعلی خامنه‌ای، سخنرانى در اجتماع طلاب و فضلاى حوزه علمیه قم،‏ 1370/12/1)
«بنده... از رایانه استفاده می‌کنم؛ مهجورترین روایات را در ظرف چند دقیقه پیدا می‌کنم. خیلی از روایات است که... با زدن چند تکمه.... با آدرس در اختیار انسان قرار می‌گیرد... . چرا باید از این استفاده نشود؟ (سیدعلی خامنه‌ای، بیانات در دیدار با اعضاء شورای عالی حوزه علمیه قم، 1376/6/29)

منابع: