اشاره

به همّت واحد آموزش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، در تاریخ شنبه 24 آذرماه سال 1403 وبینار معرّفی «نرم‌افزار دانشنامه فرق و مذاهب» در سالن اجتماعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) به شکل حضوری و مجازی برگزار شد.

ارائه‌دهنده وبینار این محصول فاخر، جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شیرملکی، مدیر علمی گروه علوم عقلی معاونت پژوهش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) بود که طیّ آن، ضمن اشاره به محتوا و امکانات بخش کتابخانه، به معرّفی قابلیت‌های بخش درختواره پرداخت و امکانات متنوّع این بخش را مورد بحث و بررسی قرار داد.

گزارش ذیل، مشروح این وبینار علمی است که از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرد.

اشاره

به همّت پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی دیجیتال مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نشست علمی «بررسی سند توسعه هوش مصنوعی» به تاریخ 29 آذر 1403 مصادف با هفته پژوهش، در سالن اجتماعات مرکز نور در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی که رئیس محترم مرکز نور، مسئولان و دست‌اندرکاران این مرکز و نیز محقّقان، مهندسان و علاقه‌مندان به مباحث مرتبط با هوش مصنوعی حضور داشتند، جناب آقای دکتر بهروز مینایی، عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، به‌عنوان سخنران و ارائه‌کننده، ضمن اشاره به وضعیت هوش مصنوعی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، به بیان مباحث مرتبط با موضوع نشست پرداخت و روند تهیه سند توسعه هوش مصنوعی را تبیین نمود. ناقدان این نشست علمی، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی، مدیر گروه کتابخانه‌های دیجیتال مرکز نور و حجّت‌الاسلام والمسلمین احمد شجاعی‌فر، پژوهشگر گروه کتابخانه‌های دیجیتال نور، به نقد و بررسی مباحث مطرح شده پرداختند و بر محورهایی چون ضمانت اجرایی سند توسعه و ارزیابی آن با سایر سندهای مصوب جهانی تأکید کردند.

در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «چالش‌ها و کاربردهای مدل‎های زبانی بزرگ» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی، جناب مهندس آقای احمد ربیعی‌زاده، معاون فنّاوری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و همچنین مدیر آزمایشگاه هوش مصنوعی و علوم اسلامی - انسانی نور، به بیان سخن و ارائه مباحث پرداخت. ایشان ابتدا اشاره‌ای به فعّالیت‌های مرکز نور در زمینه هوش مصنوعی کرد و در ادامه، ضمن معرّفی ربات‌های گفت‌وگوگر، به تبیین چیستی مدل‌های زبانی بزرگ پرداخت و با تشریح و توضیح کاربرد آنها، به طور خاصّ به معرّفی کاربرد مدل‌های مختلف زبانی هوش مصنوعی در هر یک از حوزه‌های علوم اسلامی مبادرت ورزید و مزایا و چالش‌های به کارگیری آنها در علوم اسلامی را مورد بحث و بررسی قرار داد. بخش پایانی سخنان ایشان، به تبیین مراحل تحقیق و پژوهش و کاربردهای مدل‌های هوش مصنوعی برای هریک از مراحل تحقیق بود. در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «الگوی به‌کارگیری هوش مصنوعی در علوم انسانی - اسلامی» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

ارائه این نشست علمی، بر عهده جناب آقای دکتر کاظم فولادی قلعه، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و همچنین سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر دانشگاه تهران بود. ایشان ابتداء به بیان نقش و جایگاه هریک از علوم انسانی در شکل‌گیری هوش مصنوعی پرداختند و در ادامه، وضعیت کاربست هوش مصنوعی در علوم انسانی را مطرح کردند و با اشاره به الگوهای چهارگانه تولید علم از گذشته تاکنون، عصر حاضر را دوره الگوی چهارم تولید علم برشمردند که با کمک ابزارهای ماشینی و هوش مصنوعی، علم با سرعت متفاوتی، تولید، ارائه و تحلیل می‌شود.

در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «تحلیل آینده هوش مصنوعی بر اساس سنّت‌های الهی» در تاریخ 24 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه، ابتداء جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان، با بیان این نکته که سنّت‌های الهی، همان قوانین ثابت خداوند برای مدیریت مردم و عالم هست، سنّت‌ها را به دو دسته «مطلق» و «مشروط» تقسیم کرد و در ادامه، ضمن اشاره به تعریف هوش مصنوعی، درباره آینده هوش مصنوعی، امکان تحقّق دوره تَکینگی را مطرح نمود و با طرح چهار سناریو احتمالی برای آینده، ضمن بررسی و ارزیابی آنها، پیشنهاد سناریوی تکاملی را مطرح ساخت. بر اساس حرکت تکاملی، جامعه و تاریخ به سوی تکامل در حرکت است.

سپس، حجّت‌الاسلام والمسلمین بهروز لک، به‌عنوان ناقد اوّل، ضمن بیان آیاتی از قرآن کریم و نمونه‌هایی از سنّت‌های قطعی خداوند، برخی از سناریوهای مطرح‌شده را مردود شمرد. در ادامه نیز جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهرامی به‌عنوان ناقد دوم، با بیان نکاتی پیرامون هوش مصنوعی و رویکرد حوزه علمیه به آن و نیز جهت‌گیری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این زمینه، انتقاداتی به برخی از مسائل مطرح‌شده در نشست را ابراز داشت. در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

مراسم رونمایی از نرم‌افزار «کتابخانه کتب مرجع - نسخه دوم» در روز پنج‌شنبه، هشتم آذر 1403 در سالن اجتماعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، با حضور جمعی از طلّاب، فضلا و پژوهشگران حوزه متون مرجع و برخی مسئولان مراکز فرهنگی و پژوهشی، در قم برگزار شد.

در این جلسه، ابتداء جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین فریدون سبحانی، مسئول پروژه کتابخانه کتب مرجع، در سخنان کوتاهی به انگیزه‌ها و اهداف تولید نرم‌افزار کتابخانه کتب مرجع پرداخت و منابع مورد استفاده در برنامه و فرایند تولید آن را توضیح داد.

در ادامه، جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، با اشاره به دستاوردهای مرکز نور، به مهمّ‌ترین محصولات و تولیدات این مرکز در سکوهای رومیزی، موبایلی و وب اشاره کرد و همچنین، به برنامه‌ها و محصولات در حال توسعه نیز پرداخت.

سخنران ویژه اوّل این مراسم، جناب آقای دکتر غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، با تأکید بر اهمّیّت کتب مرجع در تحقیقات و پژوهش‌ها، به لزوم استفاده بهینه از ظرفیت‌های فراهم‌شده به واسطه دیجیتالی‌شدن منابع اشاره نمود و خاطرنشان کرد که توجّه به آسیب‌های احتمالی ناشی از فضای مجازی نیز ضروری است.

سخنران ویژه دوم، جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین آقای رسول جعفریان، با تحسین تلاش‌های مرکز نور برای تسهیل دسترسی به منابع و متون و میراث علمی در حوزه علوم اسلامی، به بیان برخی چالش‌های موجود پیش روی محقّقان در استفاده از منابع دیجیتال و موانع بهره‌برداری بهینه از فنّاوری‌های نوین پرداخت. در پایان این جلسه، با حضور مهمانان ویژه، از نرم‌افزار «کتابخانه کتب مرجع - نسخه2» رونمایی شد.

گزارشی که در ذیل می‌آید، نگاهی است به آنچه در این مراسم رونمایی مطرح گردید و امید است مورد استفاده علاقه‌مندان قرار گیرد.

سخن نخست

بزرگداشت شخصیت‌های بزرگ اسلامی و حفظ میراث ارزشمند ایشان، یکی از رسالت‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) است. در همین راستا، پس از برگزاری همایش «مرجعیت شیعه، حکمرانی و تمدّن اسلامی؛ با محوریت واکاوی اندیشه‌های مرحوم آبت الله العظمی سید عبدالحسین نجفی لاری» در ۱۹ اردیبهشت‌ماه، مجموعه آثار و تألیفات این عالم بزرگ، در قالب نرم‌افزار تولید شد و در اختیار علاقه‌مندان و محقّقان رشته‌های مختلف علوم اسلامی قرار گرفت.

آیین رونمایی از این نرم‌افزار، شنبه 14 مهرماه 1403، با حضور حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری، تولیت آستان مقدّس احمدی و محمدی(علیهماالسلام) و آبت الله لطف‌الله دژکام، نماینده ولیّ فقیه در استان فارس و امام جمعه شیراز، و حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در سالن شهید آبت الله دستغیب در حرم مطهر شاهچراغ برگزار شد.

گفتنی است، نرم‌افزار «مجموعه آثار علّامه مجاهد آبت الله العظمی سید عبدالحسین لاری»، شامل متن ۱۲ عنوان در ۱۵ جلد کتاب از آثار علّامه و دیگر آثار مرتبط با ایشان، در موضوع: اصول فقه، فقه اسلامی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. کتاب‌های: تقریرات فی أصول الفقه، التعلیقة علی فرائد الأصول، التعلیقة علی ریاض المسائل، حاشیة المکاسب، مجموعه رسائل، مجموعه مقالات، معارف السلمانی بمراتب خلفاء الرحمانی، ولایت فقیه (سیری در افکار و مبارزات آبت الله سید عبدالحسین لاری)، مشروطه مشروعه، اسناد و مکاتبات آبت الله سید عبدالحسین لاری، امانتدار پیامبران (نقش آبت الله سید عبدالحسین لاری در مبارزات اسلامی قرن اخیر) و مهاجر إلی الله (سیری در زندگی‌نامه آبت الله سید عبدالحسین لاری)، از منابع مهمی است که در این کتابخانه دیجیتالی آمده است.

بهره‌مندی از موتور جست‌وجوی پیشرفته نور با قابلیت‌های اولویت‌دهی پیشرفته به پاسخ‌ها، پالایش نتایج جست‌وجو بر اساس: کتاب، موضوعات، پدیدآور و زبان، انعطاف در برابر پیشوند و پسوند کلمات، محدودکردن جست‌وجو به آیات، روایات و اشعار موجود در متون، امکان ایجاد میز پژوهشی جهت انجام و ثبت پژوهش‌های کاربر، ارتباط واژگان متن با چند دوره لغت‌نامه به همراه قابلیت جست‌وجو و دسته‌بندی مبتنی بر ریشه، از امکانات فنّی و تحقیقاتی این نرم‌افزار ارزشمند محسوب می‌شود.

اشاره

سازمان آموزش کامپیوتر نور در سال 1368ش به منظور آموزش علوم کامپیوتر و مباحث مربوط به فنّاوری اطّلاعات به کلیه اقشار جامعه، به‌خصوص طلّاب حوزه‌های علمیه، تأسیس شد. این سازمان از بدو امر، با گزینش مهندسان خبره و افراد مجرب، در زمینه آموزش رایانه، توانست گام‌های بسیار مثبت و بلندی بردارد؛ به‌طوری‌که در عرض چند سال، شهرت آن به کلّ استان قم رسید و چندی بعد در کلّ کشور، زبان‌زد طلّاب محترم گردید.

این سازمان با توجّه به حمایتی که از طرف دفتر مقام معظم رهبری می‌شد، در مدّت بیش از دو دهه فعّالیت آموزشی، توانست سه میلیون نفرساعت آموزش دوره‌های مختلف نرم‌افزاری و سخت‌افزاری کامپیوتر داشته باشد. با توجّه به حضور سازمان‌های آموزشی متعدّد در سطح استان و همچنین گسترش فرهنگ استفاده از رایانه در مقوله تحقیق و پژوهش اسلامی در میان طلّاب و محقّقان، ادامه خدمات آموزشی، به سایر آموزشگاه‌ها محوّل گردید و سازمان آموزش نور، از شهریورماه سال 1390ش، منحل گردید. از آنجا که استفاده بهینه و کامل از امکانات محصولات نرم‌افزاری و وبی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیاز به آموزش دارد، واحد آموزش محصولات نور در مرکز تأسیس شد و مشغول به فعّالیت گردید.

آنچه در ذیل می‌خوانید، گفت‌وگویی است که جهت آشنایی بیشتر خوانندگان محترم با این واحد آموزشی در مرکز نور، تهیه و تنظیم شده است.

چکیده

هوش مصنوعی که امروزه رواج گستردهای در میان همه اقشار مختلف افراد جامعه یافته و در همه زمینه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد، گرچه نتایج بسیار جذّاب و حیرتانگیز ارائه میدهد، هنوز نمیتواند در نمونه‌های حسّاس جایگزین انسان قرار گیرد. این امر، به‌ویژه در حوزه کارهای پژوهشی، بسیار صادق است و هوش مصنوعی، هنوز قادر نیست همه چرخه پژوهش را به‌تنهایی و بدون نظارت عامل انسانی به انجام برساند. در باب مطالعات حدیث که برای مسلمانان بسیار بااهمّیّت و حسّاس است و نتایج پژوهشها به اتقان خیلی زیاد نیاز دارد، استفاده از هوش مصنوعی مستلزم دقّت و وسواس بسیار خواهد بود.

در این نوشته، تلاش خواهد شد بدون سپردن همه امور مطالعات حدیثی به هوش مصنوعی، استفاده‌هایی که ممکن است برای این کار در اختیار پژوهشگران حدیثی باشد تا از طریق آن سرعت، دقّت و گستره مطالعات آنها افزایش یابد، معرّفی گردد و با روش کتابخانه‌ای و از طریق مرور آثار و پژوهش‌های انجام‌گرفته در این زمینه، راهکارها و مهارتهای استفاده از دستیارهای هوشمند و انتخاب بهترین ابزارها برای انجام این مطالعات به‌تفصیل بیان شود.

این پژوهش، از دو منظر به موضوع مقاله می‌پردازد: یکی، استفاده از الگوریتم‌ها و فنّاوری‌های هوش مصنوعی در مطالعات حدیث که ضمن مرور پیشینه استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، به معرّفی روش‌های نوین پردازش زبان طبیعی و یادگیری ماشین در حوزه مطالعات حدیثی می‌پردازد و دوم، به استفاده از دستیارهای هوشمند و بازوهای گفت‌وگو در مطالعات حدیثی پرداخته و چشم‌اندازهای آینده هر دو حوزه را ترسیم می‌کند.

اشاره

آسان‌سازی و سرعت‌بخشی دسترسی به منابع در نرم‌افزارهای دیجیتال در مقایسه با منابع مکتوب و چاپی، مقرون‌به‌صرفه‌بودن و نیز کم‌حجم‌بودن کتابخانه‌های الکترونیکی، لزوم استفاده از محصولات نرم‌افزاری را دوچندان ساخته و در عمل، روند تحصیل و تحقیق را برای طلّاب، دانشجویان، اساتید و محقّقان گرامی، تسریع و تسهیل نموده است. در همین راستا، هم‌زمان با آغاز ایام تحصیلی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور، به معرّفی چند محصول از محصولات کاربردی و فاخر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) می‌پردازیم.