تا کنون تولیدات ارزشمندی در حوزه فناوری اطلاعات جهت ثبت و ضبط احادیث معصومین(ع) و ارائه آنها در قالب نرم‌افزاری صورت گرفته است. در این میان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را باید پیشرو در این عرصه بزرگ دانست. این مرکز، محصولات نرم‌افزاری چشمگیری را در حوزه حدیث و دانش حدیثی تولید و عرضه نموده است که از آن جمله می‌توان به: جامع الأحادیث 5/3، دانش‌نامه علوی، دانش‌نامه نبوی، گنجینه روایات نور، کتابخانه احادیث تفسیری، سیره معصومان(ع) و معجم موضوعی بحار الأنوار اشاره کرد. از دیگر تولیدات جدید نور در این باره، نرم‌افزار «معجم موضوعی وسایل الشیعه» است. با عنایت به جایگاه کتاب وسایل الشیعه تألیف شیخ حرّ عاملی، در تحقیقات حدیثی و فقهی طلاب، اساتید و دانش‌پژوهان فقه و حدیث، و نیز کثرت مراجعه فقهای بزرگوار شیعه به آن، تولید چنین نرم‌افزاری با قابلیت‌های متنوع تحقیقاتی، بسیار درخور تقدیر می‌باشد.
ویژگی های علمی و راهگشای کتاب وسایل الشیعه، موجب گردید تا بخش حدیث مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی جهت اطلاعرسانی بهتر و استفاده مطلوب‌تر از محتوای آن، به تولید نرم‌افزاری این اثر با قابلیت‌های پژوهشی کاربردی مبادرت ورزد و مسیر تحقیق و فهم دقیق‌تر احادیث اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را تسهیل نماید.
برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب معتبر حدیثی عبارت‌اند از:
- رده‌بندی کتاب بر اساس کتاب‌ها و ابواب فقهی برگرفته از کتاب شرایع الاسلام؛
- آسان‌سازی جستجوی مطلب، جهت سهولت دسترسی محققان به مقصود؛
- گردآوری تمام احادیث مرتبط با یک موضوع در یک مجموعه؛
- تجمیع اسانید روایات؛
- پرهیز از ارائه روایات مشابه و همگون یا تکراری؛
- ارائه توضیحاتی سودمند به منظور رفع ابهام از سند یا متن حدیث.
محتوای برنامه
این برنامه مشتمل بر متن کامل 19 عنوان کتاب روایی شیعه در 203 جلد است که محوری‌ترین آنها، کتاب وسایل الشیعه است؛ به عبارت دیگر، در این معجم موضوعی و لفظی، کتاب وسایل الشیعه، با مصادر، ترجمه‌ها و شرح‌هایی چند مرتبط گردیده است.
منابع موجود در این برنامه، عبارت‌اند از:
- ـ تفصیل وسایل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، شیخ حرّ عاملی (30 جلد)؛
- ـ الکافی، چاپ اسلامیه، (8 جلد)؛
- ـ الکافی، چاپ دار الحدیث (15 جلد)؛
- ـ من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه (4 جلد)؛
- ـ من لا یحضره الفقیه، متن و ترجمه (6 جلد)؛
- ـ تهذیب الأحکام، شیخ طوسی (10 جلد)؛
- ـ الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، شیخ طوسی (4 جلد)؛
- ـ الوافی، فیض کاشانی (26 جلد)؛
- ـ الحاشیه علی کتاب من لا یحضره الفقیه، شیخ بهایی (1 جلد)؛
- ـ روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (14 جلد)؛
- ـ لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، محمد تقی مجلسی (8 جلد)؛
- ـ الکافی؛ الأصول و الروضه، محمد صالح مازندرانی (12 جلد)؛
- ـ مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار، احمد علوی عاملی (3 جلد)؛
- ـ إستقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، محمد بن حسن بن شهید ثانی (7 جلد)؛
- ـ مرآت العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمد باقر مجلسی (28 جلد)؛
- ـ ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محمد باقر مجلسی (16 جلد)؛
- ـ کشف الأسرار؛ شرح الإستبصار، نعمت الله جزایری (3 جلد)؛
- ـ شرح فروع الکافی، محمدهادی مازندرانی (5 جلد)؛
- ـ توضیح الأسناد المشکله فی الکتب الأربعه، محمد جواد شبیری زنجانی (2 جلد).
در این برنامه، همچنین متن کامل 10 دوره لغت‌نامه عربی و فارسی در 62 جلد به منظور فهم معنای واژگان دلخواه کاربر ارائه شده است.
امکانات برنامه
قابلیت‌های اصلی این برنامه، در طیّ دو معجم لفظی و موضوعی تنظیم و ارائه شده است و هر قسمت، امکانات پژوهشی متنوعی را در اختیار کاربر و محققان قرار می دهد.
الف ـ معجم موضوعی
معجم موضوعی، مشتمل بر بخش‌های متعددی از قبیل: کلیدواژه، نمایه، موضوع، نشانی و پژوهش می باشد.
1. کلیدواژه
کلیدواژه ها، عناوین و تعابیر کلّی اند که محور اصلی تمام مفاهیم موجود در معجم موضوعی برنامه می باشند و به عنوان مدخل اصلی، مورد استفاده قرار می گیرند. صفحه کلیدواژه، شامل دو قسمت: «کلیدواژه» و «ریشه» است. در قسمت «کلید واژه»، فهرست کلیدواژه‌ها شامل: کلیدواژه‌های اصلی، مترادفات و الفاظ مشترک فعال است و از چهار طریق: ترتیب الفبایی، تعداد نمایه، تعداد موضوعات و مراحل وصول از کلیدواژه به موضوع، قابل تنظیم می باشد.
از دیگر امکانات این قسمت، قابلیت «مرتبط محض» است که به وسیله آن، مجموع مرتبطات یک واژه به فهرست کلیدواژه‌های اصلی اضافه میشود. ضمن اینکه از طریق گزینه «پنجره مرتبطات» می‌توان کلیدواژه‌های اصلی مرتبط با کلیدواژه جاری را در پنجره‌های جداگانه مشاهده کرد. همچنین در صفحه کلیدواژه‌ها گزینه های: نمایه، موضوع، نشانی و متن جهت مراجعه مستقیم به بخش‌های دیگر برنامه و پژوهش در مورد کلیدواژه‌های فعّال، پیشبینی شده است.
یکی از راه‌های گسترده کردن محدوده پاسخ‌ها در هنگام تحقیق، جستجو از طریق کلیدواژه‌های همخانواده است. با استفاده از امکان ریشه می‌توان به تمامی کلیدواژه های مشتق دسترسی پیدا کرد و جواب‌های مربوط به آن را مشاهده نمود. به منظور بالا بردن سرعت پژوهش، قابلیت ترکیب بین ریشه‌ها، کلیدواژه‌های اَعلام اشخاص و کتب نیز به فهرست ریشه ها افزوده شدهاند.
«گزینه ترکیب»، از جمله قابلیت‌های کاربردی در صفحه کلیدواژه به شمار میرود. در این گزینه، چنانچه موضوع به عنوان واحد جستجو انتخاب شود، به کمک کلیدواژه و نمایه می توان ترکیبی از عناصر مورد نظر ایجاد نمود. در این حالت، پاسخ‌های ارائه‌شده، فهرستی از موضوعات خواهد بود. چنانچه نمایه به عنوان جستجو انتخاب شود، با استفاده از کلیدواژه، ترکیبی از کلیدواژه های مورد تحقیق ایجاد میشود که در این فرض، پاسخ‌های موجود، فهرستی از نمایه‌ها می باشد.
2. نمایه
نمایه ها، زیر عنوان‌های مرکبی هستند که از تألیف کلیدواژه ها حاصل شده اند.
در این بخش از ساختار موضوعی، به کمک نمایه‌های استخراج‌شده از فیش‌ها می‌توان به پژوهش در موضوع یا موضوعات مورد علاقه پرداخت. صفحه «نمایه» دارای دو قسمت اصلی با کارایی های متفاوت است؛ در قسمت «نمایه»، فهرستی از نمایه به ترتیب الفبایی ارائه شده است و به وسیله برگه «فهرست منتخب» می‌توان فهرستی از نمایه های دلخواه را فراهم ساخت و تحقیقات خود را در مورد آنها سامان بخشید. گفتنی است که فهرست اصلی نمایه‌ها، بر اساس موضوع و یا نمایه اخص قابل تنظیم می باشد.
اما در قسمت «کلمات نمایه»، فهرستی از کلمات تشکیل‌دهنده نمایه‌ها مشاهده میشود که به ترتیب حروف الفبا چیده شدهاند و می‌توان آنها را بر مبنای تعداد نمایه‌ها مرتب کرد. کاربر قادر است تا با انتخاب هر نمایه، به نمایه یا نمایه های مرتبط با آن نیز دست یابد. با استفاده از امکان «نمایه‌های مرتبط»، قابلیت انتخاب یک یا چند گروه از نمایه ها و انجام تحقیق در مورد آنها برای کاربر فراهم می گردد.
گزینه های: کلیدواژه، موضوع، نشانی و متن جهت انتقال مستقیم به دیگر بخش‌های برنامه و ساماندهی پژوهش در خصوص نمایه‌های فعال پیشبینی شده است. افزون بر اینکه گزینه «نمایه اخص»، محقق را به منظور انجام تحقیقات در مورد نمایه‌های اخص، به صفحه پژوهش منتقل می سازد.
3. موضوع
موضوع، چکیده متن و اولین مرحله تهیه معجم موضوعی است که از متن مورد نظر استخراج میشود. با بهرهگیری از قابلیت‌های کارآمد صفحه موضوع، می‌توان تحقیقات مختلف را روی موضوعات استخراج‌شده از متون برنامه انجام داد.
این صفحه، دارای دو قسمت اصلی است؛ در قسمت «موضوع»، موضوعات کتب برنامه بر مبنای نام آنها به ترتیب حروف الفبای عربی و یا براساس تعداد فیش‌های هر موضوع فهرست شدهاند. فیش‌های موجود، طبق موضوع به پنج دسته: عادی، خطوط کلی، مطالب کلیدی، استنباطات و استطرادیات تقسیم شده است. برگه «فهرست منتخب» نیز امکان تهیه فهرستی از موضوعات با ویژگی‌های مورد نظر را در اختیار کاربر مینهد. افزودنی است که ارائه گزینه‌های: کلیدواژه، نمایه، نشانی و متن در این صفحه باعث شده تا قابلیت پژوهش در موضوعاتِ فعّال، فراهم آید.
اما در قسمت «کلمات موضوع»، فهرستی از کلمات تشکیل‌دهنده موضوعات فیش‌ها قابل دستیابی می باشد. در حالت اوّلیه، این فهرست به ترتیب حروف الفبا مرتب گردیده و در آن، امکان چینش کلمات بر اساس تعدادد موضوعهای هر کلمه وجود دارد. در این قسمت نیز گزینه‌های: کلیدواژه، نمایه، نشانی و متن، امکان پژوهش بیشتر در واژه‌های فعّال را برای کاربر فراهم ساخته است.
4. نشانی
در این صفحه، فهرستی از فیش‌های تحقیقاتی به همراه: شماره، عنوان، عناوین سرفصل و نشانی هر فیش قابل مشاهده است. ضمن اینکه فهرست نمایه‌ها و کلیدواژه های هر فیش به طور جداگانه در دسترس پژوهشگر قرار دارد.
قابلیت دیگری که در صفحه نشانی ارائه شده، انتقال به صفحه پژوهش و دستیابی به متن مربوط به فیش جاری است. علاوه بر این، می‌توان از امکاناتی چون: پاسخ بعدی، پاسخ قبلی و نمایش کتاب انتخابی نیز بهرهمند گردید.
5. پژوهش
صفحه پژوهش، در واقع نقطه آغاز هر تحقیق است و در ابتدا شامل تمام کلیدواژه‌ها می باشد. این صفحه، جهت به سامان رساندن تحقیقات در بخش‌های مختلف برنامه، در نظر گرفته شده است. از این رو، از جمله کاربردیترین و مهم‌ترین قسمت‌های برنامه به شمار میآید. در دیگر صفحه‌های اصلی، یعنی: کلیدواژه، نمایه، موضوع، نشانی، نمایش و جستجو، گزینه‌های متعددی مانند: کلیدواژه، نمایه، نمایه اخص، موضوع، نشانی و متن گنجانده شده که از طریق آنها می‌توان به صفحه پژوهش منتقل شد و روند تحقیقات را در آنجا ادامه داد و به شکل مطلوب‌تری به سامان رسانید.
به عنوان مثال، در صفحه کلیدواژه با انتخاب گزینه «نمایه»، نمایه‌های مرتبط با کلیدواژه‌های فعال، و با انتخاب گزینه «موضوع»، موضوعهای مربوط به کلیدواژه‌های فعال، در صفحه پژوهش در فهرست قرار می گیرند.
ب - معجم لفظی
معجم لفظی برنامه نیز شامل قابلیت‌های مختلفی است که کاربران را در امر بازیابی و پردازش اطلاعات مدد می رساند. امکانات معـجم لفظی این لوح فشرده عبارت است از: نمایش، جستجو و کتب مرتبط.
1. نمایش
در صفحه نمایش، فهرستی از کتاب‌های موجود در برنامه به همراه متن کتاب انتخابی در اختیار کاربر قرار دارد و می تواند از قابلیت گزینش عنوان کتاب، جلد و صفحه آن، از راه‌های مختلف بهرهمند شود. به منظور تحقیق در متون برنامه، امکان بزرگ‌نمایی متن و فهرست کتب به همراه ابزارهای متنو ع پژوهشی مانند: نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی، علامت گذاری و رنگی کردن نیز در این قسمت گنجانده شده است.
2. جستجو
امکانات متنوعی جهت جستجو در الفاظ و عبارات به روش‌های گوناگون، در این صفحه ارائه شده است. از ویژگی‌های کاربردی این بخش، جستجو در متن و یا جستجو در عناوین، فصل‌ها و ابواب کتب است؛ هنگامی که «جستجو در متن» فعال باشد، فهرست کلمات متن کتاب به صورت الفبایی در دسترس قرار میگیرد و می‌توان به کاوش در متن کتاب‌ها پرداخت و چنانچه «جستجو در فهرست» فعال باشد، عملیات جستجو تنها در عناوین کتب انتخابی انجام میشود. در هر دو قسمت، کاربر قادر است به انجام جستجوی ساده و پیشرفته در الفاظ و عبارات متون اقدام نماید.
3. کتب مرتبط
به منظور انجام پژوهش‌های تطبیقی و مقایسه مباحث مختلف با یکدیگر، امکان مطالعه و مقایسه همزمان متن کتاب وسایل الشیعه با سایر کتب برنامه، پیشبینی شده است که از جمله ویژگی‌های مهمّ این صفحه به شمار می رود. بدیهی است که این قسمت، کمک درخور توجهی به محققان در ساماندهی پژوهش‌های حدیثی در کتاب وسایل الشیعه می‌نماید و ارتباط این کتاب را با دیگر متون مرتبط، به شکل مطلوبی برقرار می‌سازد.
شیوه پژوهش در نرم‌افزار
این نرم‌افزار حدیثی، به دو شیوه موضوعی و لفظی قابل استفاده است. در قسمت لفظی که متشکل از سه بخش اصلی: «نمایش»، «جستجو» و «کتب مرتبط» است، متن کامل متون برنامه به همراه قابلیت جستجوی لفظی در آنها و ارتباط با متون دیگر ارائه شده است. در قسمت جستجو، کاربر از طریق کاوش کلمه یا عبارت مورد نظر می‌تواند به متن دلخواه دست یابد. اگرچه این روش، کارایی و استفاده خاص به خود را دارا است، ولی از کاستی‌هایی چون: ارائه پاسخ‌های غیر مرتبط، دشواری دستیابی به پاسخ مورد نظر و صرف زمان بیشتر برای نیل به مقصود، برخوردار است.
اما در قسمت معجم موضوعی، محقق از طریق کلیدواژه مرتبط با موضوع تحقیق، به‌‌راحتی به پاسخ دلخواه یا مباحث مرتبط دسترسی خواهد داشت و در نهایت، به متون مربوط به آنها نیز متصل خواهد شد.
توضیح اینکه در مسیر بازیابی اطلاعات، کلیدواژه‌ها نخستین مرحله پژوهش را شکل میدهند؛ یعنی در هر تحقیقی، باید کلیدیترین و اصلیترین محور هر خواسته را تعیین نمود و آن را به اصطلاحیترین شکل رایج بیان کرد و سپس این واژه را در فهرست کلیدواژگان جستجو نمود. پس از یافتن کلیدواژه مقصود، با انتخاب آن، به فهرستی از نمایه‌ها دست خواهیم یافت که هر یک به سبب داشتن قیدی افزون‌تر، نسبت به کلیدواژه اصلی، مجموع روایات مربوط به آن کلیدواژه را به گروه‌های کوچک‌تر تقسیم میکنند. با یافتن یک یا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها، فهرستی از موضوعات آشکار خواهد گردید که هر یک، از روایتی استخراج گشتهاند و انتخاب هر کدام، کاربر را به نشانی و متن کتاب وسایل الشیعه منتقل می‌سازد.