به طوری که هم‌اینک برخى ناشران از این محیط چند رسانهاى و فرامتنى براى انتشار و دسترسپذیرى انتشارات خود استفاده مى کنند و برخى دیگر در حال برنامهریزى براى استفاده از این بستر الکترونیکى پویا هستند. با وجود اینکه بسیارى از صاحبنظران معتقدند کتابهاى چاپى همواره جایگاه خود را در میان خوانندگان و کتابخانه ها حفظ مى کنند و ناشران همچنان فعالیتهاى خود را به نشر کتابهاى چاپى معطوف خواهند کرد، شواهدى نیز مبتنى بر تمایل روزافزون ناشران براى عرضه کتابهاى خود در قالب الکترونیکى از طریق محیط وب دیده مىشود. از یک سو، هزینه نسبتاً کمتر انتشار کتابهاى الکترونیکى نسبت به شکل چاپى، انعطافپذیرى و سرعت بیشتر براى روزآمدسازى و انتشار ویرایشهاى جدید، سهولت فروش، توزیع و خرید کتابهاى الکترونیکى از طریق اینترنت، و از سوى دیگر، افزایش روزافزون تعداد استفادهکنندگان از اینترنت و خوانندگانى که تمایل دارند از طریق رایانه، کتاب مورد نظر خود را پیدا و آن را مطالعه کنند، از مهمترین عوامل انتخاب سیاست نشر اینترنتى از سوى برخى ناشران به شمار مى آیند.
گسترش اینترنت و فنّاورى نوین، تبادل اطلاعات به صورت نیازى دائمى درآمده است. در آیندهاى نه چندان دور، علم و دانش سرمایه هر کشورى خواهد بود. بنابراین، کشورها سعى مى کنند خود را براى ورود به این جامعه آماده کنند؛ ضمن اینکه جهانى شدن نیز این امر را تشدید مى کند. جامعه اطلاعاتى در ایران نیز لاجرم شکل مى گیرد و به موازات مشکلاتى که براى نشریات چاپى وجود دارد، بر تعداد کاربران اینترنت افزوده مى شود. گسترش پایگاهها و وبلاگها در اینترنت باعث شده تا محتواى فارسى در رده چهارم زبانهاى دنیا قرار گیرد؛ اما این موقعیت باعث نشده که ایران در جامعه اطلاعاتى حضورى چشمگیر داشته باشد.
در عصر دیجیتال مسأله اصلی این نیست که کتابخانه چه منابعی در اختیار دارد؛ بلکه بحث بر سر این است که چه منابعی را میتواند به‌سرعت به دست آورد و در اختیار مراجعه کنندگان قرار دهد. برای همه کتابخانه ها مهم است که خط مشی فراهم آوری مجموعه خود را با توجه به موضوعات جدید و با درک مسائل مربوط به مواد دیجیتالی اصلاح کنند.
کتاب الکترونیکى چیست؟
کتاب الکترونیکى را به طور ساده مىتوان این گونه تعریف کرد: "ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتى که بتوان آن را بر روى صفحه رایانه مشاهده کرد". کتابهاى الکترونیکى را مىتوان روى محملهاى دیجیتالى نظیر لوح فشرده، لوح فشرده دیجیتالى، شبکه جهانى وب و نظایر آن منتشر کرد؛ برای مثال، بسیارى از منابع مرجع نظیر: دایره المعارف بریتانیکا، دایره المعارف امریکانا، فرهنگ وبستر و فرهنگ آکسفورد، علاوه بر قالب چاپى، بر روى لوح فشرده و نیز شبکه جهانى وب قابل دستیابى هستند. در سالهاى اخیر، ناشران منابع مرجع سعى کردهاند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانى وب در محیطى فراگیرتر، ارزانتر و با قابلیتهاى چند رسانهاى و فرامتنى در دسترس طیف وسیعى از خوانندگان قرار دهند. این مقاله نیز قصد دارد به همین موضوع، یعنى ارزشهاى افزوده نشر اینترنتى و مزایا و محدودیتهاى آن بپردازد.
کتابهاى الکترونیکى را مىتوان به دو صورت در محیط وب شناسایى کرد. برخى کتابهاى الکترونیکى، شکل چاپى ندارند و فقط در قالب دیجیتالى منتشر مىشوند. همه فرایند نشر کتاب از زمان تألیف تا قرار گرفتن در محیط وب، به صورت الکترونیکى انجام مىشود. بنابراین، چنین کتابهایى را نمىتوان در جهان چاپى و کتابخانه هاى سنتى یافت و از این لحاظ، اثرى منحصر به فرد به شمار مىآیند. این بخش از عرصه نشر کتابهاى الکترونیکى هنوز با مشکلات حقوقى، معنوى و اقتصادى روبهرو است. بخش دوم از کتابهاى الکترونیکى در محیط وب، در واقع شکل الکترونیکى نسخه هاى چاپى منتشر شده به شمار مىآیند که ناشران آنها را از طریق محیط وب نیز دسترسپذیر کردهاند. این گونه کتابهاى الکترونیکى به‌سرعت در حال توسعه و گسترش هستند. کتابهاى الکترونیکى در محیط وب بیشتر در قالب PDF ,HTML و یا متن ساده در دسترس قرار مىگیرند. براى مطالعه برخى کتابهاى الکترونیکى باید همه متن کتاب را به رایانه شخصى خود انتقال داد و یا صفحه به صفحه یا فصل به فصل آنها را مطالعه کرد. اکنون این سؤال مطرح است که انتشار کتاب در محیط وب چه ارزش افزودهاى و چه محدودیتهایى براى خوانندگان و نیز ناشران در پى دارد؟ در بخشهاى آتى به این سؤال پاسخ داده مىشود.
تهديد يا فرصت؟
ظهور رسانه‌هاي الكترونيكي ماهيتاً مي‌تواند تهديدي براي رسانه‌هاي چاپي باشد؛ اما با نگرش صحيح و اتخاذ استراتژي مناسب، مي‌توان از اين تهديد يك فرصت ساخت؛ زيرا فناوري اطلاعات اين امكان را فراهم آورده است كه بسياري از نارسايي‌هاي فرهنگ مكتوب را مرتفع و اطلاعات را با روش‌هاي نوين به استفاده‌كنندگان عرضه كرد، مانند اصلاح روش تدوين و ارائۀ اطلاعات در آثار دائره‌المعارفي، فرهنگ‌هاي اطلاعات عمومي، راهنماها و نظاير آن. از سوي ديگر، چون فناوري اطلاعات يك روش مبتني بر هزينه‌ـ كارآيي براي نشر كتاب، فراهم آورده، نويسندگان و ناشران مي‌توانند از مزاياي آن بهره‌برداري كنند.
نشر الكترونيكي در كشورهاي در حال توسعه و ازجمله ايران، مجال مناسبي را براي توسعه، بهبود و ارتقای ارتباط علمي پديد مي‌آورد. فناوري نوين اطلاعات و به‌ويژه شبكه‌سازي و اينترنت، گسترۀ عظيمي را فراهم كرده تا جهت‌گيري فرهنگي خود را از «انباشتن» دانش به سوي «اشتراك و انتشار» آن هدايت كنيم. جريان يك‌سويۀ اطلاعات در شبكۀ جهاني وب و جنبه‌هاي فرهنگ‌ستيز فناوري و تجارت، بايد با اتخاذ استراتژي مناسب از سوي كشورهاي در حال توسعه مهار شود. بايد دانست كه فناوري جديد با رويكرد يك‌سويه و سلطه‌جويانۀ آن، نه‌تنها اطلاعات، بلكه عناصر فرهنگي و فرهنگ را هم منتقل مي‌كند و به مثابه يك اهرم قدرت به آن نگريسته مي‌شود. با اين همه، درك ما از اين پديده و شناخت جنبه‌هاي گوناگون آن نبايد موجب شود كه به اين «فرصت»، صرفاً از وجه تهديدآميز و منفي آن بنگريم. علاوه بر آن، نشر الكترونيكي به بهينه‌سازي سريع آثار مكتوب نیز كمك مي‌كند.
ارزش افزوده نشر کتاب در محیط وب
فرایندهایى که ارزشهاى جدیدى به نشر کتاب در محیط وب مى افزایند، عبارت‌اند از:
- دسترسى همزمان به نسخهاى واحد از کتاب الکترونیکى: محیط وب این امکان را در اختیار ناشران و نویسندگان قرار مىدهد تا بتوانند نسخهاى واحد از کتابهاى خود را به طور همزمان در دسترس تعداد بىشمارى از خوانندگان قرار دهند و بدین ترتیب، در هزینه هاى گزاف چاپ، صحافى و توزیع کتاب با شمارگان بالا صرفهجویى کنند.
- افزودن اطلاعات چند رسانهاى: در دنیاى چاپى فقط مىتوان عکسهاى رنگى یا سیاه سفید را به کتاب اضافه کرد و امکان استفاده از صوت، انیمیشن و ویدئو به عنوان بخشى از کتاب و یا اطلاعات تکمیلى به منظور تفهیم هر چه بهتر مفاهیم وجود ندارد؛ اما محیط چند رسانهاى وب، این امکان را مىدهد تا به‌راحتى علاوه بر متن، تصویر و ویدئو نیز در کتابهاى الکترونیکى گنجانده شوند.
- امکانات جستجوى اطلاعات: از طریق دیجیتالى کردن متن یک کتاب، مىتوان امکانات جستجوى مختلفى را براى کاوش یک یا چند کلیدواژه در متن کامل کتاب و یا در فصل و صفحهاى مشخص پیشبینى کرد. علاوه بر این، از طریق عملکردهاى بولى (and, or, not) مىتوان جستجوهاى کارآمدى را براى دسترسى به اطلاعات در کتاب در پیش گرفت.
- انعطافپذیرى بیشتر براى اصلاح یا انتشار ویرایشهاى جدید: محیط وب به ناشران و نویسندگان امکان مىدهد تا به‌سرعت، حتى چند هفته پس از انتشار یک کتاب به اصلاح یا انتشار ویرایشهاى جدید اثر مورد نظر بپردازند. انجام چنین فرایندى در محیط الکترونیکى بسیار سریع و کم‌هزینه است.
- ایجاد پیوندهاى فرامتنى به منابع اطلاعاتى مرتبط در وب: محیط فرامتنى وب، تحولى عظیم در ایجاد شبکه مفهومى میان صفحات و منابع اطلاعاتى مرتبط در اینترنت به وجود آورده است؛ به طورى که با استفاده از قابلیت فرامتن و ایجاد پیوندهاى پویا میان صفحات یا پایگاههاى وب، مىتوان کاربر را فقط با فشار دکمه ای بر روى کلیدواژه هاى پویا به منابع مرتبط و تکمیلى ارجاع داد.
برخى مزایاى نشر کتاب در محیط وب براى ناشران
1.کاهش هزینه هاى تولید و چاپ کتاب: همان طور که قبلاً اشاره شد، انتشار فقط یک نسخه از کتابهاى الکترونیکى در محیط وب و دسترسى همزمان همه خوانندگان به آن، منجر مى شود تا بر خلاف کتابهاى چاپى نیازى به انتشار شمارگانى بالا از یک کتاب نباشد.
2.عدم نیاز به فضاى فیزیکى براى انبار کردن کتاب: یکى از مشکلاتى که ممکن است ناشران با آنها روبه رو شوند، انبار کردن کتابها قبل از توزیع و نیز نگهدارى نسخه هاى اضافى است؛ در حالی که نشر کتاب در قالب الکترونیکى نیاز به فضاى فیزیکى براى انبار کردن کتاب ندارد.
3.عدم نیاز به توزیع و ارسال کتاب به نقاط دیگر: یکى از مشکلاتى که ناشران به‌ویژه در کشور ما با آن روبهرو هستند، عدم توزیع سریع، مناسب و کم هزینه کتابها در شهرهاى مختلف است. کتابهاى الکترونیکى نیاز به توزیع و یا ارسال به نقاط دیگر ندارد. البته باید به شکل مناسبى خوانندگان را از انتشار آنها مطلع ساخت. چنین فرایندى مىتواند از طریق مطبوعات، پایگاههاى وب، پست الکترونیکى و تبلیغات چاپى انجام شود.
4.عدم برگشت کتاب از سوى کتابفروشان به دلایل مختلف: از آنجا که تنها یک نسخه از کتاب الکترونیکى تولید مىشود و در محیط وب در دسترس قرار مىگیرد، ناشران هیچ‌گاه با مشکل برگشت کتاب از سوى کتابفروشان و توزیعکنندگان روبهرو نخواهند شد.
5.سرعت بخشیدن به چرخه نشر کتاب: نشر کتاب در قالب الکترونیکى بسیارى از موانع بر سر راه چاپ کتاب به صورت سنتى را از میان برمىدارد؛ براى مثال، دیگر نیازى به ارسال کتاب به چاپخانه، بررسى کیفیت چاپ، صحافى، توزیع و ارسال به کتاب فروشى ها نیست.
6.خرید پیوسته کتاب: منظور از خرید پیوسته کتاب این است که خوانندگان مىتوانند از هر کجا، داخل یا خارج از یک کشور، پس از مطالعه معرفى و یا نقد و بررسى کتاب، به سفارش و خرید آن اقدام کنند. در این نظام، هر کس از هر کجا و در هر زمان مىتواند به پایگاه اینترنتی ناشر مراجعه کند و پس از مطالعه مقدماتى کتاب مورد نظر، به انتخاب و سفارش آن بپردازد.
7.جلوگیرى از تمام شدن نسخه هاى چاپى: یکى از مشکلات که خوانندگان به‌ویژه براى خرید کتابهاى مرجع پراستفاده و کمیاب با آن روبهرو هستند، دسترسى به آثارى است که همه نسخه هاى چاپى آنها در بازار نشر به فروش رفته است. نشر کتاب در محیط وب این فرصت را به ناشران مىدهد که هیچ‌گاه با مشکل به اتمام رسیدن نسخه هاى چاپى روبهرو نشوند.
8.فرصت بیشترى براى انتشار عناوین بیشتر و آثار تخصصى: تولید فقط یک نسخه کتاب در قالب الکترونیکى، دسترسى تعداد بسیاری از خوانندگان به یک نسخه از کتاب به طور همزمان و موارد دیگر که به آنها اشاره شد، منجر به کاهش هزینه تولید کتاب مىشود و بدین ترتیب، ناشران فرصت بیشترى پیدا مىکنند تا به انتشار عناوین بیشترى از کتابها به ویژه در زمینه هاى تخصصى بپردازند.
عوامل كلان مورد نیاز در رونق نشر الكترونيكي
- - عرضۀ نمايشگرهاي با وضوح بالا كه امر خواندن را تسهيل مي‌كنند؛
- - عرضۀ باتري با عمر طولاني كه از نظر مكاني، خواندن كتاب و متون طولاني را از روي رايانۀ كيفي امكان‌پذير مي‌سازد؛
- - عرضۀ نرم‌افزارهاي مناسب براي توليد و خواندن كتاب‌هاي‌الكترونيكي؛
- - هزينۀ كم براي توليد و انتشار متون الكترونيكي كه انتشار اطلاعات بدون نياز به ناشر را براي نويسندگان امكان‌پذير مي‌كند؛
- - تدوين استانداردهاي لازم براي نشر در محيط الكترونيكي؛
- - پايين‌بودن هزينه و بالا بودن سرعت دسترسي به اطلاعات.
محدودیتها و چالش های نشر کتاب در محیط وب
نشر کتاب در محیط وب، با محدودیتها و موانع حقوقى، اقتصادى، فرهنگى و فناورانه نیز مواجه است که در این بخش به مهمترین آنها اشاره مى شود:
1.دسترسى به خط اینترنت و رایانه: یکى از اولین محدودیتهایى که خوانندگان براى دسترسى به کتابهاى الکترونیکى در وب با آن مواجه هستند، دسترسى به خط اینترنت و رایانه است؛ با وجود این، در طى سالهاى اخیر، کاهش روزافزون قیمت رایانه و هزینه اتصال به اینترنت، روزنه هاى امیدى را به روى ناشران کتابهاى الکترونیکى گشوده است.
2.حق مؤلف و کتابهاى الکترونیکى: مسائل مربوط به حق مؤلف کتابهاى الکترونیکى حتى از کتابهاى چاپى، چه براى ناشران و چه براى نویسندگان، بسیار پیچیدهتر و مشکلسازتر است. استفاده غیر مجاز از کتابهاى الکترونیکى و سهولت تکثیر و چسباندن تمام یا بخشى از آنها، ناشران و نویسندگان را با مشکلاتى مواجه ساخته است. در واقع، ذخیره، تکثیر، تغییر و ارسال الکترونیکى متون و تصاویر کتابهاى الکترونیکى در بسیارى از موارد به‌سادگى صورت مىگیرد. موضوع حق مؤلف و مالکیت معنوى نشر کتاب در محیط وب را مىتوان یکى از مهمترین چالشها و موانع بر سر راه انتشارات این گونه آثار در قالب الکترونیکى به شمار آورد؛ زیرا از جنبه هاى فناورانه، نشر الکترونیکى پیچیدهتر است و نیاز به سیاستگذارى کلان در سطوح ملى و یا بین المللى دارد.
3.چگونگى فروش کتابهاى الکترونیکى: این سؤال مطرح است که چگونه مىتوان کتابهاى الکترونیکى را از طریق وب به فروش رساند. پرداخت هزینه کتاب توسط خوانندگان، ارائه رمز و کاربری براى مشاهده کتاب و حفظ مالکیت آن و نیز استفاده از کارت هاى اعتبارى براى پرداخت هزینه کتاب، از جمله این مشکلات به شمار مى آیند.
4.مشکلات مربوط به خواندن کتابهاى الکترونیکى در وب: خواندن متن کتاب بر روى صفحه نمایش رایانه نسبت به رسانه هاى چاپى دشوارتر است. تجربه ثابت کرده است که چشم انسان هنگام خواندن متون بر روى صفحه نمایش رایانه زودتر از رسانه هاى چاپى خسته مىشود و خواننده نمىتواند نظیر کتابهاى چاپى تمرکز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش رایانه نیز براى دنبال کردن متن کتاب نسبت به ورق زدن یک صفحه از کتاب چاپى مشکلتر است و چشم انسان در بسیارى از موارد مطالب را گم مىکند. علاوه بر این، نمى توان کتاب الکترونیکى در محیط وب را در هر وضعیتى نظیر خوابیده و یا نشسته بر روى مبل راحتى، مطالعه کرد.
5.مشکلات استناد به کتابهاى الکترونیکى: ماهیت ناپایدار محیط وب همواره مشکلاتى را براى محققان به منظور استناد پایدار به منابع اطلاعاتى الکترونیکى در این محیط به وجود آورده است. امروزه، بسیارى از افراد، اینترنت را "کتابخانه مجازى" به شمار مىآورند که امکان دسترسی به طیف وسیعى از منابع و پایگاه هاى اطلاعاتى را در زمینه هاى مختلف مىدهد. حال این سؤال مطرح است که آیا نظیر''کتابخانه هاى حقیقی"، منابع موجود در این محیط همواره قابل دسترس هستند و بدون تغییر باقى مى مانند؟
6.نبود فهرستگان کتابهاى الکترونیکى:خوانندگان از طریق فهرستها یا فهرستگانهاى ملى و بین-المللى مى توانند از کتابهاى چاپى منتشر شده آگاهى حاصل کنند؛ حال آنکه یک فهرست یا فهرستگان ملى و بین‌المللى مختص کتابهاى الکترونیکى در محیط وب وجود ندارد و آنچه قابل دسترسى است، بیشتر مربوط به یک ناشر یا پایگاه خاص است.
7.مسائل معنوى مربوط به نشر کتاب در قالب الکترونیکى: امروزه، بسیارى از صاحبنظران نشر کتاب بر این باروند که هیچ رسانهاى نمىتواند جایگزین کتابهاى چاپى شود. نشر کتاب به صورت الکترونیکى برخى لذتها و جنبه هاى معنوى استفاده کردن و خواندن کتابهاى چاپى را از میان مىبرد. لذت ورق زدن صفحات کتابهاى چاپى، مطالعه کتاب هنگام خواب یا در هر حالتى که خواننده احساس آرامش و راحتى مىکند، بردن کتاب با خود به مدرسه، سفر و یا محل کار و خواندن آن در هر زمانى که به آن احتیاج است، هدیه دادن و گرفتن کتاب، جمعآورى کتابهاى هنرى و چیدن آنها در قفسه کتابخانه شخصى به عنوان یک اثر ارزشمند و به یادماندنى، همه و همه از طریق نشر الکترونیکى یک اثر از میان خواهند رفت. انسان ممکن است با یک کتاب چاپى انس بگیرد و بارها آن را بخواند و از تماس با آن لذت ببرد و یا در حاشیه آن مطالبى را یادداشت کند که در جهان الکترونیکى امکانپذیر نیست. مطرح شدن چنین مواردى، مربوط به طرف تاریک عصر دیجیتال و نشر اینترنتى است.
علاوه بر موارد فوق، رعايت نكردن حقوق پديدآورندگان، ناكارآمدي موتورهاي كاوش اينترنتي در بازيابي كامل و دقيق اطلاعات، عدم تسلط و مهارت كاربران در بازيابي اطلاعات، جابه‌جايي يا حذف پایگاه‌هاي حاوي اطلاعات و خارج‌ازدسترس‌شدن آنها، عدم رعايت كامل استانداردهاي نشر الكترونيكي مانند استانداردهاي زباني و قالب‌بندي اطلاعات از سوي همۀ ناشران، و نیز فراگيرنشدن استفاده از اينترنت و به‌تبع منابع الكترونيكي آن در سراسر جهان، به‌ويژه در كشورهاي توسعه‌نيافته، از جمله مواردی است که در نشر الکترونیکی باید مورد توجه قرار گیرد.
عوامل موفقیت
براي ورود ايران به عرصۀ نشر الكترونيكي، چند سؤال را بايد مطرح كرد و پاسخ داد. اهميت پاسخگويي به اين سؤال‌ها در اين است كه به وسیله آن، مي‌توان ميزان آمادگي كنوني و چشم‌انداز آتي را در زمينۀ نشر الكترونيكي در كشور ملاحظه نمود. ممكن است پاسخ هر سؤال موجب طرح پرسش‌هاي ديگري شود و اين زنجيرۀ پرسش و پاسخ تا حصول به نتيجۀ نهايي ادامه يابد. يافتن پاسخ براي برخي از سؤال‌ها نيازمند مطالعۀ مستند و پژوهشي مستمر است. ذهنيت‌ها، پيش‌داوري‌هاي موجود و ديدگاه‌هاي شخصي نبايد ما را از دادن پاسخ علمي به اين پرسش‌ها بازدارد. اهميت پاسخ اين سؤال‌ها، از اصل فعاليت نشر الكترونيكي مهم‌تر و مقدم بر آن است. اين سؤال‌ها از اين قرارند:
- در كدام حوزه از صنعت رقابتي نشر الكترونيكي مي‌توانيم موفق باشيم؟
- آيا آمادگي‌هاي اساسي و زمينۀ ذهني لازم براي پيشقدم شدن در زمينة نشر الكترونيكي وجود دارد؟
- وضعيت كنوني نشر الكترونيكي از نظر استانداردها، قالب‌ها، محيط ذخيره، و یا نيروي انساني متخصص چگونه است؟
- آيا نيروي متخصص، زيرساخت‌هاي ضروري و دانش مورد نياز دراين حوزه، در كشور موجود است؟
- آيا اولويت‌هاي نشر الكترونيكي در راهبردهاي اطلاع‌رساني كشور تعيين شده است؟
- آيا مستنداتي دربارۀ مخاطبان نشر الكترونيكي و وسعت جامعۀ آماري آنها وجود دارد؟
- جايگاه، اعتبار و ميزان اعتماد به منابع الكترونيكي در مجامع علمي و دانشگاهي چگونه است؟
- آيا مهارت‌هاي عمومي و علمي مورد نياز براي استفاده از منابع‌الكترونيكي در كشور وجود دارد؟
معيارهاي ارزيابي نشر الكترونيكي
1.اولين تأثير: اثر حسي حاصل از نخستين مواجهۀ كاربر با پايگاه وب، هميشه اهميت خاصي دارد. اگر پايگاه وب كه اطلاعات در محيط آن منتشر مي‌شود، حرفه‌اي و داراي كاركرد مؤثر و جذاب به نظر نرسد، كاربران بالقوۀ خود را از دست خواهد داد.
2.پیمایش، بازگشت به صفحه اصلی و جستجو: سيستم پيمايش بايد مستقيم و استفاده از آن آسان باشد و دسترسي مستقيم به مندرجات و امكانات پايگاه وب را فراهم كند. پيوندهاي متنی و گرافیکی پيمايش بايد در كل پايگاه وب كاملاً قابل مشاهده باشند و تمايز آنها از متن‌هاي توضيحي و مطالب، كاملاً مشخص باشد. درج امكان بازگشت به صفحۀ اصلي در هر صفحۀ پايگاه وب، از گم‌شدن كاربران در صفحه‌ها جلوگيري مي‌كند و نوعي اطمينان خاطر به آنها مي‌بخشد. همچنین وجود امكان جستجو در پايگاه وب به كاربران امكان مي‌دهد آنچه را كه مي‌خواهند، به‌سرعت و به شكل مؤثر بيابند.
3.محتوا: بدون اطلاعات مفيد، نشر الكترونيكي در محيط وب كاملاً بي‌معنا است. شرط اساسي دسترسي به اهداف در نشر الكترونيكي، فراهم‌سازي محتواي مطلوب و با ارزش مبتني بر توليد اطلاعات است. جاري بودن، بی‌طرفی، دقت، تعامل بالا، استفاده از گرافیک، روزآمدی، چند زبانی و پرسش‌های متداول (FAQ)، از جمله موادری است که باید در محتوا به آن توجه شود.
4.قابلیت یافتن اطلاعات: که به مواردی چون: نشاني اينترنتي سرراست، بخش مربوط به کار موتورهای کاوش، تبلیغات و پیوند به دیگر پایگاه‌های وب مربوط می شود.
5.ارتباط با کاربران: از طریق پست الکترونیکی، فرم‌های بازخورد، تماس‌های تلفنی و پاسخگویی.
6.سازگاری با مرورگرها.
7.ساير اطلاعات: همچون: اطلاعات دربارۀ سازمان، تاريخچه، مأموريت‌ها، وظايف، شرح عملكرد، ارائۀ فهرستي از نام سازمان‌هايي كه محصولات شما را خريداري كرده‌اند، و اطلاعاتی دربارۀ منابع مورد استفاده.
مراکز دینی فعال در زمینه نشر الکترونیکی
الف- مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان
در راستای نیل به اهداف متعالی اسلام و تحقق ارزش های انقلاب اسلامی، در سال 80 رویكرد جدیدی در زمینة استفاده از فناوری روز جهت اجرای وظایف و دستیابی به اهداف سازمان تبلیغات اسلامی در این سازمان دنبال شد و با توجه به تأثیرات قابل توجهی كه ارتقای روزافزون فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) در دگرگونی مناسبات اجتماعی و توسعة دانش و فرهنگ در سال‌های اخیر ایفا نموده است، تصمیم بر آن شد كه مؤسسة مستقلی برای پرداختن به این مقولة مهم تأسیس گردد. انگیزة اصلی سازمان تبلیغات اسلامی بر پایة این استدلال استوار است كه محتوای مطالب و موضوعات دینی و مذهبی كه قرار است تبلیغ شود، باید در فرآیندی شكل یافته بر مبنای فناوری روز ارائه گردد تا از جذابیت‌های بیشتری برخوردار بوده و تمایل مخاطبان به‌خصوص جوانان و نوجوانان را به آن محتوا افزایش دهد. با درك رسالت فوق، مؤسسة فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان با هدف فعالیت در زمینة فناوری ارتباطات و اطلاعات، پایگاه اطلاع‌رسانی تبیان را راه‌اندازی نموده است که اهم فعالیت‌های آن به شرح زیر می باشد:
1.مدرسه اینترنتی: نیازهای آموزشی در فضای آموزشی کشور، اغلب ناشی از تغییراتی است که در چگونگی آموزش پدید آمده است. آموزش و پرورش ایران نیز مانند سایر نقاط جهان به سوی استفاده بیشتر از محیط دیجیتالی و تعامل بیشتر دانش‌آموزان با موضوع درس و یادگیری میرود. تدریس به روش تعاملی، به آزمایشگاه، وسایل و تجربیات دست اول نیاز دارد که هنوز به طور یکسان و عادلانه در تمام نقاط ایران گسترش نیافته است؛ در عین حال، گسترش اینترنت در مدارس ایران سریعتر و راحتتر از این موارد بوده است. مدرسه اینترنتی میکوشد تا این فاصله را با آزمایشها و تجربههای اینترنتی و نرم‌افزارهای آموزشی پُر کند.
2.حوزه علمیه اینترنتی: پایگاه جامع اطلاع رسانی و آموزش حوزوی است که کاربران تبیان می‌توانند از قسمت‌های مختلف آن مانند: دروس متداول حوزه علمیه، دروس خارج، مدرسه فقاهت، اخبار حوزه علمیه، معرفی حوزه‌ها و مدارس علمیه، علمای فقید، شهدای روحانی و فرزانگان حوزه علمیه بهره گیرند.
3.کتابخانه متنی تبيان: مجموعه ای ارزشمند شامل بيش از 54000 عنوان کتاب و مقاله در زمينه‌های: علمی، آموزشی، ادبی، اعتقادی، تاريخی، هنری و... را در دسته‌بندي‌های تخصصی در اختيار کاربران قرار داده است. بخش «کتابخانه شخصی» آن محیطی است که شما می‌توانید مانند یک کتابخانه شخصی واقعی، کتاب‌های مورد علاقه خود را انتخاب نمایید.
ب- پایگاه اسلامی مجلات تخصصی (noormags)
پايگاه مجلات تخصصي مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي، وظيفه شناسايي و عرضه مجلات تخصصي علوم انساني و اسلامي را بر عهده دارد. ایجاد گسترده ترین و کاملترین آرشیو مجلات و مقالات علوم انسانی و علوم اسلامی در اینترنت يكي از مهمترین اهدف راه اندازى پايگاه مجلات تخصصى بوده است. تهیه مجلات کهن و قدیمی در موضوعات فوق، و درج بایگانی کاملی از این مجلات از جمله ویژگیهای مهم این پایگاه است، که می تواند نوید بخش تحولی نوین در عرصه اطلاع رسانی مجلات باشد. برخی از قابلیت های فراهم آمده در این پایگاه عبارتند از:
- • ارائه مجلات به صورت تمام متن و تمام تصویر؛
- • دانلود مقالات دلخواه با فرمتهای pdf وhtml ؛
- • جستجوی ساده و پیشرفته در مجلات با امکانات متنوع؛
- • بانک اطلاعات صاحبان آثار ؛
- • نقد مقاله هاي مجلات و مشاهده نقدهای دیگران؛
- • برگزیدن و دسته بندی مجلات دلخواه؛
- • لیست پستی جهت اطلاع از آخرین اخبار در حوزه هاي مرتبط با كار پايگاه.
ج. پایگاه کتابخانه دیجیتال نور
اين پايگاه نیز به همت مركز تحقيقات كامپيوتری علوم اسلامی در شهر مقدس قم طراحی شده است. تابخانه ديجيتال روی خط نور به منظور دسترسی سريع و آسان محققان علوم اسلامی به كتاب ها و منابع دست اول هر يك از رشته های علوم اسلامی، راه اندازی شده است. اين پايگاه بر آن است تا كليه متون و منابع مذكور را همراه با امكانات و قابليت های پژوهشی پيشرفته، از طريق اينترنت در اختیار جامعه علمی و تحقیقاتی قرار دهد. تعداد این كتاب‌ها بر اساس آخرین آمار، نزديك به دوازده هزار جلد در موضوعات مختلف علوم اسلامی نظیر قرآن و علوم قرآنی، حديث، ادعیه و زیارات، نهج البلاغه، تفسير، كلام و فلسفه، تاريخ و سيره، رجال و درايه، فقه و اصول، اخلاق و عرفان، ادبیات و منطق، فرق و مذاهب اسلامی و... می باشد. برخی از قابلیت های مهم كتابخانه دیجیتالی نور عبارتند از:
- قابلیت های جستجو: امكان جستجو در عنوان كتاب ها، امكان جستجو در فهرست كتاب ها، امكان جستجو در كتاب های یك كتابخانه خاص مانند كتابخانه تاریخ یا تفسیر و...، امكان جستجو در محتوای خاص، امكان جستجو در یك كتاب خاص و ...
- قابلیت های پژوهشی: امكان تعریف نمایه و اختصاص آن به صفحات كتاب، امكان ثبت نشانه گذاری (Book mark) درصفحات مورد نظر كاربر، امكان رنگی كردن بخش هایی از متون، تعریف پروژه های پژوهشی و مدیریت آن، مدیریت عملیات پژوهشی در پروژه و حاشیه نویسی.
نتیجه
نشر کتاب در محیط وب، به طور فزایندهاى در حال مطرح شدن به عنوان یکى از بسترهاى پویا و کارآمد براى اشاعه اطلاعات است. برخى ناشران از این محیط براى انتشار کتابهاى الکترونیکى استفاده مىکنند و بسیارى دیگر در حال برنامهریزى و سیاستگذارى براى استفاده از این محیط هستند. انتشار کتاب در محیط وب داراى ارزشهاى افزودهاى است که نمونه هاى چاپى فاقد آن هستند. در این میان، این موضوع اهمیت دارد که نویسندگان، ناشران و متخصصان نشر الکترونیکى از شیوه هاى ارزشافزایى به کتابهاى الکترونیکى آگاهى داشته باشند و بتوانند از قابلیتها و امکانات محیط وب به طور مؤثر و کارآمد استفاده کنند. باید تأکید کرد که هر یک از انتشارات الکترونیکى باید در سطوح گوناگون، یعنى محتوا و نیز جنبه هاى فناورى نظیر ویژگىهاى ساختارى، شیوه هاى دسترسى به اطلاعات، و جنبه هاى دیدارى ارزیابى شوند. مسائل حق مؤلف کتابهاى الکترونیکى، شیوه هاى فروش و محدودیتهاى دسترسى به رایانه و خط اینترنت از مهمترین موانع بر سر راه توسعه این صنعت در حال رشد به شمار مى آیند.
در حال حاضر، نشر کتاب در محیط وب در کشور ما از رونق چندانی برخوردار نیست؛ ولى در آینده نه چندان دور، مقولهاى خواهد بود که ناشران و نویسندگان به آن توجه خواهند کرد. تعیین سیاستگذارى و خط مشى راهبردى از سوى دستاندرکاران نشر کتاب براى استانداردسازى و آمادهسازى نشر کتاب در محیط وب، بیش از جنبه هاى فنى و محتوایى انتشارات الکترونیکى اهمیت دارد؛ به تعبیر دیگر، بدون داشتن سیاست مدون و چارچوب مشخص از سوى سازمانها و نهادهاى دولتى نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى نمى توان انتظار داشت که ناشران خود به تنهایى بتوانند با موفقیت، فرایند نشر کتاب در محیط وب را که داراى پیچیدگى هایى بسیار فراتر از انتشارات چاپى است، در پیش بگیرند. فرآیند الکترونیکی و دسترس پذیر نمودن کتب و نشریات دینی نیز از آسیب ها و چالش های سایر حوزه های موضوعی در امان نیستند. مراکز دینی، متولیان امور مذهبی و حوزه های علمیه می بایست بیش از پیش شاخک های فناورانه خود را فعال نمایند و ضمن اختصاص بودجه و امکانات و مهم تر از آن تربیت نیروی انسانی کارآمد، در کنار تقویت زیرساخت های فنی و شناخت آسیب ها و چالش های پیش رو، پاسخگوی نیازهای دنیای امروز و به ویژه مطالبات نسل جدید باشند.
پی نوشت ها: