امروزه انبوه اطلاعاتی که در هر ثانیه در حال تبادل است و نیز افزایش کمی و کیفی داده‌های علمی موجب شده است که پایگاه‌های تخصصی در هر علم، بلکه حتی رشته‌های وابسته و بلکه در بسیاری از موضوعات و مسائل یک رشته و علم ایجاد شود. این ضرورت از آن‌جا خود را بر جامعه علمی و اطلاع‌رسانی علمی تحمیل کرده است که در میان انبوه اطلاعات و داده‌های علمی هر کسی می‌کوشد تا کوتاه‌ترین و آسان‌ترین راه را بیابید و از این‌که ساعت‌ها وقت گرانبهای خویش را صرف وبگردی و جستجوی پردامنه در شبکه جهانی نماید، به پایگاه‌هایی مراجعه نماید که علمی‌ترین، اصلی‌ترین و کامل‌ترین منابع و محتوا را در اختیار وی بگذارد.
به نظر می‌رسد که پایگاه‌های تخصصی به زبان فارسی که افزون بر ارائه محتوا، بتواند محتوای علمی و معتبر و قابل استنادی را در اختیار کاربران بگذارد، نسبت به دیگر زبان‌ها بسیار کم و یا جزئی است. با این همه، در سال‌های اخیر تلاش هایی از سوی برخی از مراکز علمی و دانشگاهی و پژوهشی انجام شده است تا این خلأ علمی را در شبکه جهانی کاهش دهند و فضایی را به خود اختصاص دهند. یکی از پایگاه تخصصی که در حوزه اطلاع‌رسانی علمی و تخصصی فعالیت می کند و در یک سال اخیر تحول بسیار چشمگیری داشته، پایگاه معارف قرآن (www.maarefquran.com) است. این پایگاه وابسته به مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات حوزه علیمه قم است.
نگاهی گذرا به مرکز فرهنگ و معارف قرآن
مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در سال 1366 با هدف گسترش فرهنگ و معارف قرآن و دفاع ازحقانیت آموزه‌هاى آن شکل گرفت و با نگاهى کاملاً نو به عرصه‌هاى تفسیر، ترجمه و موضوعات قرآنى، به جهت‌دهى فعالیت‌هاى قرآنى در حوزه علمیه قم، بسیارى یارى رساند. این مرکز وظایفى همچون: تأمین منابع و اسناد قرآنى، طبقه‌بندى و سازماندهى معارف قرآنى، تدوین فرهنگ‌نامه‌ها و دائرة المعارف‌هاى متنوع قرآنى، پدیدآوردن تفاسیر گوناگون، پاسخگویى به سؤالات و شبهات و شناسایى خلأها و نیازها در عرصه فرهنگ قرآنى را به عهده گرفته است.
از سال 1366 تهیه تفسیر راهنما با استفاده از دست‌نوشته‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دستور کار مرکز قرار گرفت و ده‌ها نفر از محققان و قرآن‌پژوهان این مرکز طی 15 سال کار مستمر و پژوهش دقیق موفق شدند سبک جدیدی از تفسیر قرآن را به وجود آورند.
بر پایه این تحقیقات، در گام بعدی، فرهنگ قرآن و دائره‌المعارف و سایر پژوهش‌های مرکز شکل گرفت و هم اکنون مرکز با تولید سالیانه بیش از70 جلد کتاب در زمینه پژوهش‌های بنیادی و کاربردی قرآنی به عنوان بزرگ‌ترین مرکز قرآن‌پژوهی کشور شناخته شده است.
نمایی کوتاه از بخش های پایگاه
با نگاهی گذرا به نمای اصلی این پایگاه می‌توان دریافت که نگرش و رویکرد کلی آن، ارائه خدمات علمی به پژوهشگران و محققان علوم قرآنی است. در همان نگاه نخست دانشنامه موضوعی قرآنی آن، بخش عمده‌ای را به خود اختصاص می دهد که شامل هزاران مقاله در موضوعات مختلف به شکل دسته‌بندی شده و موضوعی درختی است.
بخش مقالات و معرفی آثار علمی قرآن‌پژوهان و نیز آثار مختلف و متنوع مرکز که به صورت دیجیتالی در دسترس کاربران قرار گرفته و دسترسی به کتابخانه‌های مرکز فرهنگ و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که در بردارنده هزاران عنوان کتاب می‌باشد، بیانگر این مطلب است.
رویکرد پایگاه به حوزه پژوهش این امکان را به کاربران می‌دهد که به‌آسانی بتوانند به منبع غنی و کاملی از مباحث و مسائل و موضوعاتی قرآن دسترسی پیدا کنند. هر یک از کتاب‌هایی که در بخش آثار مرکز قرار گرفته، خود مجموعه ای گرانسنگ از آخرین پژوهش های قرآنی است که با همکاری صدها محقق تدوین و تالیف شده است.
در حال حاضر، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز به‌عنوان زیر مجموعه«مدیریت پژوهش‌های رسانه‌ای» در حوزه اطلاع‌رسانی پژوهش‌های قرآنی فعالیت می‌کند و هدف از اجرای این طرح آن است که پایگاه مزبور مرکز فرهنگ ومعارف قرآن را به یکی از بزرگ‌ترین پژوهشگاه‌های مجازی در حوزه قرآن‌پژوهی تبدیل کند.
بخش های پایگاه
پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن، از تنوع و گستردگی بسیاری برخوردار می‌باشد؛ اما در عین تنوع، از انسجام و هماهنگی خاصی نیز بهره‌مند است. برای آشنایی بیشتر خوانندگان با بخش‌های مختلف این پایگاه قرآنی به توضیح مختصر آن‌ها می‌پردازیم:
1. دانشنامه موضوعی قرآن
این دانشنامه که در دو بخش مجزای «معارف» و «علوم قرآن» دسته‌بندی شده است، شامل بخش‌های ذیل می‌باشد:
معارف قرآن
- خداشناسی - اعلام قرآن - ادبیات و زبان‌شناسی
- پیامبرشناسی - اخلاق - زن و خانواده
- امام‌شناسی - دین‌شناسی - حقوق
- آخرت‌شناسی - عرفان - علوم تربیتی
- انسان‌شناسی - فقه و اصول فقه - روان‌شناسی
- جهان‌شناسی - فلسفه و منطق - علوم سیاسی
- مباحث اجتماعی - تاریخ و جغرافیا - هنر
- اقتصاد - علوم طبیعی و ریاضی
علوم قرآن
- جایگاه و ویژگی‌های قرآن - تفسیر قرآن - سؤالات و شبهات قرآنی
- اعجاز قرآن - فهم و زبان قرآن - تاریخ قرآن
- قرائت و تجوید - ترجمه قرآن - قرآن‌‌پژوهشی
در حال حاضر، این دانشنامه بیش از 5 هزار مقاله علمی را در بر دارد و تلاش می‌شود تا همه مقالات قرآنی اینترنتی به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی در این مجموعه در دسترس کاربران اینترنت قرار گیرد.
از ویژگی‌های انحصاری و بسیار مفید این مجموعه آن است که افزون بر پیوند مقالات به پایگاه اصلی، نسخه ذخیره شده آن نیز در این پایگاه وجود دارد. این مسأله از آن‌جا مهم و ارزشی است که ممکن است به عللی امکان دسترسی به پایگاه اصلی وجود نداشته باشد و در این صورت کاربر می تواند از نسخه ذخیره شده استفاده نماید.
2. نسخه های دیجیتالی آثار مرکز
مرکز فرهنگ و معارف قرآن به منظور دسترسی آسان و استفاده بهتر کاربران شبکه جهانی اینترنت، اقدام به ارائه نسخه‌های دیجیتالی کتب و تولیدات قرآنی خود در پایگاه معارف قرآن نموده است. بر این اساس، تاکنون بخش عمده منابع و کتب تولیدی مرکز فرهنگ و معارف قرآن از جمله تفسیر بیست جلدی راهنما ، پنج جلد نخست دائره‌المعارف قرآن کریم، ده جلد از فرهنگ قرآن ، دوره کامل فرهنگ موضوعی تفاسیر ، ترجمه بر گرفته از تفسیر المیزان و مجموعه پرسمان های قرآنی از جمله پرسمان موضوعی: نبوت، معاد، نماز، علوم قرآنی، قرائت قرآن و امام حسین (ع) و قرآن، نیز کتب و تفاسیر دیگر در این پایگاه قرار داده شده است.
2-1. ترجمه های قرآن مرکز
در بخش ترجمه، چهار ترجمه به زبان فارسی قرار داده شده است. دو ترجمه از آثار مرکز می‌باشد که یکی بر اساس تفسیر راهنما و دیگری بر مبنای تفسیر المیزان است. متن کامل این ترجمه‌ها پیش از انتشار مکتوب به صورت الکترونیکی و در فضای وب توسط این پایگاه منتشر شده است. ترجمه استاد فولادوند و آیت الله مکارم شیرازی از دیگر ترجمه های موجود دراین بخش است. کاربران می توانند با انتخاب سوره مورد نظر و یافتن آیات به ترجمه آیه نیز دسترسی یابند.
2-2. فرهنگ موضوعی تفاسیر
در این گزینه، دوره سه جلد فرهنگ موضوعی تفاسیر در اختیار کاربران قرار گرفته است. این مجموعه که فهرست موضوعی بیش از بیست عنوان از تفاسیر معروف شیعی و سنی است، به شکل الفبایی و بیان صفحه تفسیر و آیه و سوره مربوطه تدوین و تنظیم شده است. با کمک این مجموعه می‌توان دیدگاه مفسران را در باره بیش از سه هزار موضوع قرآنی جستجو و دریافت نمود.
2-3. دایره المعارف قرآن کریم
دایره المعارف قرآن کریم شامل اطلاعات پایه، معتبر و اصیل در باب علوم و معارف و اعلام قرآنى است که به گونه‌اى آسان‌یاب و روان در دسترس قرآن‌پژوهان و اهل تحقیق قرار دارد. از ویژگى‌هاى این دایره المعارف، استوارى بر پایه نظام الفبایى در چینش مدخل‌ها؛ استفاده از منابع اصیل و متقن و دست اول؛ ارائه همه آرا و مبانى اصلى در هر موضوع؛ برخوردارى از نظام ارجاع درون مقاله اى و برون مقاله اى و بهره ورى از نثر معیار می باشد. پنج جلد نخست این اثر که در اختیار کاربران قرار گرفته است، شامل مدخل «آب» تا «بقعه مبارکه» است که در بر دارنده بیش از 500 مدخل اصلی و ارجاعی می‌باشد. کلیه مقالات دائره المعارف به صورت تمام‌متن در این پایگاه ارائه می‌شود.
2-4. فرهنگ قرآن
«فرهنگ قرآن» معجم معنایی معارف و مفاهیم قرآن کریم است که به شیوه‌‌ای نو و بی‌نظیر و به صورت الفبایی – موضوعی سامان یافته است. این کتاب شامل هزاران موضوع قرآنی است که در بیش از 25 جلد تدوین می‌شود. این مجموعه که بزرگ‌ترین فرهنگ مفهومی موضوعات قرآنی است، علاوه بر اطلاع‌رسانی در زمینه معارف قرآن، خود نوعی تفسیر موضوعی به شمار می‌آید. ده جلد نخست این اثر در پایگاه معارف قرآن در اختیار کاربران قرار گرفته است و در بردارنده مداخل «آب» تا «حق الیقین» و مشتمل بر بیش از 750 مدخل اصلی و هزاران مدخل فرعی است.
2-5. جرعه ای از زلال وحی
این تفسیر، اثر حضرت آیت الله میرزا ابوالقاسم محمدی گلپایگانی، از مفسران و عالمان برجسته‌ای است که با راهیابی به محضر قرآن، تشنگان را از زلال معارف آن سیراب ساخته است. مجموعه 6 جلدی جرعه ای از زلال قرآن ، تفسیر بیست و یک سوره از قرآن (از سوره اسراء تا صافات) است. دو جلد از این اثر گرانقدر در پایگاه معارف قرآن در معرض استفاده قرآن‌پژوهان قرار گرفته است.
2-6. پرسمان‌های قرآنی
یکی از فعالیت‌های مرکز فرهنگ ومعارف قرآن، پاسخگویی به پرسش ها و شبهات قرآنی است. تاکنون گروه پرسش و پاسخ های این مرکز به بیش از پنجاه هزار پرسش، پاسخ داده و در باره ده ها شبهه قرآنی کارهای پژوهشی و تحقیقاتی فشرده و کاملی را به انجام رسانده است. بخشی از پرسش و پاسخ های موجود، به شکل کتاب چاپ و منتشر شده است که در بخش آثار مرکز شماری از آن ها در دسترس کاربران قرآن گرفته است. ازجمله این آثار می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: برایم از قرآن بگو، سر سفره خدا، با بهار دل‌ها، پرسمان قرآنی نماز، پرسمان علوم قرآنی، پرسمان قرآنی معاد، پرسمان قرآنی نبوت، پرسمان قرائت قرآن ، امام حسین (ع) و قرآن.
3. معرفی پژوهش‌های قرآنی
معرفی تازه‌ترین کتب و پایان‌نامه‌ها و مقالات قرآنی به همراه چکیده‌ای از مقاله یا متن، از دیگر بخش‌های این پایگاه است که کاربران و پژوهشگران قرآنی با مراجعه به آن می‌توانند با آخرین دستاوردهای پژوهشی و پیشینه موضوعات تحقیق آشنا شوند.
در بخش تازه های کتب قرآنی، افزون بر نام کتاب و نویسنده مطالبی درباره موضوعات اصلی کتاب به شکل کلید‌واژه ارائه شده است. برای دسترسی بیش تر این امکان فراهم آمده است تا محقق بتواند با کلیک کردن روی موضوع به منابع دانشنامه نیز دستیابی داشته باشد. چکیده کتاب به گونه‌ای نوشته شده است تا مهم‌ترین مطالب آن در دسترس کاربران قرار گیرد.
همین شیوه در مقالات نیز به کار گرفته شده است. مقالات این مجموعه افزون بر مقالات تولیدی مدیریت پژوهش‌های رسانه‌ای مرکز فرهنگ و معارف قرآن که در مطبوعات چاپ و منتشر شده است، شامل مقالات منتشر شده در مطبوعات کشور نیز هست. در این بخش، افزون بر این که چکیده‌ای در اختیار کاربران قرار گرفته و یا به دانشنامه موضوعی قرآن به تناسب مقاله پیوند داده شده است، گاه اصل مقاله به دو شکل متن و یا تصویر ارائه شده است. البته تلاش بر آن است تا حتی‌الامکان متن کامل مقالات در دسترس کاربران قرار گیرد و کمتر از تصویر مقاله استفاده شود تا امکان استفاده و یادداشت‌برداری برای محققان و پژوهشگران فراهم آید.
پایان‌نامه‌های قرآنی، گزینه دیگر این بخش است. در این‌جا به همان شیوه که کتب و مقالات معرفی می‌شود، پایان نامه‌های قرآنی معرفی می‌گردند. چکیده‌نویسی این پایان‌نامه با شیوه نامه‌ای خاص، از سوی محققان مرکز فرهنگ و معارف انجام می‌شود.
تاکنون بیش از 700 پایان‌نامه قرآنی شناسایی و چکیده‌نویسی شده و شماری از آن‌ها در این پایگاه قرار داده شده است. نسخه‌های مکتوب پایان‌نامه نیز در کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن در دسترس محققان و دانشجویان قرار دارد.
معرفی قرآن‌پژوهان زنده و فعال کشور، از دیگر گزینه‌های بخش اطلاع‌رسانی است. در این بخش تلاش شده است تا محققان قرآنی شناسایی و معرفی شوند. گفتنی است که مرکز فرهنگ و معارف قرآن کتاب «قرآن‌پژوهان ایران» را چاپ و منتشر کرده است که در مجلد نخست آن، بیش از سیصد نفر قرآن‌پژوه فعال کشور معرفی شده‌اند.
از دیگر گزینه‌های بخش اطلاع‌رسانی می‌توان به معرفی پایگاه‌های قرآنی و نرم‌افزارهای قرآنی آن اشاره کرد. در این مجموعه‌ها سعی شده است تا مهم‌ترین و جامع‌ترین پایگاه فعال در سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی شناسایی و معرفی شوند. پایگاه‌هایی در این مجموعه معرفی شده‌اند که بخش عمده و اصلی آن ها حوزه قرآن و علوم و معارف آن باشد. از این رو، از معرفی پایگاه‌هایی که تنها بخش کوچک و غیر قابل توجهی را به قرآن اختصاص داده‌اند، پرهیز شود.
نرم‌افزارهای قرآنی معرفی شده در این بخش نیز از مجموعه نرم‌افزارهایی است که در مرکز فرهنگ و معارف قرآن وجود دارد و محققان مرکز از آن ها برای کارهای تحقیقاتی بهره می برند. برخی از نرم افزارها از ویژگی چند‌‌رسانه‌ای برخوردارند و می‌توانند برای اقشار مختلف سنی و علمی مفید باشد.
4. دسترسی به کتابخانه تخصصی قرآن
از دیگر امکانات پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دسترسی کاربران به محیطی است که آنان را با کتابخانه‌های دفتر تبلیغات و به‌ویژه کتابخانه تخصصی قرآن، پیوند می‌دهد. کاربران و محققانی که در یک موضوع تحقیق می‌کنند، می‌تواند افزون با آشنایی با پیشینه موضوع تحقیق و پژوهش خود از مجموعه کتب موجود در کتابخانه‌های دفتر همراه با موضوع و شناسه کامل یک کتاب اطلاع یابند. در این بخش، امکان دستیابی به مشخصات کتاب‌شناسی و نشانی کتابخانه‌ای بیش از 000/20 عنوان کتاب قرآنی از طریق نام نویسنده، عنوان کتاب و موضوع آن فراهم شده است.
5. پاسخ به پرسش‌های قرآنی
در این بخش از پایگاه، برای کاربران این امکان فراهم آمده است تا با گروه پرسش و پاسخ‌ها و پایگاه اختصاصی آن‌ها که به نام «پرسمان قرآنی» فعالیت می‌کند، ارتباط برقرار کنند. کاربران می تواند پرسش های خود را از طریق این پایگاه ارسال نمایند و جواب خود را دریافت دارند.
کانون گفتمان قرآنی که یکی از کانون های فعال قرآنی در عرصه اینترنت به شمار می‌رود، از مجموعه‌های «گروه پاسخ به پرسش‌های قرآنی» مرکز است. کاربران می‌توانند با این انجمن و کانون از طریق پایگاه معارف و با کلیک کردن روی تالار گفتگو ارتباط داشته باشند.
6. اخبار قرآن‌پژوهی
یکی از بخش‌های جذاب و به روز پایگاه معارف قرآن، بخش خبری آن است. در این بخش جدیدترین اخبار قرآن‌پژوهی مانند: اخبار سمینارها و همایش‌های قرآنی، خبر انتشار جدیدترین کتاب‌های قرآنی، اخبار مربوط به دیدگاه‌های نوین قرآن‌پژوهان و اخبار مرکز فرهنگ و معارف قرآن به طور مستمر در اختیار قرآن پژوهان قرار می‌گیرد.
تمامی اخبار درج شده در این پایگاه، به صورت موضوعی بایگانی می‌شود و کابران با توجه به نیاز خود می‌توانند خبرهای قرآنی را در موضوعاتی همچون: کتاب، همایش‌ها، اخبار قرانی بین‌المللی و اخبار ویژه مرکز فرهنگ و معارف قرآن بازیابی نمایند.
چشم‌انداز پایگاه
هدف اصلی از راه‌اندازی پایگاه معارف قرآن، راه‌اندازی بزرگ‌ترین پژوهشگاه مجازى قرآنی در محیط وب است؛ اما منظور از پژوهشگاه مجازى چیست؟
همانگونه که دانشگاه مجازى در صدد ایجاد فضایى مشابه محیط آموزشى در وب است تا دانشجو انتخاب واحد، امتحانات پایان ترم و اخذ مدرک علمى را از طریق اینترنت انجام دهد، پژوهشگاه مجازى هم با این اندیشه شکل گرفته است که تمامى مراحل و فرآیند پژوهش در محیط مجازى اینترنت تحقق پذیرد و پژوهشگر بدون آن‌که نیاز به مراجعه به یک مرکز پژوهشى و مسئولان آن را داشته باشد، تمام فعالیت‌هاى پژوهشى همچون: انتخاب عنوان، تهیه طرح تحقیق، مراجعه به منابع، فیشبردارى، نگارش اثر پژوهشى، مشاوره با اساتید راهنما، دفاع از متن پژوهشى و حتى انعقاد قرارداد را از طریق رایانه شخصى خود و با اتصال به پایگاه اینترنتى پژوهشگاه مجازى انجام دهد.
از سوى دیگر، مسئولان پژوهشگاه نیز بتوانند بدون نیاز به حضور پژوهشگران و صاحبنظران رشتههاى مختلف از طرحها و نظرات آن‌ها سود جسته و در فرآیند ارزیابى، نظارت و مشاوره در طرحهاى پژوهشى آنان را دخالت دهند و در صورت لزوم، جلسات علمى را بین اعضاى هیئت علمى پژوهشگاه که هر یک در گوشهاى از جهان سکونت دارند، برگزار کنند و حتى حق الزحمه اساتید و پژوهشگران را از همین طریق پرداخت نمایند.
تصور این رؤیاى دستیافتنى و آثار و فوایدى که بر آن مترتب است، چندان دشوار نیست؛ اما همانند هر طرح جدیدى با ابهامها و موانع بسیارى روبه‌رو است.