این شیوه‌ها، راهکارهایی را برای استناد درون‌متن ـ استناد به ﺻﻔﺤﻪ ﻳﺎ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی دﻗﻴﻖ از ﻣﺘﻦ اصلی پژوهش ـ و برون‌متن ـ اطﻼﻋﺎت تکمیلی ﻫﺮ ﻳک از اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎی متنی در ﺑﺨﺶ پایانی که با عنوان ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ذکر می‌شود ـ ارائه می‌دهند. شیوه‌های استناد، قوانینی برای حروف‌چینی، املا، استفاده از حروف درشت و کوچک، نقطه‌گذاری و مواردی از این دست هستند. اغلب شیوه‌های استناد، مبتنی بر مقتضیات رشته‌ای تدوین شده‌اند. در این شیوه‌نامه‌ها، همچنین نوع ماده اطلاعاتی (کتاب، مقاله، پایان‌نامه، پایگاه اینترنتی و...) از نظر جنس و نوع استناد مورد توجه قرار می‌گیرد. در این میان، استناد به کتب آسمانی از جمله قرآن کریم که در بسیاری از پژوهش‌های حوزه اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد، حائز اهمیت است. شیوه ترتیب قرارگیری هر یک از اجزای متون مقدس در استناد درون‌متنی و برون‌متنی، یکدستی در سازمان‌ها و پژوهش‌های خاص، مسئله‌ای است که سعی می‌شود در این مقاله مورد بررسی قرار گیرد.
استناد در جهان اسلام
در جهان اسلام، پیشینه استناد ریشه در روایت دارد. در دوره جاهلیت راویانی بوده‌اند که اشعار شعرا را حفظ می‌کردند و برای مردم می‌خواندند. پس از ظهور اسلام، در قرن اول هجری حوزه‌ای که این امر را به طور جدّی مورد ملاحظه قرار داده، علم‌الحدیث است. به سبب نقش حساسی که حدیث در انعکاس سخن معصوم دارد، اِسناد هر حدیث به زنجیره ناقلان (سلسله سند) عنصر اساسی تشخیص صحّت و اعتبار احادیث شمرده می‌شود. این علم با گذشت زمان چنان وسعت یافت که تبدیل به حوزه‌ای مستقل شد و کم‌وبیش با همین تعبیر امروزی استناد به کار می‌رفت. شهید ثانی «سند» را آنچه مورد اِسناد قرار گرفته یا زنجیره ناقلان می‌داند و «متن»، بنا به تعبیر ابن‌جماعه، چیزی است که آخرین راوی ارائه می‌کند. در حوزه حدیث، متنی که بر مبنای نام افراد مورد استناد تدوین می‌شد، «مُسنَد» نام داشت.
از سوی دیگر، با آغاز و شکوفایی تمدن اسلامی، فرایند تدوین و تصنیف کتاب بر منحنی رشد قرار گرفت. یکی از رهاوردهای دیگر اسلام در این دوره، حلقه‌های درس بود که در آن عالمان به تدوین و تألیف و طالبان به تعلم و تحصیل مبادرت می‌کردند. اسلوب آموزشی در این حلقه‌های درس، روایت‌مدار و اساس آن مبتنی بر اخذ مستقیم علم از استاد بود. در واقع، این‌گونه روایت که از آن به روایت علمی تعبیر کرده‌اند، از حلقه‌های درس آغاز و به فرایند استناد در صفحات کتاب منتهی شد؛ بدین ترتیب که بسیاری از مؤلفان، در این دوره از طریقه استناد در تألیفاتشان پیروی کردند. استناد، به این معنا که مؤلف آرا، اقوال و اخباری را در کتاب خود می‌آورد و به گویندگان آن‌ها، اساتید و شیوخش، نسبت داده و راویان را برمی‌شمرد، در تألیفات همه رشته‌های علوم و ادبیات اسلامی مانند: تفسیر، حدیث، لغت، ادب و تاریخ معمول بوده است. (حری، 1385، ص 13-14)
طبقه‌بندی منابع مقدس
تعداد منابع و مواد اطلاعاتی در متون مقدس، در ادیان مختلف بسیار است. در این نوشتار، سعی می‌کنیم به شیوه استناددهی به قرآن کریم، انجیل تورات اشاره نماییم که عبارت‌اند از:
- • در اسلام قرآن کریم و... .
- • در مسیحیت: انجیل.
- • در یهود: تورات.
شیوه استناددهی به قرآن
کتاب شیوه‌نامه ایران، جزو معدود شیوه‌نامه‌های است که در ایران به استناددهی به قرآن به صورت زیر اشاره کرده است.
استناد به قرآن کریم، اگر لازم نیست که به نسخه خاصی از آن اشاره شود، تنها در درون متن و با استناد درون‌متنی به شماره سوره و آیه و بدون ذکر شماره صفحه صورت می‌گیرد. به این منظور، پس از واژه «قرآن»، ابتدا شماره سوره، سپس علامت دو نقطه و پس از آن، شماره آیه ذکر می‌شوند. اگر در متن به واژه «قرآن» اشاره شده باشد، نیازی به ذکر مجدد آن در پرانتز نیست و هنگام ذکر شماره سوره و آیه، در صورتی که لازم است به نسخه خاصی از قرآن کریم استناد شود، ذکر مواردی مانند: مترجم، سال انتشار و در صورت لزوم خط آن، ضروری است، مانند: (قرآن101: 2،7)(علیدوستی، 1385).
همان طور که گفته شد، در صورتی که باید به نسخه خاصی از قرآن استناد شود، ذکر مواردی از قبیل: مترجم، سال انتشار و یا خط آن، ضروری است. به این ترتیب، پس از ذکر عنوان، زبان ترجمه و سپس زبان اصلی ذکر می‌شود. برای قرآن‌هایی که بیش از یک ترجمه دارند، از عبارت «چند زبانه» استفاده می‌شود. تاریخ انتشار، پس از این می‌آید. نام مترجم، پس از تاریخ انتشار و پس از عبارت «ترجمه» قرار می‌گیرد. نام خطاط، تنها در صورتی که اثر از نظر هنر خطاطی دارای اهمیت ویژه‌ای باشد، پس از نام مترجم ذکر می‌شود. در انتها، محل نشر و ناشر می‌آیند.
مانند:
قرآن. فارسی- عربی.1376. ترجمه محمد مهدی فولادوند. تهران: دفتر مطالعات و تاریخ و معارف اسلامی، دارالقرآن الکریم. (علیدوستی، 1385)
بنابراین، فیلدهای موجود در قرآن اسناد داده شده عبارت‌اند از:
آیه
سوره
نسخه
مترجم
در این میان، شیوه‌نامه دائرة‌المعارف فرهنگستان علوم پزشکی ایران به منابع قرآنی این چنین استناد می‌کند:
سوره نساء: آیه 52
و در استناد برون متنی قرآن در ابتدای همه منابع با عنوان «علاوه بر قرآن» ذکر می‌شود.
شیوه استناددهی در دیگر کتاب‌های مقدس
استناد به این دو کتاب مقدس تورات و انجیل، معمولاً در متن و با استناد درون‌متنی مانند قرآن نشان داده می‌شود. عنوان این کتاب‌ها در انگلیسی به اختصار نوشته می‌شود.
(انجیل 2:12-9)
(تورات 3:9-7) (علیدوستی، 1385)
سخن پایانی
بنا بر پژوهش‌های حاضر در استناد به متون اسلامی و به‌ویژه کتاب مقدس قرآن، تفاوت‌های میان پژوهشگران حوزه علوم اسلامی وجود دارد. این تفاوت‌ها هر چند به ظاهر کوچک و در علائم ویرایشی خلاصه می‌شود، اما به دلیل عدم یکدستی و همچنین مشکلاتی که در ذخیره اطلاعات در بانک‌های اطلاعاتی آن‌لاین به‌وجود می‌آورد، قابل تأمل و پیگیری است. عدم وجود شیوه‌نامه استاندارد استناددهی، بر این مشکلات افزوده است. به نظر می‌رسد انتخاب شیوه یکسان در انتخاب شیوه نگارش استناددهی، بتواند مشکلاتی از این قبیل را مرتفع سازد.
منابع: