کلیدواژه: اخلاق(2) - اخلاق سازنده(3) - اخلاق اینترنتی(4)
1. مقدمه
موضوعات اخلاقی، معمولاً بر مبنای اصول فلسفی یا دینی جوامع، مورد بحث و بررسی قرار می گیرند؛ مانند اینکه انسان باید با پدر و مادر و همسر و فرزندان خود چه رفتاری داشته باشد؟ پیشرفت هایی که در حوزه دانش و فناوری روی می دهد هم گاهی اوقات روابط میان انسان ها و اصول اخلاقی پذیرفته شده در هر جامعه را به چالش می گیرند.
اغلب درباره رابطه انسان و ماشین، این ایده مطرح می شود که ماشینی شدن جامعه، سبب کمرنگ شدن عواطف انسانی و سردی روابط میان انسان ها شده است. چنین دیدگاهی در نگاه اول می تواند درست به نظر برسد؛ اما برای دنیای امروز، چندان مصداق ندارد. امروزه اینترنت و کاربردهای گوناگون آن، نظیر پست الکترونیکی(5)، گروه های بحث(6)، محاوره مستقیم یا اصطلاحاً چت(7)، فرصت های جدیدی را برای آشنایی کسانی که هرگز یکدیگر را نمی شناخته اند، فراهم ساخته و دوستی های جدیدی را از نوع مجازی(8) به وجود آورده است که گاهی دوستی های واقعی میان افراد همفکر و هم علاقه را در پی دارد.
بدین ترتیب، می توان انقلاب اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت را بر خلاف انقلاب صنعتی و مظاهر آن که موجب جدایی انسان ها از یکدیگر شده اند، عامل پیوند دهنده میان عناصر انسانی و نزدیک کننده جوامع انسانی دانست؛ به تعبیری دیگر، در کنار هر رویداد یا تحول تکنولوژیکی، می توان نتایج و تأثیرات مثبتی را نیز مشاهده نمود.
تأثیر اینترنت بر روابط اجتماعی انسان ها، گستره ای فراتر از ابعاد فردی را در برگرفته است تا آنجا که در هنگام وقوع بلایای طبیعی و فجایع انسانی، عاملی مهم در انعکاس عواطف و احساسات انسانی به شمار می آید. نقش راهبردی اینترنت در دو رویداد بزرگ اخیر، یعنی جنگ عراق و حادثه سونامی(9) مثال زدنی است. در هر یک از این دو رویداد، اینترنت علاوه بر ایفای نقش اطلاع رسانی خود، رسانه ای مهم در اعلام موجودیت گروه های مختلف اجتماعی، برای حمایت از آسیب دیدگان و جلب کمک های مردمی از سراسر جهان بود. بسیاری کاربران اینترنتی، با استفاده از امکانات این رسانه جهانی، به کمک نیازمندان شتافتند.
هدف از بیان این مطالب، ارائه یا القای یک تفکر مثبت اندیش یا خوشبینانه به ذهن خواننده نیست، بلکه تبیین امکان تحقق جامعه اطلاعاتی آرمانی، در سراسر جهان است. بی شک همه کاربران اینترنت به ارزش ها و اصول والای انسانی اهمیتی نمی دهند؛ هکرها(10) یا راهزنان اینترنتی که با شیوه های مختلف در پی نفوذ به نقاط مشخصی از اینترنت هستند، از همین دسته اند. اصولاً اینکه در اینترنت چه چیزی پسندیده یا چه چیزی نامطلوب است، همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد.
در تعاریف مربوط به قوانین بهره برداری از شبکه کامپیوتری و اینترنت نیز، همواره جلب نظر طرف های ذینفع مطرح بوده است. گاهی اوقات جانبداری های اقتصادی از تولیدکنندگان دانش و اطلاعات، به جایی می رسد که دیگر «حق »(11) یا به عبارت بهتر، ارزشی برای کاربران قائل نمی شوند. این وضعیت در جوامع اقتصادگرایی(12) چون آمریکا و کشورهای غربی به خوبی مشهود است.
خدمات پیوسته، آن قدر وسیع شده است که دیگر حوزه اخلاق را هم تحت الشعاع خود قرار داده است. امروز ثروت و پول، تنها ارزش اخلاقی پذیرفته شده در بسیاری جوامع است و کلیه روابط انسانی بر همین اساس تنظیم و برقرار می گردد.
اما در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، به ویژه اینترنت، گستره اخلاق درست لحظه ای آغاز می شود که یک کاربر پشت رایانه شخصی خود می نشیند و دکمه مرورگر اینترنتی(13) را کلیک می کند تا به درون جامعه جهانی اطلاعات گام بگذارد[1]. اینکه شخصی میهمان اینترنت باشد و برای نخستین بار از این رسانه استفاده می کند یا از مشتریان پر و پا قرص اینترنتی یا اصطلاحاً «ترد»(14) باشد، زیاد مهم نیست. مهم این است که همه این افراد، تحت محیطی، به تبادل اطلاعات با یک دیگر می پردازند که هیچ قانون یا مقررات رسمی بر آن حاکم نیست. خوب یا بد، درست یا نادرست، باید یا نباید، همگی تعابیر منحصر به فردی است که به ازای تک تک کاربران میلیونی یا میلیاردی اینترنت، قابل بررسی و تعریف است.
در چنین فضایی، تدوین هر گونه قانون و مقررات، نه تنها غیر ممکن، بلکه مضحک جلوه می کند. چیزی که از نظر یک کاربر مطلوب و خواستنی است، می تواند از دیدگاه کاربر دیگر نامطلوب و ناپسند باشد؛ اما فصل مشترک همه کاربران از مبتدی تا پیشرفته، »ساختن»)15) است. همه کاربران اینترنت، به نوعی در حال ساختن داده یا اطلاعات هستند؛ حتی کاربرانی که فقط نقش دریافت کننده(16) یا «مصرف کننده»(17) اطلاعات را دارند، و موجب ساختن چیزی در جایی دیگر می شوند؛ بدین ترتیب همه آنها نوعی اخلاق هستند که اصطلاحاً «اخلاق سازنده»[1 ] نامیده می شود.
2. اینترنت؛ خوب یا بد، زشت یا زیبا
با همه مباحثی که تاکنون درباره اینترنت و پیامدهای استفاده از آن بر اخلاق کاربران مطرح شده، هنوز به درستی نمی توان تصویر روشنی را در این خصوص مشاهده کرد. روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری، اغلب بر جنبه های منفی اینترنت توجه می کنند. این بیشتر بدان جهت است که این گروه، انسان ها را در قالب سوژه های مطالعاتی خود در نظر می گیرند و به علت اضمحلال فزاینده بنیان های خانوادگی و ارزش های انسانی در جوامع غربی، نقش مخرب اینترنت، بیشتر از نقش سازنده آن مورد توجه محققان قرار گرفته است.
بارزترین مصداق این وضعیت، استفاده نادرست و کنترل شده کودکان از اینترنت و گمراهی و به خطر افتادن آنها توسط سودجویان اینترنتی است که هر چند وقت یکبار، اخبار نگران کننده ای در این رابطه از رسانه های جمعی منتشر می شود و هوشیاری والدین کودکان را در استفاده آنها از این رسانه گوشزد می کند. اما به دلیل چند جانبه بودن پدیده اینترنت، نمی توان نگرشی یک سویه به آن داشت.
برای نمونه، هنگامی که بحث تجارت الکترونیکی مطرح می شود، جنبه های سودآور و سرمایه ساز اینترنت بیشتر مورد توجه قرار می گیرد؛ حتی، بسیاری مؤسسات بین المللی نظیر یونسکو(18)، استفاده از اینترنت را به عنوان یک رسانه ارزان قیمت و سهل الوصول برای حل بحران های اقتصادی و فقر در جوامع توسعه نیافته توصیه می کند؛ چنان که در سخنرانی سال گذشته، آقای کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد، استفاده از اینترنت را برای از میان برداشتن فواصل طبقاتی در جوامع محروم و عقب مانده قاره آفریقا، سریع ترین و عملی ترین راه حل معرفی کرده بود.
هم چنین هنگامی که سخن از تسهیم دانش(19) به میان می آید، هیچ رسانه ای نمی تواند جایگزین اینترنت شود و به مثابه یک پل ارتباطی کارآمد میان پژوهشگران سراسر جهان عمل کند. حال اینترنت خوب است یا بد؟ زشت است یا زیبا؟ اگر قدری منصفانه به این موضوع بنگریم، در می یابیم که در بسیاری موارد، ملاک قضاوت ما درباره اینترنت، سود و زیانی است که به ما و منافع ما می رساند. چنین دیدگاهی نمی تواند جایگاهی بی طرفانه در مورد اینترنت داشته باشد. کاربران هنگام استفاده از اینترنت، به درستی در می یابند که آیا اینترنت به آنها خدمت می کند یا خیانت. البته در سنین کودکی یا نوجوانی، چنین تشخیصی قدری مشکل به نظر می رسد؛ اما با رعایت تدابیر تربیتی و ایجاد امنیت لازم توسط والدین، این مشکل قابل حل است.
3. نقش اینترنت در ایجاد اخلاق سازنده در کاربران
از جمله مهم ترین اقداماتی که می توان از طریق اینترنت سامان داد، عضویت استادان و متخصصان رشته های مختلف در گروه های تخصصی است. به این ترتیب، آنها می توانند در جریان آخرین اطلاعات موجود در رشته های تخصصی خود قرار گیرند، زیرا همه اعضا از پیام های علمی که توسط یک نفر صادر می شود، آگاهی دارند. در شرایطی که خطوط ارتباطی از کیفیت لازم برخوردار باشد و در ایستگاه های محل کار، هر دو یا چند طرف، امکانات لازم (دوربین ویدئویی...) به سیستم متصل باشد، می توانند تصاویر و فعالیت های یک دیگر را نیز مشاهده کنند.
هم اکنون انجام عمل های مهم جراحی به شکل هدایت از راه دور(20) و با شرکت چند متخصص که هر یک در گوشه ای از دنیا به کار مشغول اند و می توانند در یک آن ناظر عمل جراحی یا رهنمایی کننده آن باشند، در برخی مراکز مجهز درمانی متداول شده است. از دیگر شکل های نسبتاً رایج اخلاق سازنده که در سطح کشورهای اروپای غربی و آمریکا مشهود است، کنفرانس از راه دور(21) است که در آن تعدادی از متخصصان (که هر یک در یک گوشه از کره زمین زندگی می کنند)، با یک دیگر درباره موضوع مورد علاقه خود، تبادل نظر می کنند. این نوع کنفرانس های الکترونیکی در آینده بسیار رواج خواهد یافت و با این وصف ممکن است از اهمیت کنفرانس های حضوری (که بسیار پر هزینه تر است) کاسته شود[2].
در طول چند دهه اخیر، مجله های علمی، نقش ویژه ای در برقراری ارتباطات علمی میان پژوهشگران ایفا کرده اند و تعداد این مجله ها در سطح جهان، همواره رو به افزایش بوده است. اما با توجه به گسترش شبکه اینترنت، به ویژه طی 5 سال گذشته، به نظر می رسد که در سال های آینده، نتوان افزایش تعداد این مجلات را مانند سال های گذشته انتظار داشت.
همه روزه بر تعداد پژوهشگرانی که برای انتشار نتایج پژوهش های خود از این شبکه استفاده می کنند، افزوده می شود. آنان می توانند اطلاعات تولیدی خود را در اختیار همه افرادی که امکان دسترسی به این شبکه را دارند، قرار دهند و از آنان نیز بخواهند، علاوه بر نظرخواهی، مدارک علمی مشابهی را برایشان ارسال دارند یا با خود آنان همکاری مستمر داشته باشند[2].
همه این فعالیت ها که در بستر اینترنت انجام می گیرند و به گونه ای نوآوری، خلاقیت و سازندگی علمی محسوب می شوند، موجب تبلور شکل گسترده ای از اخلاق در میان کاربران می گردد که اصطلاحاً «اخلاق سازنده» نامیده می شود.
4. تعامل و همزیستی جهانی؛ شکل گیری هویت پویا(22)
واقعیت این است که گسترش شبکه جهانی اینترنت، فاصله ها را کم کرده و به ایجاد نوعی نشانه، به ویژه در جوانان انجامیده است. اعضای کمیسیون توسعه سازمان ملل متحد[3] گزارش داده اند که در گردهمایی های خود در شهرهای قاره های مختلف، شاهد بوده اند که جوانان بسیار به هم شبیه شده اند و این مسئله با رنگ باختن مرزهای میان جوامع و رفتن به سوی نوعی جامعه اطلاعاتی و شبکه ای، بیشتر شده است.
باید توجه داشت که به یمن گسترش وسائل ارتباطی و رسانه ها، جوامع مختلف، اگر آگاهانه و با برنامه ریزی عمل کنند، می توانند برای تحولات مثبت از آن استفاده کنند و به نوعی همزیستی سالم جهانی دست یابند. مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانی، حفظ محیط زیست، همبستگی انسان ها، احترام به حق حیات، محترم بودن حریم زندگی خصوصی افراد، احیای حقوق مادران و کودکان، تأکید بر عدالت جهانی، گرامی داشتن کرامت انسان ها، توجه به حقوق اقلیت های دینی و اجتماعی، توسعه پایدار و اجازه مطرح شدن سایر فرهنگ ها و ارزش ها مباحثی است که می تواند با بهره گیری از همین فضای موجود اطلاعاتی، وجه دیگری را در تعامل فرهنگ ها نشان دهند.
5. کثرت گرایی فرهنگی(23)
اصطلاح پدیده چند فرهنگی(24)، ما را به شناسایی و حتی گرامی داشتن دیگران، درست به همان گونه ای که هستند، بدون سقوط به نژادپرستی، به شکل درست آن دعوت می کند. در این عصر، کلیدواژه رایج، تساهل و تسامح(25) بود. این کلیدواژه، به معنای پذیرش تفاوت میان «ما» و «آنها» است؛ اما در کاربرد امروز خود، انسان ها را به بردباری در برابر تفاوت های یک دیگر فرا می خواند[4]. اینترنت، با جهان گستری چشمگیر خود، فرض را بر اعتبار همه دعاوی درباره حقیقت می گذارد؛ بی آنکه در چاله نسبی گرایی محض بیفتد. نسبی گرایی شالوده هر گونه گزاره اخلاقی و به همراه آن، شالوده های اخلاقی زندگی عمومی را سست می کند.
جهان گستری جامعه اطلاعاتی که در قالب اینترنت تبلور یافته است، راه را برای کسانی که اقلیت نامیده می شوند و می خواستند، صدایشان شنیده شود، هموار ساخته است. بنابراین، پدیده چند فرهنگی که مفهومی تناقض نماست، هم بیانگر تنوع است و هم وحدت.
تنوع لازمه جهان گستری است، زیرا تجلی دلبستگی های محلی و هویت های خاص را مجاز می پندارد و در عین حال مستلزم وحدت است، زیرا مروج مفهوم دهکده جهانی(26) است[5]. بسیاری پدیده چندفرهنگی را عارضه ای می دانند که خاص مرز ملی معینی است. در واقع، این پدیده، به سرعت در حال گسترش به قلمرو بین المللی است؛ همانند نظام اقتصادی جدید، اهتمام به نظام فرهنگی جدید، تاریخ خاص خود را دارد.
عصر چند فرهنگی یا پیدایش اقتصاد اطلاعاتی که محصول اینترنت است، نخبگان اطلاعاتی، طبقه میانگین و به حاشیه رانده شدگان یا فرو طبقه را جانشین طبقات پیشین اشراف، متوسط و کارگر ساخت. جامعه جهانی اطلاعاتی که شکل مجسم آن اینترنت است، آرمان های تجدید خواهانه را در زمینه خردورزی، نبوغ هنری و فردگرایی، به سود ضدیت یا سرمایه داری، تحقیر اخلاق سنتی و پیروی از برابرخواهی تندروانه طرد کرده است.
6. جهانی شدن و حقوق شهروندی
بی شک یک شهروند در عصر چند فرهنگی، دارای حقوق و امتیازات خاصی است. از جمله حقوق مسلم و طبیعی وی حق دسترسی به اطلاعات است که خود حق دیگری با نام حق استفاده از امکانات و ابزارهای فناوری اطلاعاتی و ارتباطی را در پی دارد؛ به گونه ای که یک فرد بتواند آزادنه به کاوش اطلاعات بپردازد و نیازمندی های اطلاعاتی خود را برآورده سازد. پس از آن آزادی بیان، و مسئله امنیت حریم خصوصی افراد است. برخی چالش های جدید در این راستا عبارت است از: اداره حقوق فردی در عصر الکترونیک، محافظت در برابر سوء استفاده های الکترونیکی و اطمینان از ایمنی تعاملات از طریق زیر ساختارهای اطلاعاتی مناسب.
در هر سه دسته موارد مطروحه، عامل و ملاحظات اخلاقی، شرط اصلی و ضامن بقای سلامت در این عصر است. هر شهروند در ازای خدمات و حقوقی که از جامعه دریافت می دارد، موظف به رعایت برخی موارد است. زندگی در چنین جامعه ای نیازمند کسب یک سری بیانگری ها و رعایت آدابی (رفتارهایی) است که انتظار می رود، هر عضو جامعه روی خطی(27) بدان پایبند باشد.
جهانی شدن همه چیز را تحت الشعاع قرار می دهد و ساختار و ماهیت نظام های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را متحول می سازد. از طرفی، جهانی شدن دو نسبت عمده با فرهنگ ملت ها برقرار می کند: نخست با تشدید کثرت گرایی درونی، فرهنگ را در آستانه تجزیه شدن قرار می دهد و سپس با آغاز جهش به سوی حاکمیت جهان شمول، راه را برای ادغام فرهنگ های ملی، تحت فرهنگی جهان شمول هموار می کند[6].
7. نتیجه
امروزه ورود به دنیای مجازی یا به عبارت بهتر، زندگی در محیطهای مجازی، امری بدیهی به شمار می رود. لازمه تعامل در این محیطها، برخورداری از یک سری مهارت های فنی و رفتاری (به تعبیری اخلاق اینترنتی) است. از مهم ترین ویژگی های اینترنت، ایجاد پیوندهای مناسب میان افراد، در اقصی نقاط دنیا است. فضایی که در آن ایجاد روابط انسانی و نیز اخلاقی امکان پذیر است و می تواند کانونی برای ایجاد اخلاق سازنده انسانی باشد. در نهایت، با نزدیک کردن ملت ها، به همراه تقویت روابط انسانی صحیح میان آنها، آرزوی دیرین بشر برای ایجاد آرمان شهر جهانی(28) یا به عبارت دیگر، جهانی شدن میسر خواهد شد.
منابع:
پی نوشت ها: