واژگان کلیدی: کتابخانه دیجیتال، نسخ خطی، پژوهش، میراث مجازی.
طراحی و راه اندازی کتابخانه های دیجیتال به صورت کتابخانه های عمومی یا تخصصی با در نظر داشتن موضوعی خاص، از ضروریات جامعه امروز است؛ چنان که که ابرقدرت های دنیای اینترنت هر کدام با سرعتی شگرف به دنبال تحقق این مهم برآمده اند.
از جمله کتابخانه های بزرگ دیجیتال در کشورهای اروپایی، می توان به پایگاه گوتنبرگ (1) و در کشورهای عربی به پایگاه الوراق (2) و در ایران نیز می توان به پایگاه اطلاع رسانی تبیان (3) اشاره نمود.
در این میان، نسخ خطی به عنوان یکی از مهم ترین و معتبرترین مراجع مورد استفاده محققان نیز از این قافله عقب نمانده است و کتابخانه ها و مؤسسات مختلف در سراسر دنیا در کنار ایجاد بانک های اطلاعاتی درباره فهارس نسخ خطی، گام های قابل توجهی نیز در راستای دیجیتالی کردن نسخه های خطی برداشته اند.(4)
موارد ذیل مهم ترین دلایل ایجاد کتابخانه های دیجیتال نسخ خطی به شمار می رود:
1. حفظ و نگهداری نسخ خطی
با دیجیتالی نمودن نسخه های خطی و قرار دادن آن در اینترنت و یا عرضه آن از طریق لوح های فشرده، عمر نسخ خطی افزایش می یابد و زمان بقای آن نیز چندین برابر می گردد.
همچنین امکان تکثیر رایگان یک نسخه، از جمله مزایای دیجیتالی کردن نسخ خطی است که به نوبه خود، عمر آن نسخه را چندین برابر افزایش می دهد.
2. یک نسخه و چند محقق
دیجیتالی کردن نسخه های خطی، به پژوهشگران مختلف در سراسر دنیا امکان می دهد که به طور هم زمان از یک نسخه خطی استفاده نمایند.
3. کاهش هزینه ها
با دیجیتالی این نسخ، هزینه های نگهداری و حفاظت برای مالک، و هزینه های دستیابی برای استفاده کننده به صورت چشمگیری کاهش پیدا می کند.
4. دسترسی شبانه روزی
عرضه نسخه های خطی در اینترنت، موجب می گردد که محققان بتوانند در هر ساعت از شبانه روز از این نسخه ها استفاده نمایند؛ این در حالی است که کتابخانه های فیزیکی به مکان محدود بوده، امکان دسترسی به آنها در همه اوقات شبانه روز فراهم نیست.
5. بازخوانی و مرور مکرر
پژوهشگران می توانند بارها و بارها با مراجعه به کتابخانه دیجیتال، نسخه های خطی مورد نیاز خود را رؤیت و بررسی کنند و حال آنکه این رویه در کتابخانه های فیزیکی علاوه بر اینکه نیازمند صرف وقت فراوان است، به وضعیت ظاهری و فیزیکی کتاب نیز صدمه می زند و از عمر آن می کاهد.
6. مستندسازی تحقیقات
یکی دیگر از ویژگی های دیجیتالی کردن نسخه های خطی آن است که پژوهشگران می توانند با ارجاع نتایج تحقیقات خود به منابع دست اول (نسخ خطی) - چه در دنیای مجازی اینترنت و چه در دنیای حقیقی - اعتماد خوانندگان مطالب خود را دوچندان جلب نمایند و آنان را در مستندسازی پژوهش های خود برای ارائه در مقالات، مجلات و یا کتاب ها به شکل قابل توجهی یاری رسانند.
7. دستیابی سریع و آسان به اطلاعات
دیجیتالی کردن نسخه های خطی همچنین امکان دستیابی سریع و آسان به این نسخه ها را به شیوه های مختلف ممکن می سازد و در واقع قابلیت های پژوهشی مانند: جستجوی عنوان، پدید آورنده، موضوع و کلیدواژه در معرض استفاده پژوهشگر قرار می گیرد و حال آنکه در شرایط دیگر گاهی کاربر برای پیدا نمودن یک رساله و یا یک نسخه، ساعت ها وقت خود را صرف مطالعه فهارس خطی می نماید.
چند نکته مهم
با رشد و گسترش کتابخانه های دیجیتال نسخ خطی در دنیا، توجه به چند نکته مهم ضروری است:
اول آنکه اینترنت این امکان را برای ما فراهم نموده است تا به راحتی فرهنگ، تمدن و اصالت یک ایرانی شیعه را با صرف هزینه اندک در کوتاه ترین زمان ممکن در معرض دید جهانیان بگذاریم.
دوم آنکه اینترنت بستری مناسب برای تعاملات فرهنگی، هنری و علمی می باشد و رشد روزافزون کتابخانه های دیجیتال روند پژوهش در میان اقیانوسی از منابع و اطلاعات در سرتاسر دنیا را آسان نموده است؛ به گونه ای که تا چند دهه دیگر، محققان ما این امکان را خواهند داشت که به منابع هر کتابخانه ای در هر جای دنیا دسترسی داشته باشند. از این رو، شایسته است که مسئولان فرهنگی ما با تدبیر و اندیشه صحیح و کارآمد زمینه دسترسی به این مهم را فراهم سازند و خود را با استانداردهای این علم هماهنگ سازند.
سوم اینکه که متأسفانه در ایران با وجود تلاش های برخی کتابخانه ها و مؤسسات در دیجیتال کردن نسخه های خطی، حرکت شایان توجه ای در راه سامان دهی این تلاش ها برای عرضه در اینترنت صورت نپذیرفته است و پژوهشگران عرصه فرهنگ و ادب ایرانی و اسلامی برای دستیابی به تصویر نسخ خطی مورد نیاز جهت تحقیق و تصحیح، با مشکلات عدیده ای از جانب متولیان کتابخانه ها روبه رو می شوند. حبس نسخه و عدم ارائه تصویر نسخه ها، بوروکراسی غالب بر کتابخانه ها، هزینه بالای تصاویر نسخ خطی و بسیاری از مشکلات دیگر در دنیای حقیقی، همه و همه دست به دست هم داده تا تفکر ایجاد کتابخانه مجازی نسخ خطی در ایران بیشتر به یک آرزو تبدیل شود تا یک بایسته فرهنگی!!!
اولین کتابخانه دیجیتال نسخ خطی توسط کتابخانه سلطنتی کوپنهاک دانمارک با کیفیت عالی و تحت برنامه ای مناسب با انتشار 38 نسخه خطی عربی و فارسی ایجاد گشت و بعد از آن البته این روند ادامه پیدا کرد تا جایی که در حال حاضر در تعدادی از پایگاه هایی که توسط اشخاص، مؤسسات و کتابخانه ها راه اندازی شده اند، اقدام به ایجاد کتابخانه های دیجیتالی نسخ خطی شده است که در اینجا به برخی از مهم ترین آنها اشاره می شود.
برخی از مهم ترین پایگاه های اسلامی که در زمینه ارائه و عرضه نسخ خطی در اینترنت بویژه در موضوعات مختلف علوم اسلامی اقداماتی انجام داده اند، عبارت اند از:
1. کتابخانه الازهر مصر
نشانی: www.alazharonline.org
پست الکترونیک: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زبان پایگاه: عربی
زبان نسخه ها: عربی، فارسی و ترکی
موضوعات: فقه، اصول، کلام، فلسفه، ادبیات عرب، هیئت، تاریخ، ریاضیات و...
تعداد نسخ خطی موجود در پایگاه: 42000 نسخه
کتابخانه دانشگاه الازهر مصر یکی از قدیمی ترین کتابخانه های جهان به شمار می رود. این کتابخانه دارای 42000 نسخه خطی در موضوعات مختلف می باشد که از آن جمله می توان به مواردی همچون: غریب الحدیث ابن سلام کتابت شده در سال 311 قمری، دو بخش از قرآن کتابت شده در سال 465 قمری، تفسیر غریب القرآن سجستانی کتابت شده در سال 514، الرعایة لتجوید القرآن کتابت شده در سال 557 قمری و اللآلی الفریدة فی شرح القصیدة الشاطبیة کتابت شده در سال 706 قمری اشاره نمود. در حال حاضر، در پایگاه اینترنتی این کتابخانه، حدود 5000 تصویر کامل از نسخه های خطی این کتابخانه قرار دارد که کاربران می توانند ضمن مشاهده آنها به دو صورت عنوان مؤلف و عنوان کتاب ها، به ذخیره تصاویر نیز بپردازند.
فهارس منتشر شده از این کتابخانه عبارت اند از:
- - فهرس الکتب الموجودة بالمکتبة الأزهریة، القاهرة، مطبعة الأزهر، 1365ق، 8 جلد، 1932-1945م؛
- - قائمة بیلیوجرافیة بالمخطوطات التی تم تصویرها بالمیکروفیلم عن مکتبات الأزهر و أورقته، القاهرة، 1384ق، ص 113.
2. کتابخانه سحاب السلفیة
نشانی: www.sahab.org
زبان پایگاه: عربی
زبان نسخه ها: عربی
موضوعات: فقه، اصول، کلام، فلسفه و ادبیات عرب
تعداد نسخ خطی موجود در پایگاه: 159 نسخه
سحاب السلفیة از جمله کتابخانه های دیجیتال جهان عرب می باشد که فعالیت خود را بر موضوعات اسلامی متمرکز نموده است. در بخش نسخ خطی آن می توان فایل فشرده شده کتاب ها را برداشت و بر روی رایانه خود مورد استفاده قرار داد. غالب نسخ خطی این کتابخانه نفیس اند که از باب نمونه می توان به کتب: عماد البلاغة اثر عبدالرؤوف المناوی، المکتفی فی الوقف والابتدا نوشته أبو عمرو عثمان بن سعید الدانی؛ غریب الحدیث تألیف أبو محمد القاسم بن ثابت السرقسطی و کتاب ذکر اعضاء الانسان بدرالدین الغزی اشاره کرد.
3. کتابخانه یوسف زیدان
نشانی: www.ziedan.com
پست الکترونیک: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زبان پایگاه: عربی و انگلیسی
زبان نسخه ها: عربی
موضوعات: کلام، فلسفه، عرفان، هیئت و ریاضیات
تعداد نسخ موجود در پایگاه: 86 نسخه
یوسف زیدان متولد سال 1958 میلادی و دارای دکترای فلسفه اسلامی از دانشگاه اسکندریه است. وی در سال 1999م موفق به کسب درجه استادی فلسفه اسلامی و تاریخ علم گشته است. در این پایگاه که ایشان شخصاً به ایجاد آن پرداخته است، در کنار مجموعه اسناد و دستخطهای نفیس از علماء اسلام و فهارس مختلف کتابخانه ها، مجموعه ای ارزشمند از نسخه های خطی به زبان عربی نیز قرار داده شده است.
نسخه های مذکور مجموعه ای منتخب از کتابخانه هایی چون: المعهد الدینی بسموحة، المعهد الدینی بدمیاط، مسجد أبی العباس المرسی، جامعة القاهرة، جمعیة المقاصد الاسلامیة بیروت، الطهطاوی بسوهاج می باشند که غالباً دارای ویژگی های خاصی چون: عدم تصحیح و انتشار، به خط مؤلف بودن و منحصر به فرد بودن هستند.
از جمله منابع ارزشمند این کتابخانه می توان به کتاب های: الاصول العشرة اثر نجم الدین کبری، التصوف التساعی تألیف محی الدین عربی، نامه های خواجه نصیر طوسی و صدرالدین قونوی و رساله رازی در اخلاق پزشکی به یکی از شاگردانش اشاره نمود. کاربران می توانند بعد از ورود به این پایگاه با کلیک بر روی گزینه «مخطوطات نادرة» و انتخاب گزینه «مخطوطات کاملة» تصاویر کامل نسخ خطی را مشاهده و ذخیره نمایند.
4. کتابخانه سلطنتی کوپنهاک دانمارک
نشانی: index-en.htmwww.kb.dk/kb/dept/nbo/oja/e-manus/
پست الکترونیک: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زبان پایگاه: انگلیسی
زبان نسخه ها: فارسی و عربی
موضوعات: ادبیات، ادعیه، حدیث، تاریخ، طب، هیئت و فلسفه
تعداد نسخ خطی موجود در پایگاه: 40 نسخه
کتابخانه سلطنتی کوپنهاک دانمارک از قدیمی ترین و بزرگ ترین کتابخانه های کشور دانمارک به شمار می رود که در سال 1653 میلادی تأسیس گردیده و دارای 1167 نسخه خطی است از این تعداد، زبان عربی 534 عنوان، زبان فارسی 97 عنوان و زبان ترکی 70 عنوان را به خود اختصاص داده اند و بقیه عناوین مربوط به سایر زبانهاست.
از جمله نسخه های نفیس این کتابخانه که کاربران می توانند آنها را به صورت کامل رؤیت و ذخیره نمایند، عبارت اند از: تاریخ مصر، نوشته حاج مصطفی بن ابراهیم، ذیل جریدة القصر و جریدة العصر، ذیل لب اللباب، طب اکبری، گیتی شناسی سراج الدین أبو حفص بن وردی و کتاب صور الکواکب رازی اشاره نمود.
فهارس منتشر شده این کتابخانه از قرار ذیل اند:
- Codices orientales Bibliothecae Regiae hafniensis jussu et auspiciis regiis enummerati et descripti. Vol.2.pars Altera: cosices Hebraicos et Arabicos Continens, 1851, 118pp.Vol.30 pars tertia: codices persicos, turcicos, Hindustanico etc. continenes, 1857, 92 pp.by A.F.Mehren. Copernhagen: The Royal Librany of Copengagen, 1851-1857
- Description de quelques manuscrits orientaux appartenant a la Bibliotheque de Universiteh de Copenhgue Arthur Christensen & J.oversigt over det kgl. Danske Videnskabernes strup Selskabs Forhanlinger, 5191
- نسخه های خطی فارسی کتابخانه سلطانی کوپنهاک، ایرج افشار، نسخه های خطی، جلد 1346 ، صص 713 - 689.
5. کتابخانه کاشف الغطاء العامة
نشانی: www.kashifalgetaa.com
پست الکترونیک: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زبان پایگاه: عربی
زبان نسخه ها: عربی
موضوعات: فقه، اصول، کلام، فلسفه و ادبیات عرب
تعداد نسخ خطی موجودد در پایگاه: 26 نسخه
از جمله مراکز نگهداری و خدمات رسانی در حوزه مخطوطات اسلامی، »مؤسسة کاشف الغطاء العامة» در نجف اشرف است که به واقع می توان آن را الگویی شایسته و مورد تقدیر در این زمینه دانست. این مؤسسه در سال 1993 میلادی اقدام به جمع آوری نسخ خطی و تبدیل آنها به نسخ دیجیتالی و ارائه بر روی لوح های فشرده نمود و اولین نسخه از این نرم افزارها تحت عنوان «کاشف الغطاء» در سال 1995م و با موجودی 49 نسخه خطی به جامعه پژوهشگران عرضه گردید. این نرم افزار دارای امکاناتی چون: بزرگ نمایی، و کوچک نمایی، گردش و چاپ نسخه بود و کاربر می توانست ضمن جستجوی نسخه مورد نظر، اطلاعات نسخه شناسی هر کتاب را نیز مشاهده نموده، به مطلوب خود دست یابد.
در حال حاضر، این برنامه تغییرات شایسته ای از لحاظ سهولت نصب و دستیابی به اطلاعات پیدا کرده و تعداد نرم افزارهای این مجموعه به 95 عدد شامل 2159 عنوان نسخه خطی رسیده است که به صورت رایگان در معرض استفاده پژوهشگران قرار دارد.
بخش نسخ خطی این پایگاه، در حقیقت، تازه های نسخ خطی تصویربرداری شده در این کتابخانه می باشد که جهت استفاده عموم در پایگاه قرار می گیرد. از جمله نسخه های خطی این کتابخانه می توان به کتاب های: الاستبصار اثر شیخ الطائفة محمد بن الحسن الطوسی، أبواب الجنان تألیف الشیخ خضر بن شلال العفکاوی، منتخب نسیم الصبا نوشته الشیخ الحسن بن علی الظهیری العاملی، شرح نجاة العباد اثر الشیخ عباس بن حسن کاشف الغطاء و کتاب تحفة الکرام فی تاریخ مکة والمسجد الحرام تألیف السید محمد مهدی بن مرتضی بحرالعلوم اشاره نمود.
فهرست منتشر شده این کتابخانه شامل مورد ذیل است:
- - راهنمای نسخه های خطی کتابخانه کاشف الغطاء، مجله پژوهش و حوزه، ش 16.
6. کتابخانه منتظر
نشانی: www.montazar.net
پست الکترونیک: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زبان پایگاه: فارسی، عربی و انگلیسی
زبان نسخه ها: فارسی و عربی
موضوع: مهدویت
تعداد نسخ خطی موجود در پایگاه: 10 نسخه
این پایگاه از جمله پایگاه های فعال در عرصه مهدویت می باشد که در کنار کتابخانه مهدویت خود، بخشی را نیز به نسخه های خطی درباره موضوع مهدویت اختصاص داده است.
از نسخه های خطی این مجموعه می توان کتاب های: انتظار الفرج من الفرج اثر ولی الله اشراقی، مشکاة الأنوار فی اثبات رجعة محمد و آله الاطهار)ع) تألیف محمد بن عبد علی بن محمد آل عبدالجبار، خلاصة أربعین حدیثاً فی المهدی به قلم حافظ أبی نعیم و نیز کتاب کشف الاستار عن وجه الغائب عن الأبصار تألیف حاج میرزا حسین نوری را برشمرد.
7. کتابخانه دانشگاه آمریکا در بیروت
نشانی: http//ddc.aub.edu.lb/projects/jafet/manuscripts
پست الکترونیک: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زبان پایگاه: عربی و انگلیسی
زبان نسخه ها: عربی
موضوعات: فقه، اصول، کلام، فلسفه و ادبیات عرب
تعداد نسخ خطی موجود در پایگاه: 25 نسخه
کتابخانه «یافت الذکاریه» یا همان کتابخانه «الجامعة الأمیرکیة فی بیروت»، پنج سال بعد از تأسیس این دانشگاه در سال 1866 میلادی آغاز به کار نمود. کتابخانه مزبور دارای 1388 نسخه خطی و چندین هزار میکروفیلم و میکروفیش می باشد.
فهارس منتشر شده این کتابخانه عبارت اند:
- - مجموعه المخطوطات العربیة فی جامعة بیروت الأمریکیة نوشته نبیه أمین فارس، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ع 1955، صص 50 - 49؛
- - مخطوطات الخزانة المعلوفیة فی الجامعة الأمریکیة، بیروت، 1926م.
از جمله نسخه های نفیس عرضه شده در اینترنت می توان به: مجموعه ای شامل رساله های الصحیفة الغراء والصحیفة المعروفة بالرحمة والصحیفة المعروفة بالصفرا منسوب به إدریس پیامبر کتابت شده در سال 486 هجری قمری، تفسیر قرآن کتابت شده در سال 569 هجری قمری و یا کتاب صحاح اللغة کتابت شده در سال 638 هجری قمری اشاره کرد.
پی نوشت ها: