» از اینکه فرصت خود را در اختیار این نشریه قرار دادید، تشکر می کنیم. ابتدا بفرمایید جنابعالی مهم ترین ویژگی فضای مجازی را چه می دانید؟ از این پدیده در چه جهاتی می توان بهره مند شد؟
◊ فضای مجازی، تحولی است که اینک جهان را تبدیل به یک دهکده کرده است. در بحث های فقهی که در قم دارم، به پنج ویژگی این فضای مجازی اشاره کرده ام. ویژگی اول، تکثر ظرفیت است؛ یعنی این فضا چنان است که اصل و فرعش بر همدیگر تطبیق یک به یک ندارد. اصل، یکی است؛ اما مصادیق فضای مجازی می تواند متکثر باشد؛ مثل اصل شناسنامه که یکی است و کپی شناسنامه که متعدد و متکثر است؛ یعنی دانشگاه اصلی، یکی است؛ ولی دانشگاه مجازی می تواند متعدد و متکثر باشد. این، تکثر ظرفیت است.
دومین ویژگی، مشارکت جهانی است؛ یعنی امروز در فضای مجازی، بیش از سه میلیارد و نیم انسان مشارکت دارند و می توانند همدیگر را پیدا کنند، به هم پیام بفرستند و با هم ارتباط داشته باشند و اطلاعات را مبادله نمایند.
سومین ویژگی، گستردگی محیطی است. این فضا همه حیات بشر را تحت تأثیر قرار داده و تمام ساحت های سبک زندگی را متحول ساخته است و اینک هیچ فعالیت انسانی نیست که در سیطره فضای مجازی یا تحت تأثیر آن نباشد؛ اما فناوری های دیگر معمولاً یک یا چند ساحت از حیات بشر را تحت تأثیر قرار می دهد. به همین جهت، سبک زندگی بشر در روزگار ما دچار تحول عمیق و گسترده شده است.
چهارمین ویژگی، درهم تنیدگی با فضای عینی است. فضای مجازی، فضایی مستقل از فضای عینی نیست و در هم تنیده است. وقتی شما در بانکداری مجازی، پولی را مبادله می کنید، در فضای عینی تغییراتی اتفاق می افتد و کسب وکاری رونق می گیرد.
و پنجمین ویژگی، توانمند سازی است که شاید مهم ترین ویژگی فضای مجازی باشد؛ یعنی کسانی که در این فضای مجازی از آن بهرمند می شوند، توانمندتر می شوند. اصولاً ابزارها در طی تاریخ، بشر را توانمندتر کرده است. فضای مجازی نیز با ابزارهای الکترونیک مثل تلفن همراه و رایانه ها، باعث توانمندی بشر در راه خیر و شر شده است.
» چنانکه کارشناسان این عرصه بیان کرده اند، این فضا آسیب ها و تهدیدهایی نیز در پی داشته است. به نظر حضرتعالی، مهم ترین تهدیدهای فضای مجازی کدام اند؟
◊ بله، امروز تهدیدات این حوزه، جدی است و نباید به سادگی از کنار آن بگذریم. از جمله مهم ترین این تهدیدات، آن است که فضای مجازی می تواند بستری برای تهدید و عصیان مدنی با استفاده از شبکه های اجتماعی باشد که خود شامل دو مقوله هم افزایی و سازماندهی شبکه های اجتماعی مخالف نظام و ایجاد وطن مجازی برای عناصر ضد انقلاب و نفوذ خانه به خانه در کشور با ابزارهای قابل حملی چون تلفن همراه و آی پد است. فضای مجازی، امکان انواع جاسوسی های اینترنتی را فراهم می آورد. امروزه، بیشتر نوت بوک ها دارای دوربین هستند و در حال حاضر، این فرضیه وجود دارد که حتی در شرایط عادی این دوربین ها در حال جاسوسی هستند؛ به بیان دیگر، فضای مجازی این فرصت را برای دشمن جهت عملیات روانی و جنگ نرم و گسترش تهاجم فرهنگی فراهم می آورد. بنابراین، باید کاملاً در این باره هوشیار بود.
در این فضا، هتک حرمت صورت می گیرد. گاهی حریم خصوصی افراد از طریق دسترسی به اطلاعات شخصی آنها نقض می شود. در حوزه فرهنگ و دانش، اطلاعات گسترده عمدتاً سکولار، در حوزه علوم انسانی به داخل کشور نفوذ می کند و دشمن می تواند درباره دانش بومی و دانشمندان ایرانی به آسانی جاسوسی کند. در حوزه پژوهش، نوعی شتاب زدگی در تحقیقات و مطالعات به دلیل مواجهه با اقلام بی پایان اطلاعاتی صورت می گیرد و در نهایت، پژوهش خطی، جایگزین پژوهش عمقی می شود و به این علت، امکان تضعیف بار محتوایی تحقیقات وجود دارد. اینها، مهم ترین تهدیدهای فضای مجازی هستند.
» به قول حافظ «عیب می جمله بگفتی، هنرش نیز بگوی.» نظرتان را درباره فرصت هایی که این فضا به دست می دهد نیز بفرمایید.
◊ امروزه، برای اولین بار فرصت حضور فعال و گسترده مجازی در دل دنیای غرب فراهم شده است؛ آن هم در همه زمینه های حیات بشر، اعم از حوزه ارتباطات بشری و در حوزه تولید و اشاعه محتوای بومی و مطابق با ارزش ایرانی ـ اسلامی از طریق رسانه های متنی، صوتی و تصویری جمهوری اسلامی.
از مهم ترین فرصت های موجود در این فضا می توان به این موارد اشاره کرد: فراهم شدن ظرفیت مناسب برای الگوسازی و ترویج فرهنگ متعالی دینی و بیداری اسلامی در گستره جهانی، بسیج نیروهای مردمی و امکان انتقال سریع و وسیع فرهنگ و اندیشه ناب اسلامی به طرق بسیار متنوع در جهان به منظور اتحاد شبکه ای نخبگان متعهد و ولایی و جذب مسلمانان دنیا در برابر نظام استکبار جهانی و همچنین امکان مقابله کم هزینه و مؤثر با نظام استکبار جهانی و دفاع از جمهوری اسلامی با اتحاد شبکه ای طرف داران انقلاب اسلامی.
موضوع بعدی در بحث فرصت های فضای سایبری، افزایش اِشراف اطلاعاتی برای کشور و امکان عملیات سایبری علیه دشمن با دو رویکرد بازدارندگی ـ دفاعی و تهاجمی است؛ یعنی همان طور که آنان حملات سایبری علیه ما دارند، امکان این حمله برای ما نیز وجود دارد.
البته موارد دیگری هم هست که من در جای دیگر آنها را عرض کرده ام و چون مستقیماً به موضوع این گفت وگو مرتبط نمی شود، از ذکر آن صرف نظر می کنم.
» استفاده از این فضا برای تبادل های علمی و پژوهشی در میان علم آموزان و به طور کلی، در امر آموزش، بسیار مورد توجه است. فضای مجازی، در این زمینه چه کاربردی دارد؟
◊ در این جهت، لازم است توضیح داده شود که امروزه از یک سو، فناوری رشد عجیبی یافته و ارتباطات انسانی را گسترده کرده و مردم را در محضر هم حاضر نموده، خلوت و جلوت را در هم تنیده و همه را در هر زمان و مکانی در محضر یکدیگر قرار داده است و از طرفی، فضایی را که در آن زندگی می کنیم، در صحنه دیجیتال تکرار کرده است. تمام اموری که در دنیای جسمانی به آن اقدام می کنیم، عین این امور، در صحنه دیگری به نام فضای دیجیتال تکرار شده است؛ یعنی اگر شما در فضای جسمانی درس می خواندید، امروز می توانید در منزل باشید و به صورت دیجیتال درس بخوانید. اگر می توانستید تحقیق کنید، امروز بسترهای پژوهشی در فضای مجازی فراهم است. اینها، نمونه هایی از گستردگی دنیای دیجیتالی است؛ هم عرض و حتی فراتر از دنیای واقعی. لزوم سرمایه گذاری وسیع و هدفمند در جهت بهره برداری حداکثری از فرصت های ناشی از فضای مجازی، یعنی فرصت هایی پدیدآمده در این فضا که قبلاً در اختیار ما نبوده است. این، بزرگ ترین فرصت در طول تاریخ حیات بشر بوده که ارتباطات را آن قدر گسترده کرده که در هر زمان و هر مکان، همه در محضر هم امکان حضور دارند. از این رو، لازم است از این فرصت ها به خوبی استفاده شود.
به طور کلی، این نکته را عرض می کنم که اینترنت گرچه ابعاد گوناگونی چون: فرهنگی، اقتصادی، امنیتی، سیاسی و اجتماعی دارد، ولی بُعد فرهنگی آن بر ابعاد دیگر غلبه دارد و در کل، چون گفتمان اطلاعاتی و ارتباطی ایجاد می کند، ابعاد فرهنگی (پیام آوری و پیام بری) آن برای انقلاب ما، برجسته تر از ابعاد دیگر می شود؛ هر چند باید از ابعاد اقتصادی آن نیز برای سرعت بخشی در جهت اقتصاد مقاومتی بهره کافی و مناسب ببریم.
» حضرتعالی فرمودید این فضا فرصتی برای ترویج فرهنگ اسلام فراهم کرده است. اگر امکان دارد، قدری بیشتر در این باره توضیح دهید.
◊ از جمله امور مهمی که تأثیر بسزایی در انتقال پیام انقلاب ما به سایر کشورها داشته و دارد، در دنیای امروز، همین فناوری اطلاعات و ارتباطات است. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، همان امری است که موجب انقلاب در کشورهای عربی شد. حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه) در زمان خودشان توانستند پیام انقلاب را تولید کنند؛ یعنی استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی. این، پیام انقلاب به همه ملت های دنیا بود و حرفش این بود که ما سه شعار داریم؛ یک: استقلال از آمریکا، انگلیس و شوروی. دو: آزادی انسان ها و مردم سالاری. سه: جمهوری اسلامی. این سه، شعاری بود که حضرت امام(ره) آن را تولید کرد؛ اما این پیامی که تولید شد، به دست مسلمانان کشورهای دیگر نرسید؛ چون ما ابزار انتقالش را در آن زمان نداشتیم؛ مثلاً وقتی می خواستیم ده تا طلبه به کشورهای دنیا بفرستیم، نمی گذاشتند. اگر هم می رفتند، امکانات همراه آنها نبود. من در سال 1370 به کشور نیوزیلند اعزام شدم، نیوزیلند، آن طرف استرالیاست و یازده و نیم ساعت با هواپیما از ما فاصله دارد. تنها چیزی که از دانش اسلامی توانستم با خودم ببرم، چهار پنج کتاب بود و مثلاً برای 50 نفر سخنرانی می کردم. این تعداد مخاطب، با هدف اصلی ما که رساندن پیام امام خمینی(ره) به جهانیان بود، خیلی فاصله داشت. پس، پیام امام تولید شد، اما به دلیل مشکلات ارتباطاتی، به دست مسلمان های دنیا و مستضعفان عالم نرسید. سال ها گذشت تا اینکه فناوری اطلاعات آمد و توسعه پیدا کرد؛ یعنی شما اینجا نشسته اید و می توانید یک پیامک برای شخصی در آن سوی دنیا بفرستید یا یک ویدئو کنفرانس درست کنید و با عده ای صحبت کنید. پیش از این، اگر شما می خواستید پیام بفرستید، فقط از راه ماهواره می توانستید پیام بفرستید و ماهواره هم هزینه کلانی داشت و هر کسی نمی توانست آن را راه بیندازد و نگهداری کند. آن زمان، یکی بی بی سی بود، یکی سی ان ان بود و چند تا رسانه مشابه دیگر که می توانستند ماهواره به هوا بفرستند. ما ماهواره نداشتیم و نتوانستیم پیام امام را برای جهانیان ارسال کنیم.
غرض اینکه پیام انقلاب اسلامی ابزار نداشت و انقلاب که شد، ما نتوانستیم پیام خودمان را بفرستیم؛ چون ماهواره ها دست آمریکا و انگلیس و کشورهای پیشرفته بود و ما ماهواره نداشتیم؛ اما بعد از مدتی که فناوری اطلاعات پیشرفت نمود، هر کسی با یک دوربین و خط اینترنت توانست کانال ماهواره ای راه بیندازد. الآن دیگر ماهواره هم نمی خواهد؛ یعنی شما به صورت مستمر محتواهای خود را در اینترنت ارسال می کنید و دیگران مطلب شما را دریافت می کنند. این، اتفاقی بود که طی بیست سال دنیا را متحول نمود و مستضعفان را به ابزارهای اطلاع رسانی جدید مجهز کرد.
» جنابعالی از فعالان عرصه فضای مجازی هستید. از سوی دیگر، منتخب رهبر معظم انقلاب به عنوان عضو شورای عالی فضای مجازی نیز می باشید. به نظر شما، نگاه رهبر معظم انقلاب و اهتمام ایشان نسبت به زمینه های پیشرفت کشور و لزوم مواجهه فعال و خردمندانه با موضوع فضای مجازی و به کارگیری آن چگونه است؟
◊ درباره شورای عالی فضای مجازی باید عرض کنم که در انتهای سال 1390 که مقام معظم رهبری دستور تشکیل شورای عالی فضای مجازی را صادر کردند، در آن حکم ایشان فرمودند:
«گسترش فزاینده فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی، به ویژه شبکه جهانی اینترنت و آثار چشمگیر آن در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، و لزوم سرمایه گذاری وسیع و هدفمند در جهت بهره گیری حداکثری از فرصت های ناشی از آن به منظور پیشرفت همه جانبه کشور و ارائه خدمات گسترده و مفید به اقشار گوناگون مردم و همچنین ضرورت برنامه ریزی و هماهنگی مستمر به منظور صیانت از آسیب های ناشی از آن، اقتضا می کند که نقطه کانونی متمرکزی برای سیاست گذاری، تصمیم گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به وجود آید. به این مناسبت، شورای عالی فضای مجازی کشور با اختیارات کافی به ریاستِ رئیس جمهور تشکیل می گردد و لازم است به کلیه مصوبات آن، ترتیب آثار قانونی داده شود.»
از نکات کلیدی که در حکم مقام معظم رهبری قرار گرفته، وجود این جمله است که: «لازم است به کلیه مصوبات آن، ترتیب آثار قانونی داده شود.» این مطلب، نشان دهنده اهمیت این شورا و مصوبات آن است.
در فرمایش مقام معظم رهبری، به استفاده حداکثری از فرصت ها و برنامه ریزی و سیاست گذاری در باب آسیب های فضای مجازی تأکید شده است.
این مسئله، توجه ایشان به اهمیت و نقش فضای مجازی را نشان می دهد. این ظرفیت فضای مجازی، نه تنها آن را به عنوان بستری برای انتشار پیام ها و اطلاعات معرفی می نماید، بلکه آن را به عنوان صحنه جدید حیات بشر که بسیاری از اوقات زندگی پیشین او را اشغال کرده، مطرح می کند. تمدن ها و دولت ها نیز از این امر مستثنا نیستند و هر یک، اهداف خاص خود را در این فضای جدید تعقیب کرده، حاکمیت خویش را در آن دنبال می کنند. این فضا، نه تنها فضای علم و آموزش و اقتصاد و فرهنگ است، بلکه فضای جنگ و دفاع نیز هست. حاکمیت ها باید در آن حضور داشته باشند و همه تمدن ها و دولت ها تلاش دارند تا حضور رهبری خود در جهان را در اینجا نیز پی بگیرند.
» همان طور که اشاره کردید، ابزارهای جدید، انتقال پیام را راحت کرده است. از سوی دیگر، مستحضرید که مقام معظم رهبری در حدود یک سال اخیر، دو نامه به جوانان غربی در اروپا و آمریکا مرقوم نموده اند و در این نامه ها، پیام های مهمی را خطاب به آنان، مد نظر قرار دادند. نکته مهمی که در این دو نامه هست، این است که معظم له پیام های خود را از طریق فضای مجازی و بسترهایی که امروزه فناوری اطلاعات فراهم آورده، منتشر کردند. خواهشمند است، بفرمایید نگرش مقام معظم رهبری درباره فضای مجازی و جایگاه آن را چگونه می بینید؟
◊ رهبر معظم انقلاب از سال 1368 با تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، حضوری فعال و تأثیرگذار در فناوری اطلاعات کشور داشته اند. این دوراندیشی ایشان در 27 سال پیش، قابل توجه است. همچنین، در تغییر سیاست های سازمان تبلیغات اسلامی و بهره مندی از فناوری اطلاعات در این سازمان نیز توصیه هایی مهمی داشته اند. پس از آن و در تمام سیاست های ابلاغی، ایشان به تمام حوزه ها و از جمله حوزه های فرهنگی، دولتی و قضایی همواره لزوم استفاده حداکثری از فناوری اطلاعات و ارتباطات را گوشزد کرده اند. ایشان همچنین، در دستورهای خود به مجموعه مدیران کشور، همواره به حوزه های مختلف فضای مجازی توصیه کرده اند و در مکتوبات و تذکرهای شفاهی به این امر مهم، بسیار اهتمام نشان داده اند.
اینکه مقام معظم رهبری پیام و نامه های خود را به این صورت منتشر کردند، ناشی از گسترش این ابزار در صحنه جهانی است و نشانگر توجه ایشان به این مهم است که دشمنان اسلام تلاش دارند تا از طریق رسانه هایی که در اختیار دارند، چهره اسلام و مسلمانان را به صورتی مخدوش به جهان عرضه کنند؛ ضمن اینکه صحنه و ابزار عرضه پیام در روزگار ما، تغییر کرده است. ماهواره ها، تنها یک بستر برای پیام ها هستند که عرضه جهانی آنها پرهزینه و کم گستره است؛ ولی اینترنت، یک صحنه جدید جهانی است که برای مردم دنیا ارزان تر، و دسترسی به آن آسان تر، و توزیع آن به صورت شبکه ای و ستاره ای است که خود مردم در انتقال پیام مشارکت می کنند. بدیهی است که وقتی سه میلیارد و نیم انسان بتوانند به صورت شبکه ای در انتشار پیام دخیل باشند، آن پیام بهتر و سریع تر و اثربخش تر از پیام های رسانه های دیگر، پخش و توزیع خواهد شد. مقام معظم رهبری که جوانان و نیازهای آنان را به خوبی می شناسند و نسبت به آینده جهان و نیاز آن به تعالیم اسلام به خوبی شناخت دارند، به این صورت نامه های خود را ارسال کردند. ایشان در جایی فرمودند: «این فضای مجازی، به اندازه انقلاب اسلامی اهمیت دارد.» چرا؟ چون اهمیتش به این است که می تواند انقلاب ایجاد کند، می تواند بیداری اسلامی ایجاد کند؛ نه اینکه فقط ما از این عرصه استفاده می کنیم، تروریست ها و دولت های استکباری و وابسته به آنان هم از آن استفاده می کنند. از داعش پرسیدند که از بین دانمارکی و فرانسوی و آلمانی ها چگونه نیرو گرفتید؟ شما که سعودی هستید، چطور توانستید نیروی آلمانی پیدا کنید؟ در پاسخ گفتند: ما یک پایگاه اینترنتی راه اندازی کردیم و گفتیم هر کسی می خواهد عضو داعش بشود، حقوق ماهیانه اش فلان قدر می باشد و این هم شرایطش است؛ آنها هم با یک کلیک ثبت نام کرده، اسم خود را به همراه نشانی به ما دادند و به عضویت داعش در آمدند. امروز، مرز شما دیگر فقط شلمچه و خرمشهر نیست. زمان صدام بود که از طرف خرمشهر حمله می شد؛ الآن اگر دشمن بخواهد حمله کند، از طریق همین موبایل ها حمله می کند. حضرت آقا فرمودند: من اگر خودم یک مقدار سن و سالم کمتر بود، خودم رئیس این فضای مجازی می شدم؛ اما الآن وقتش را ندارم. شماها بیایید و این فضای مجازی را اداره کنید. این مطلب، نشان از اهمیت و ظرفیت گسترده این فضا دارد. امیدواریم دولت محترم و مسئولان فضای مجازی که بودجه آن را تخصیص می دهند، به این امور توجه بیشتری کنند تا از فرصت های این فضا بیشتر بهره ببریم و بتوانیم تهدیدهای آن را خنثا یا مدیریت کنیم.
نکته بسیار جالب در کلمات ایشان برای بنده این بود که فرمودند: این حوزه، به اندازه انقلاب اسلامی اهمیت دارد. ایشان در مقام تشبیه فرمودند که این فضا، مثل یک رودخانه پُر از آب و خروشان است که می آید و پیوسته هم آب آن افزوده و خروشان تر می شود. اگر ما برای این رودخانه تدبیر کنیم، برنامه داشته باشیم، آن را زه کشی نماییم، هدایت کنیم تا به سد بریزد، به فرصت تبدیل می شود. اگر رهایش کنیم و برنامه ای برای آن نداشته باشیم، به تهدید تبدیل می شود. ایشان بر اهمیت این فضا و لزوم مدیریت آن، تأکید بسیاری داشتند؛ به گونه ای که همه ارکان نظام باید نقش خاص خود را با حضوری فعال در این فضا ایفا کنند.
به نظر من، علت این موضوع، آن است که وقتی مردم و امام خمینی (رحمة الله علیه) نهال انقلاب اسلامی را کاشتند، مستکبران عالم آن را تهدیدی برای منافع خود دانستند. در این میان، پیدایش فناوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی، فرصت ها و تهدیدهای انقلاب را چنان برجسته کرده که استمرار و تکامل انقلاب اسلامی، به توجه خاص و جدی و سرمایه گذاری نظام در این زمینه وابسته است. این، یکی از جهاتی است که حوزه فضای مجازی را در نظر رهبری معظم به اندازه خود انقلاب اسلامی پُراهمیت کرده است.
» با تشکر از جنابعالی که این فرصت را در اختیار ما قرار دادید.