کلیدواژگان: حوزه های علمیه، فضای مجازی، فرصت ها، آسیب ها.
مقدمه
یکی از دغدغه های مهمّ مسئولان حوزوی، بازآفرینی نقش حوزه های علمیه در فضای مجازی است(سند نظام جامع حوزه و فضای مجازی، 1396)؛ مسئله مهمی که سال های طولانی از آن غفلت شده و به مانع بزرگی در جهت تحقق هدف احیاء مرجعیت حوزه های علمیه در فضای مجازی بدل گشته است؛ با این همه، همچنان نظرات متفاوتی در خصوص لزوم حضور فعال حوزه در این ساحت یا احتراز از درگیرشدن با مسائل فضای مجازی در فضای نقد و گفتگوی حوزه وجود دارد؛ دیدگاه هایی که نمی توان در شکل دهی به بنیان فعالیت های حوزه در فضای مجازی از آن غافل شد.
دیدگاه مخالف استفاده طلاب از فضای مجازی
گروهی از کارشناسان این حوزه، با اشاره به ماهیت و کارکرد فضای مجازی، آن را بستر مناسبی برای شکل دهی و ایفای نقش حوزه علمیه ندانسته، معتقدند حوزه باید از ورود به فضای مجازی خودداری نماید.(1) عمده دلایل ایشان، شامل موارد ذیل است:
1. از کارکردهای فضای مجازی، این است که به مرور مرجعیت دینی را بی اعتبار ساخته، نفوذ آن را در جامعه کاهش خواهد داد. (Campbell, 2007) یکی از کارهایی که معاندان اسلام و حوزه انجام می دهند، تمسخر مرجعیت، تمسخر رساله های عملیّه، تقطیع نظرات و به سخره گرفتن آن است؛ حتّی آنها با هدف کاهش اعتبار حوزه، اختلافات نظری بین فقهاء و مجتهدان را برجسته سازی می کنند و از این طریق، سرمایه اجتماعی حوزه را کاهش می دهند.
2. فضای مجازی در نهایت، سبک زندگی افراد را تغییر می دهد؛ چرا که در این فضا ابزارها و محتوا به گونه ای کنار هم چیده شده که در بینش و اعتقادات افراد تغییر ایجاد نموده، به تبع آن، در گرایش های این افراد و در نهایت در سبک زندگی ایشان، تغییراتی ایجاد می شود که ضربه های جبران ناپذیری به دین داری ایشان وارد می نماید؛ چنان که امام جواد(ع) به نقل از رسول خدا(ص) فرمود: «آن که به گوینده ای گوش فرا می دهد، همانا وی را پرستیده است. پس، هرگاه گوینده سخن از خداوند بگوید، شنونده خداوند را پرستیده است و اگر گوینده زبان شیطان باشد، شنونده شیطان را پرستش کرده است.»(2)
3. حجم و گستردگی هجمه دشمنان به اعتقادات مردم و پایه های مذهب، به حدّی زیاد است که اگر جلوی آن گرفته نشود، تمام زحماتی که حوزه در طول قرون برای حفظ شریعت انجام داده، بر باد خواهد رفت. باید به هر طریق ممکن، جلوی این روند را گرفت و جامعه را از آفاتی مثل تلگرام و امثال آن دور نمود.
4. میزان حضور افراد برای اطّلاع یابی های مذهبی، به قدری ناچیز است که تلاش حوزه برای حضور در این عرصه را به هیچ وجه توجیه نمی کند؛ زیرا عمدتاً افرادی که وارد فضای مجازی می شوند، به دنبال سرگرمی بوده و توجهی به آموزه های دینی در آن ندارند.
5. در فضای مجازی به واسطه امکان پنهان نمودن هویت واقعی، افراد ماسک های روی صورتشان را که در فضای واقعی نمی توانند آن را کنار بگذارند، برداشته و شخصیت واقعی و مکنونات قلبی شان را ابراز می کنند. همین مسئله، باعث شده تا منافقان و معاندان خیلی راحت برای خود رسانه ای درست کنند و اهداف ضددینی خویش را دنبال نمایند.
6. وضعیت و آرایش فعلی فضای مجازی، به گونه ای شکل گرفته که دشمنان به صورت مستمر در حال مسئله سازی و شبهه افکنی هستند و حوزه در موضع دفاع قرار گرفته و رسیدگی به مسائل ایجادشده توسط دشمنان، به قدری زمان بر شده که قدرت حرکت، خلّاقیّت و فعّالیّت و نقش آفرینی مؤثر را از حوزه گرفته است.
7. فضای مجازی، بر مبنای ایدئولوژی و فلسفه غرب بناگذاری شده و طبیعی است که از آن برای پیشبرد اهداف خود استفاده نماید. بر همین اساس، بنیان گذاران و توسعه دهندگان این فضا، بر مبنای رویکرد مادّی غربی که به نظریه داروین و انسان متکامل معتقد بوده، پایه های فضای مجازی را در ظاهر برای توسعه علم و دانش، و در واقع برمبنای ارضاء دو غریزه خشونت و سکس بنا می گذارند.
8. فضای مجازی، یک جنبه رهبری و مدیریت دارد و کسانی درصدد هدایت و مدیریت آن هستند و با در نظر گرفتن اینکه هم بستر و زیرساخت و هم تکنولوژی و فنّاوری در اختیار ایشان است، واضح است که آنها از این ابزار برای سلطه جهانی استفاده می برند.
9. بنا بر اذعان خود غربی ها و تأیید کارشناسان، در اینترنت خیلی چیزها وجود دارد؛ ولی هیچ گاه در معرض دید عموم قرار نمی گیرد. این نکته مهمّی است که حداقل خط و مشی غربی ها در مدیریت محتوای مربوط به خودشان را نشان می دهد. آیا عاقلانه است که ما تمام محتوای مربوط به خودمان را بی محابا در چنین فضایی قرار دهیم؟ خام فروشی محتوای دینی، یکی از آفات بسیار مهمّ حضور حوزویان در فضای مجازی است؛ ما منابع دینی خودمان را به صورت عمده و یک جا در اختیار آنها قرار می دهیم و آنان با استفاده از ابزارهای متنوّعی که دارند، بر روی آن کار کرده، همان را تحویلمان می دهند.
10. یکی از آفت هایی که حتی دین داران و دغدغه مندان به تبلیغ اسلامی گرفتار آن می شوند، این است که متأسفانه وقتی می خواهیم بحث ایجاد جذّابیت را در فضای مجازی مطرح کنیم، دقیقاً از فاکتورهای جذّابیت آنها استفاده می کنیم و تا وقتی که ما تعریف درستی از مفهوم جذابیت در تبلیغ اسلامی نداشته باشیم و آن را به برنامه های عملی بدل نکنیم، حضور ما در این فضا بی معنا و سراسر خسارت است.
11. یکی از دانشمندان انگلیسی در سال 1957میلادی کتابی(3) نگاشت با نظریاتی که در آن دوران بیشتر به طنز می نمود؛ ولی گذر زمان اثبات کرد که طنز تلخ آن زمان، امروز به واقعیت بدل شده است و فضای مجازی امروز، مصداق عینی آن شده است. نظریه آقای «نورس کوت پارکینسون»(4) که به نظریه «علاقه به چرندیات یا اصل پیش پا افتادگی» معروف شده، می گوید: مردم به موضوعات مبتذل و پیش پا افتاده، ارزشی بیشتر از موضوعات تخصصی می دهند.
بنابراین، شما می بینید که یک دانشمند اگر در اینستاگرام یا فیسبوک یا هر فضای دیگری یک صفحه ای باز می کند، شاید درصد خیلی کمی از مردم از آن استقبال می کنند؛ ولی در همین زمان، تعداد خیلی زیادی از کاربران فضای مجازی، صفحاتی را دنبال می کنند که مدیران آن صرفاً محتوای هجو و تمسخرآمیز را منتشر می کنند. پس، به نظر نمی رسد که فضای مجازی، فضای مناسبی برای نشر معارف عمیق و دقیق دینی باشد.
دیدگاه موافق استفاده طلاب از فضای مجازی
گروه دیگری از کارشناسان نیز با نفی هر نوع برنامه ریزی از پیش تعیین شده و مسائلی که در خصوص ماهیت و راهبری فضای مجازی مطرح می شود، فضای مجازی را بستر مناسبی برای ترویج فرهنگی دینی دانسته، معتقدند فضای مجازی نه تنها آسیبی به وجهه دین و دین داری وارد نمی کند، بلکه زمینه را برای توسعه آن فراهم نموده است. این طیف معتقدند حوزه ای موفق است که خودش را با تغییرات روز تطبیق دهد. برخی از دلایل این گروه، عبارت است از:
1. یکی از فرصت هایی که به واسطه فضای مجازی پیش آمده، این است که حوزه می تواند در این حوزه از علوم انسانی (ارتباطات فضای مجازی) نظریه پردازی کند و راهکار ارائه نماید و همین امر، فرصتی پیش می آورد تا جایگاه نظری حوزه علمیه در این فضا تثبیت گردد.
2. در شرایط فعلی، اجتماع یک نمودِ دیگری به نام فضای مجازی پیدا کرده است و عاقلانه نیست که ما با غفلت از آن، فضا را برای مخالفان اسلام مساعد نماییم؛ ما باید نقش و جایگاه دینی مان را در آنجا هم داشته باشیم.
3. امروزه فنّاوری، کار مبلّغان دینی را آسان نموده و ابزارهای عمومی به کمک تبلیغ دینی آمده است. جستجوگرها یا پایگاه هایی مانند گوگل و ویکی پدیا، سؤال مخاطبِ مؤمن را با یک کاوش کوتاه پاسخ می دهند و کسی که دنبال یافتن مسئله یا حکمی باشد، بلافاصله در آنجا جواب می گیرد.
4. این صحیح است که بخشی از فضای مجازی فعلی را محتوا و ابزار مضر فراگرفته است؛ ولی موضع صحیح برای حوزه این است که باید درباره این فضای مجازی مضر، موضع بجا داشته باشد؛ نه اینکه به صورت کلّی فضای مجازی را نفی نماید.
5. برخی از ناهنجاری هایی که امروزه در فضای مجازی خود را نشان داده اند، منشأ آن، اصلاً فضای مجازی نیست؛ بلکه مشکل فقط در فضای مجازی خود را نشان داده است؛ مثلاً اگر می بینیم استفاده از برخی شبکه های اجتماعی فساد را بالا برده، نمی توانیم صرفاً آن شبکه اجتماعی را مقصر بدانیم؛ بلکه حتماً پدیده ای در جامعه واقعی بروز کرده که خود را در فضای مجازی به آن شکل نشان داده است.
6. این دیدگاه منفعلانه که حوزه فقط فضای مجازی را نفی بکند، باعث ایجاد شکاف بین جامعه و حوزه خواهد شد. مگر می شود جامعه به چیزی تمایل داشته باشد و حوزه به صورت کامل آن را نفی نماید؟
7. یکی از علّت های پایین بودن توفیق حوزه در فضای مجازی، این است که پیش تر مطالعات متناسب برای ایجاد ادبیات تبلیغِ مناسب با فضای مجازی انجام نشده است. بنابراین، تا وقتی نتوانیم با مردم با زبان و ادبیات خودشان صحبت کنیم، احساس خواهیم کرد که کسی حرف ما را نمی فهمد، یا اینکه گمان می کنیم فضای مجازی مردم را بی دین کرده است.
8. کسانی که معتقدند فضای مجازی، دین مردم را خراب نموده، باید بدانند که به وجود آمدن بیماری، در واقع یک فرصت است و نه یک تهدید؛ اگر این بیماری در جامعه وجود داشته باشد و حوزه از آن مطلع نباشد، خطر آن برای اسلام و دین داری به مراتب بیشتر است.
9. اگر حوزه حرفش را در فضای مجازی نزند و در مقابل آن موضع منفعل داشته باشد، این سیل خواهد آمد و همه جا را تصرف خواهد کرد؛ چنان که امروز می بینیم تلگرام همه جا را تصرف کرده است.
این واقعیت را باید بپذیریم که مرجعیت در فضای مجازی، با کسانی است که توانسته اند جذابیت ایجاد نمایند. مسلماً امور دینی جذّابیّت هایی دارند که می تواند عامّه مردم را جذب نماید. باید به این سؤال پاسخ داده شود که در امور دینی چه جذّابیّت هایی هست که می تواند در مقابله با جذّابیّت هایی هجوگونه، مردم را متوجه مفاهیم دینی نماید؟
دیدگاه میانه
در خصوص حضور حوزه در فضای مجازی، یک نظر میانه را نیز می توان تبیین نمود؛ نظری که معتقد است نه می توان با چشم بسته و فناوری زده وارد فضای مجازی شد و نه می توان آن را نفی نمود. برخی از نکاتی که در این دیدگاه وجود دارند، عبارت اند از:
1. فضای مجازی، بستری را به وجود آورده که در برخی از شئون حوزه، مثل آموزش و پژوهش، به خوبی می توان از آن استفاده نمود؛ امّا در خصوص برخی از شئونات دیگر حوزه، مثل تبلیغ و تربیت، باید برای حضور در فضای مجازی مطالعات و برنامه ویژه داشت.
2. نمی توان برای مواجهه و پاسخگویی به نیازهای مذهبی اقشار مختلف جامعه در فضای مجازی، یک نسخه واحد داشت. شناسایی درست دردها و یافتن درمان های متناسب در فضای مجازی، از جمله وظایفی است که امروزه بر دوش حوزه سنگینی می کند و باید گروه هایی از اندیشمندان و روحانیون مطّلع، با انگیزه و فعّال، در خصوص آن مطالعه و برنامه ریزی نموده، حرکت متناسب با آن را در سطوح مختلف حوزه به وجود آورند.
3. یکی از ابعاد مهمّ حضور موفق حوزه در فضای مجازی، تربیت سرمایه های انسانی متناسب با این حوزه است. خوشبختانه، نسل پُرتوان و آگاه جوان طلّاب، توانمندی بسیار عظیمی را برای حوزه فراهم نموده است. امروز، نیازمند تربیت مبلّغان ویژه فضای مجازی هستیم؛ مبلّغانی که علاوه بر حضور در مناسبت های تبلیغی در اقصی نقاط کشور، در فضای مجازی نیز منبری داشته، پاسخگوی نیازهای معنوی گروه های مختلف مردم باشند. یکی از نکات مهمّی که در مؤلفه های فضای مجازی وجود دارد، این است که در فضای مجازی، مجاز با واقعیت آمیخته است. بنابراین، مبلّغ فضای مجازی، مبلّغ فضای واقعی نیز باید باشد. بدون این، حوزه از انجام وظایف خویش در فضای مجازی باز خواهد ماند.
4. از مسائل مهمی که بزرگان حوزه باید درباره آن اعلام نظر و اطّلاع رسانی کنند، موضع گیری عمومی حوزه به فضای مجازی است. باید عموم دین داران بدانند که در مقابل مسائل رسانه و فضای مجازی چه کار باید بکنند، چگونه محتوا را تحلیل نمایند، چه محتوایی را بپذیرند و چه محتوایی را ردّ کنند، از چه ابزاری استفاده نموده و دور چه ابزاری خط بکشند. سکوت و تحیّر در مقابل آن، جایگاه مرجعیّت دینی حوزه را تضعیف خواهد نمود و این مسئله، انجام نخواهد شد؛ مگر اینکه بزرگان حوزه گروه هایی را مسئول دسته بندی مسائل و انجام مطالعات نظری این حوزه نموده، از کارشناسی ایشان استفاده ببرند. علاوه بر این، کرسی های آزاداندیشی و کلاس های درس با موضوع فقه فنّاوری اطّلاعات و فضای مجازی، باید فعّال باشند.
5. مسلماً وضعیّت فعلی فضای مجازی، مطلوب حوزه های علمیّه نیست. نهاد حوزه باید نقشه راه حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب را ترسیم کند و منابعش را در راه رسیدن به آن بسیج نماید. مسیر سخت و طاقت فرسایی پیش روست و نمی توان یک باره گام بزرگی برداشت؛ صبر و استقامت، لازمه این راه است و برنامه ریزی و اجراء قدم به قدم، پاشنه آشیل آن خواهد بود. برای رسیدن به وضعیت مطلوب، نیازمند خواست و همکاری همگانی هستیم.
برنامه ریزی راهبردی و آینده پژوهانه، تبیین معارف در حوزه فضای مجازی، نظیر: فلسفه و اخلاق فضای مجازی و فقه فضای مجازی و گفتمان سازی، برخی از کارهایی است که نهاد حوزه در طی این مسیر باید انجام دهد.
6. به نظر می رسد که برای رسیدن به جایگاه واقعی حوزه در فضای مجازی، نیازمند انقلابی فراگیر هستیم؛ انقلابی که در آن، بعد از شناخت طاغوت و برنامه های آن، برنامه ای جامع و مدلی همه جانبه برای حضور در این فضا ارائه نماید.
چالش های حوزه علمیه در فضای مجازی
به صورت کلّی، کارکردهای حوزه را می توان در آموزش، پژوهش، تبلیغ و تربیت و تهذیب خلاصه نمود. فضای مجازی، فرصتی بی بدیل را برای حوزه به وجود آورده تا برخی از مسائل و چالش های پیش رویش را با اتکا به فضای مجازی حل نماید. در ادامه، به برخی چالش های حوزه در کارکردهای اصلی آن و نقش آموزش فضای مجازی برای رفع آن اشاره می شود.
الف. چالش های حوزه در آموزش
آموزش، یکی از رسالت ها و کارکردهای اصلی حوزه علمیّه است و حوزه در طول قرون متمادی توانسته با به کارگیری سبک آموزش منحصر به فرد خود، به ایفای نقش مؤثر خویش بپردازد؛ أمّا با این حال، افزایش حجم متقاضی برای فراگیری علوم حوزوی و همچنین پیشامد فضاهای جدید، آموزش حوزه را با چالش هایی مواجه نموده است؛ چالش هایی مثل:
1. پایین بودن ظرفیت پذیرش و آموزش طلاب: حوزه علمیّه با سیاست گذاری افزایش کیفیت در پذیرش، سعی در ارتقاء کیفیت آموزش طلّاب دارد؛ امّا پایین بودن حجم امکانات موجود سبب گشته تا بخش قابل توجهی از متقاضیان حضور در حوزه از آن باز بمانند. علاوه بر این، همواره یکی از مشکلات تشنگان معارف دینی، این بوده است که برای دستیابی به این معارف، به ترک خانه و کاشانه و هجرت به شهرهای مذهبی که مراکز علمی دینی در آن شهرها قرار دارد، مجبور بوده اند. آموزش مجازی، بستری را فراهم آورده است تا علاقه مندان به فراگیری علوم دینی بدون تحمّل رنج هجرت، بتوانند به این معارف دست یابند. (ره آورد نور، 1392)
2. نبود امکان استفاده از اساتید با کیفیت در نقاط دورافتاده: حوزه های علمیه شهرستان، همواره از کمبود استاد رنج می برده اند. در طول سال های اخیر، مدیریت حوزه های علمیه با برگزاری طرح های هجرت و تشویق علماء به سکونت در شهرستان ها سعی نموده است تا این کمبود را مرتفع سازند؛ أمّا با این همه، تا حل این مشکل راه فراوانی در پیش است. استفاده از بستر اینترنت برای انتشار سریع، برخط و باکیفیتِ دروس حوزه های علمیّه، به وجود آوردن امکان ارتباط گیری و بهره مندی از اساتید برجسته حوزه به صورت برخط و تجهیز پایگاه های بانک اطلاعاتی مثل تقریرات، پایان نامه ها و یادداشت ها، می تواند در رفع این مشکل بسیار مؤثر باشد.
3. عدم نگرش جامع به دانش ها و مهارت های گوناگون و نیازهای اجتماعی عصر حاضر: مبسوط بودن بحث های مربوط به فقه و اصول، سبب به حاشیه رانده شدن سایر رشته ها و علوم حوزوی شده است. مراکز تخصصی حوزوی با هدف آموزش سایر علوم راه اندازی گردیده و در حال ایفای نقش مؤثر خویش می باشند؛ أمّا با این حال، این مراکز نتوانسته اند همه رشته های علمی را پوشش دهند. به علاوه اینکه ابعاد جدیدی که با ورود فناوری های نوین سبک زندگی بشر را متحوّل ساخته، نیازهای علمی جدیدی را به وجود آورده است. به نظر می رسد که استفاده از فضای مجازی و راه اندازی پایگاه های متعدد در رشته های علمی با استفاده از قابلیت های وب دویی، بتواند زمینه را برای دوست داران آشنایی و تحقیق در رشته های متعدّد علوم اسلامی فراهم آورد.
4. نپرداختن به آرای نو در تدریس های متداول: در سال های اخیر، پرداختن به فقه احکام مستحدثه رواج بیشتری یافته است. ثبت، ضبط و تنقیح مباحث و آراء نو در این زمینه، بسیار ضروری بوده و جزء چالش های علمی ـ آموزشی حوزه است. راه اندازی یک سامانه که جمع کننده و نظم دهنده این تدریس ها باشد و زمینه را برای استفاده های علمی و پژوهشی طلاب فراهم آورد، بسیار مشکل گشا خواهد بود.
5. طی نکردن دوره تربیت مدرّس توسط اساتید: برای رفع این مشکل، اقداماتی برای استفاده از فارغ التحصیلان دوره های تخصصی حوزه علمیه برای تدریس دروس متناسب انجام شده است. این گونه اقدامات مفید بوده است؛ ولی به علت محدودیت های موجود، برگزاری دوره های تربیت مدرس جوابگو نیست. (کریمی، 1384) ظرفیت های فضای مجازی می تواند زمینه را برای آموزش پیش از استادی و آموزش های اساتید حین تدریس فراهم سازد.
6. عدم استفاده از امکانات و وسایل کمک آموزشی: اگر از امکانات سمعی و بصری، مثل اسلاید و نمودارهای مناسب، برای فهم بهتر مطالب استفاده شود، آموزش در زمان کمتر و با کیفیت بهتری انجام می گیرد. (کریمی، 1384)
7. عدم رعایت کامل مقررات آموزشی: آموزش حوزه علمیّه نیازمند یک سامانه جامع بومی سازی شده است که با تحلیل همه نیازهای موجود در حوزه، با در نظر گرفتن شرایط خاص نظام علمی حوزه، بتواند به روند آموزش طلّاب نظم دهد و مجری کامل مقررات آموزشی باشد.
8. شلوغ بودن کلاس های اساتید معروف: برخی اوقات اگر کیفیت درس استاد عالی باشد، شمار طلّاب به هزار نفر یا بیشتر نیز می رسد و این افراط و تفریط، در یادگیری و یاددهی تأثیر منفی می گذارد. در این موارد، عدم اطّلاع استاد از حضور و غیاب طلّاب در کلاس درس، موجب مبهم ماندن بعضی از مطالب درسی برای طلّاب می شود. (کریمی، 1384) استفاده از سامانه جامع مدیریت آموزش طلاب، برای رفع این چالش بسیار ضروری است.
ب. چالش های حوزه در تبلیغ
فضای مجازی ضمن آسان سازی کارکرد تبلیغ برای حوزه علمیه، آن را مشکل و پیچیده نیز کرده است. در فضای مجازی، برخلاف تبلیغ سنّتی، ارتباطات دوسویه و متعاملانه با مخاطب شکل گرفته است. فضای مجازی امکانی به وجود می آورد که به راحتی می توان با مخاطب ارتباط برقرار کرد. تبلیغ در فضای مجازی، باعث صرفه جویی در وقت شده است؛ اما برخلاف تبلیغ سنّتی، این فقط خطیب و واعظ نیست که حرف می زند؛ بلکه همه افراد صاحب رسانه شده و سعی در بیان نظریات خویش دارند و چه بسا کسانی باشند که با نیّات شیطانی درصدد ضربه زدن به اعتقادات و باورهای عموم مخاطبان در این فضا باشند. عصر عمومی شدن رسانه ها، حوزه را در عرصه تبلیغ دچار چالش هایی نموده است؛ مانند:
1. پاسخگویی به مسائل شرعی و مشکلات اعتقادی: چالش مهمی که حوزه در عصر جدید با آن دست و پنجه نرم می کند، مواجهه با سؤالات فراوان و به نوعی انقلاب اطلاعات است.(10) حجم سؤال های مطرح شده در این دوره، بسیار بیشتر از دوره های دیگر است و از سوی دیگر، از آنجا که در فضای مجازی مطالب پراکنده، از همه جا و همه چیز یافت می شود، بسیاری از افراد به دلیل ظرفیت کمی که دارند، از این مطالب تأثیر می پذیرند و دچار بحران استفاده از منابع غیرمعتبر و ناصحیح می شوند؛ چه بسا کسانی قصد دارند آموزه ای دینی را دنبال کنند؛ ولی در گرداب مطالب پراکنده و انبوه اینترنت گرفتار می شوند. (ایکنا، 1396) ورود حوزه به فضای مجازی برای تعریف، تجویز و برندسازی منابع معتبر، یکی از وظایف مهمّ تبلیغی حوزه است.
متأسفانه در حال حاضر، شاهد مراکز متعدّد پاسخگویی در حوزه هستیم که گاهی دچار آفت موازی کاری شده اند. هم افزایی در این مراکز و تجمیع توان آنها جهت ارائه یک برند واحد و قوی به عنوان درگاه واحد پاسخگویی به مسائل شرعی و مشکلات اعتقادی در فضای مجازی، بسیار راهگشا خواهد بود.
2. برقراری ارتباط با مخاطبان: یکی از دشواری های تبلیغ معارف دینی، رسیدن به مخاطبان هدف و برقراری ارتباط با ایشان است. از جمله ویژگی های تبلیغ در فضای مجازی، این است که در این فضا می توان مخاطب را به صورت دقیق شناسایی و هدفگیری کرد؛ برخلاف تبلیغ سنّتی که چون مطالب برای عموم عرضه می شود، این امکان خیلی در دسترس نیست. علاوه بر این، ویژگی دیگر تبلیغ در فضای مجازی، این است که در فضای مجازی می توان یک موج تبلیغی ایجاد کرد و از این طریق، بر تأثیرگذاری بر روی علاقه مندان به مسائل دینی افزود. (ایکنا، 1396)
3. تأمین نیازهای محتوایی مبلّغان: تأمین نیازهای محتوایی مبلّغان، چه در سفرهای تبلیغی و چه در هنگام مواجهه در فضای مجازی، یکی از چالش های مهمّ تبلیغی است. به نظر می رسد، یکی از وظایف اصلی حوزه در ساماندهی و جهت دهی به تبلیغات دینی مبلّغان مجازی، آماده سازی محتوا و در دسترس قراردادن آن برای مبلّغان باشد. فضای مجازی، چه به جهت مطالعه و شناخت نیازها و چه به عنوان بستری جهت عرضه این نیازهای محتوایی، بستر مناسبی است.
4. سامان دهی مبلّغان و اعزام مبلّغ: دستگاه های متعددی به صورت مجزا کار اعزام مبلّغ در ایّام تبلیغی را به عهده دارند. متأسفانه، تاکنون امکان تجمیع اطّلاعات، سوابق، بانک های اطلاعاتی مربوط به محل های اعزام و مانند این، انجام نشده است. شکل دهی یک بانک اطّلاعات فراسازمانی بر بستر وب که بتواند نیازهای اطّلاعاتی چند دستگاه متوّلی اعزام مبلّغ را برآورده نماید، بسیار ضروری است.
در نگاه دیگر، تاکنون هیچ اقدام ساختارمند و منسجمی در خصوص شناسایی، حمایت، تعریف وظیفه و جهت دهی به اقدامات تبلیغی مبلّغان در فضای مجازی نیز صورت نپذیرفته است؛ وظیفه ای که حتماً باید به صورت عاجل برای آن اقدامی انجام شود.
5. پایین بودن مهارت های مبلّغان در فضای مجازی: امروز نیاز به آموزش مهارت های تبلیغ در فضای مجازی، بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. مراکز متعدّد حوزوی و از جمله دفتر تبلیغات اسلامی، به این منظور اقداماتی انجام داده اند؛ ولی ضمن احترام به ارزشمندی اقدامات ایشان، نه به لحاظ حجم و نه به لحاظ تناسب با نیاز، پیشرفت کار با شرایط مطلوب همخوانی ندارد. لازم است تا نهادهای دست اندرکار حوزوی با جدیّت وارد این مقوله شده، جلوی ازدست رفتن فضا را بگیرند.
6. نبودِ مطالعه جامع الگوهای اثربخش در فضای مجازی: رمز موفّقیت تبلیغ در فضای مجازی، در کشف راز شیوه های اثربخش و جذب مخاطب در فضای مجازی است. اندیشمندان حوزوی باید با بازخوانی الگوهای موفّق بومی حوزه در اثربخشی و جذب مخاطب، شاخص های اثربخشی را تدوین نموده، به ازاء آن، راهکارهای عملیاتی اثربخشی برای مبلّغان دینی ارائه نمایند.
در حال حاضر، به دلیل نبودِ یک مطالعه جامع و ارائه شیوه عملیاتی، دیده می شود که برخی از مبلّغان دینی فضای مجازی به راهکارهای اثربخش تجویز شده در فضای غالب اینترنتی روی آورده و به تبع آن، گرفتار آفت های آن نیز می شوند؛ آفت هایی که گاهی خود شخص مبلّغ را بعد از گذشتن زمانی، به یک مبلّغ فرهنگ جهانی شدن تبدیل می نماید.
ج. چالش های حوزه در پژوهش
امکانات فضای مجازی برای توسعه پژوهش، خواهد توانست پژوهش را در حوزه از مهجوریت درآورد و شرایط را برای ایجاد تحوّل و انقلاب در آن فراهم سازد. البته این مهمّ بدون رفع چالش های پژوهشی حوزه، ممکن نخواهد بود؛ مواردی مثل:
1. جلوگیری از پژوهش های موازی: یکی از چالش هایی که حوزه علمیّه در حوزه پژوهش با آن مواجه است، سامان دهی پژوهش ها و جلوگیری از پژوهش های موازی است. یکی از مؤثرترین راه ها برای حلّ این چالش، استفاده از شبکه اینترنت و استخراج پیشینه هر تحقیق و راه اندازی یک سامانه جامع برای سامان دهی پژوهش های حوزوی است. البته جا افتادن این مسئله، نیازمند آموزش هایی مثل استفاده از این سامانه و ملزم کردن مراکز حوزوی قبل از عقد قرارداد پروژه های تحقیقاتی مهمّ، و سپردن موضوع پژوهش به محققان است. (حسینی، 1380)
2. دسترسی سخت به منابع پژوهشی: تهیه، تأمین هزینه، نگهداری و حمل و نقل منابع پژوهشی، کاری بس سخت است. علاوه بر این، شاید هیچ محقّق یا کتابخانه ای نتواند با جامعیّت منابع مختلف پژوهشی را فراهم آورد. نرم افزارهای کتابخانه ای و معاجم، در سال های اخیر به کمک محققان شتافته اند، تا مشکل دسترسی به منابع پژوهشی را حلّ نمایند.
3. دشواری بازیابی اطلاعات از فیش های پژوهشی: از دشواری های همیشگی پژوهشگران، حجم بالای فیش های تحقیقاتی بوده است که در طول سالیان دراز تحقیق و مطالعه خویش نوشته و جمع کرده اند. مدیریّت طبقه بندی، نگهداری و دشواری بازیابی اطّلاعات از این فیش ها، همواره امر تحقیق را برای ایشان سخت تر نموده است. نرم افزارهای مدیریت پژوهش و استناددهی، توانسته اند کار نگهداری، طبقه بندی و بازیابی اطلاعات را برای شخص پژوهشگر آسان نمایند. به علاوه، حوزه باید به دنبال شکل دهی به یک بانک جامع فیش های تحقیقاتی باشد، تا با استفاده از سال ها تحقیق و ممارست جهادگونه محققان حوزوی، امکان بهره گیری از آن را برای سایر پژوهشگران فراهم آورد.
4. عدم الزام طلاب برای انجام کارهای تحقیقاتی در دوران آموزش: این موضوع موجب ضعف علمی و ادبی آنان و در نهایت از دست دادن توان تحقیقاتی حوزه می گردد. اگر چه این ضعف تا حدودی در دوره های تخصصی بر طرف شده و وجود مراکز متعدد پژوهشی، به ویژه در قم، طلاب علاقه مند را به پژوهش در زمینه های مختلف سوق می دهد، ولی به نظر می رسد که پژوهش در نظام آموزش حوزه، طراحی نشده و جایگاه ویژه ای ندارد. (کریمی، 1384)
5. فقدان بانک منابع تولیدی حوزه: یکی از حسرت های بزرگ حوزه، جمع آوری نشدن یادداشت ها (مقالات)، تقریرات و سایر تولیدات علمی ـ پژوهشی حوزویان است؛ تولیداتی که اگر جمع آوری شوند، بانک بزرگی را تشکیل خواهند داد که بسیار ارزشمند خواهند بود. جدا از ارزشمندی ایجاد این بانک بر بستر فضای مجازی، امکان متن کاوی و رسیدن به ارزش افزوده های ماشینی نیز به واسطه این بانک، دور از دسترس نخواهد بود.
د. چالش های حوزه در تربیت و تهذیب
اهمیتی که حوزه های علمیه برای بحث تهذیب و تربیت طلّاب قائل اند، حوزه را از تمام مشابه های آن متمایز نموده است. امام خمینی(ره) همواره به طلّاب تأکید داشتند که اگر یک قدم به سوی علم بر می دارند، دو قدم به سوی تهذیب نفس خود بردارند. (رحیمی، 1382)؛ ولی با این حال، کارکرد تربیتی ـ تهذیبی حوزه با چالش هایی مواجه است؛ چالش هایی که فضای مجازی می تواند برای رفع آن، پیشنهادهای مؤثری ارائه نماید.
1. نیاز به نظام ارزیابی و هدایت تهذیبی طلاب: یک نظام تشکیلاتی منسجم برای ارزیابی کمّیّت و کیفیّت اخلاقی افراد در حوزه وجود ندارد. البته اخلاق مداری یک مسئله شخصی و حاصل تلاش و کار فرد بر روی خویش است؛ امّا حوزه می تواند با استفاده از اساتید اخلاق، در هدایت و مسیردهی به این تلاش ها مؤثر واقع شود. مسلماً توقعی که جامعه از طلبه به عنوان محصول خروجی حوزه دارند، جدای از بحث علمی، مزیّن بودن به لباس تقواست. بنابراین، حوزه برای هدایت تربیتی طلاب باید برنامه داشته باشد. پیاده سازی و پیگیری این برنامه، با ایجاد یک نظام بر بستر فضای مجازی ممکن و در دسترس خواهد بود.
2. بلاتکلیفی طلاب در شناخت و شرکت در جلسات اخلاقی: تعداد بسیاری از طلّاب، علاقه مند شرکت در جلسات اخلاقی و شناخت اساتید تأییدشده در این باره هستند. لازم است که بخش های متولّی تهذیب در حوزه، جهت فراهم ساختن امکان اطّلاع یابی طلّاب از جلسات اخلاقی اساتید و دسترسی به متن، صوت و فیلم جلسات و ارائه آن در فضای مجازی، اقدامات لازم را انجام دهند. علاوه بر این، اساتید اخلاق به دلایل اخلاقی، تمایلی به شناخته شدن ندارند و همین مسئله، طلّاب تشنه تهذیب را از شناخت ایشان و استفاده از محضرشان محروم می نماید. در اینجا اهمّیّت ایجاد نظام هدایت تربیتی طلّاب، بیشتر روشن می شود.
3. مدوّن نبودن مباحث اخلاقی و نبود متون جدید علم اخلاق: مباحث اخلاقی باید متناسب با شرایط جامعه و نیازهای اخلاقی روحانیون به روز شود و متون جدید در کنار متون قدیم، برای استفاده همه مکانی و همه زمانی طلاب در دسترس قرار بگیرد. جمع آوری و ارائه این محتوای ارزشمند، اقدامی بی نظیر و جزء نیازهای فوری است.
4. تربیت مشاور و ارائه مشاوره: حوزه به عنوان یکی از پناه گاه های مهمّ متدیّنان در شداید و مشکلات، باید برای ارائه مشاوره به ایشان آمادگی لازم را داشته باشد. این آمادگی، هم در بُعد تربیت مشاورانی که به لحاظ مهارتی از مهارت کافی برخوردارند و تسلّط و علمیّت کافی دارند و هم در بُعد حضور در فضاهایی که مخاطبان به ایشان نیاز دارند، دارای اهمّیّت است.
یکی از فضاهایی که بایسته است عَلَم مشاوره حوزه در آن برپا باشد، فضای مجازی است که بحمدالله، اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده؛ ولی نیازمند کار بیشتر در این باره هستیم. از آفت هایی که در این فضا وجود دارد، راه اندازی بساط مشاوره توسط کسانی است که حوزه در مورد کیفیّت و توانایی های علمی و مهارت ایشان در ارائه مشاوره، علم و تجربه کافی ندارند. از این رو، با توجه به حسّاسیّت فضای مشاوره، نیاز است که از لحاظ صیانتی، در این خصوص اقدامات جدّی تری صورت پذیرد.
آسیب های آموزش طلاب در فضای مجازی
به آسیب هایی که به واسطه استفاده از فضای مجازی می تواند متوجه حوزه های علمیّه باشد، از دو منظر می توان نگاه نمود؛ اوّل، آسیب های آموزش طلّاب در فضای مجازی، و دوم، آسیب هایی که به واسطه استفاده از فضای مجازی می تواند متوجه طلاب باشد.
سبک و نظام سنّتی آموزش حوزه، قرن هاست که به همین شیوه انجام می شود. سبکی که هر چند نیازمند به روزرسانی است، أمّا در دل خود ویژگی های بی نظیری دارد که باید از آنها پاسداری کرد و در استفاده و به کارگیری فضای مجازی مراقب این بود که این ویژگی ها از دست نروند. استفاده از فضای مجازی برای آموزش طلّاب، ممکن است حوزه را درگیر آسیب های ذیل نماید:
- - پایین آمدن رابطه انسانی و اخلاقی میان طلّاب و اساتید حوزه؛
- - از میان رفتن ظرفیّت مباحثه و گفتگوی فکری؛
- - از بین رفتن امکان نقد و اشکال به بحث استاد توسط طلّاب؛
- - کاهش احساس مسئولیّت دوطرفه میان استاد و طلبه.
به طور کلّی، مهمّ ترین آسیب های آموزش و ترویج استفاده از فضای مجازی به شرح ذیل است:
1. تأثیرپذیری فرهنگی روحانیون از فضای مجازی: تحقیقات نشان داده است که بین استفاده از اینترنت (در دو بُعد میزان استفاده و نوع محتوای مورد استفاده) با نگرش فرهنگی روحانیّون، ارتباط معناداری وجود دارد؛ بدین ترتیب که نگرش فرهنگی روحانیّونی که به میزان زیادتری از اینترنت استفاده می کنند، بیشتر به سوی نوگرایی تمایل دارد و برعکس، هر چه میزان استفاده از اینترنت کم باشد، نگرش فرهنگی آنها بیشتر به سوی سنّت گرایی میل می کند. همچنین، هر چه روحانیون، محتوایی را که در چارچوب اخلاقی، شرعی یا صنفی آنها قرار دارد، مورد استفاده قرار می دهند، نگرش آنها سنّتی تر می شود و هر چه قدر محتوای خارج از این چارچوب را مورد استفاده قرار می دهند، نگرش فرهنگی نوگرایانه تری خواهند داشت. (خانیکی، 1393)
2. وارد شدن به عرصه قبل از کسب آمادگی های لازم علمی: از آسیب های مهمّی که آموزش استفاده از فضای مجازی و تهییج طلّاب برای حضور در این فضا می تواند طلّاب جوان را گرفتار نماید، حضور در این عرصه قبل از کسب آمادگی های لازم علمی است. متأسفانه، گاهی دیده می شود که برخی از طلبه های جوان، با شور جوانی و با احساس مسئولیّت وارد عرصه مناظرات علمی با مخالفان شده و چون مایه علمی کافی را ندارند، موجب ناتوان جلوه داده شدن اسلام در پاسخگویی به مسائل می شوند.
3. گرفتارشدن در چالش های عقیدتی: مواجهه مستمر طلّاب با محتوای ضدّ دینی و شبهات موجود در فضای مجازی، سبب چند آسیب خواهد شد که به دو نمونه مهمّ آن اشاره می کنیم؛ اوّل، کاهش حساسیّت نسبت به محتوای ضدّ دینی؛ دوم، تضعیف اعتقادات و باورهای دینی. (نشریه مبلّغان، 1396)
4. جوزدگی، فراموشی وظیفه و ورود به عرصه های غیرضروری: از لازمه های حضور روحانیون در فضای مجازی، شناخت عرصه هایی است که باید در آن حضور داشته باشند و پرهیز از درگیرشدن با عرصه های غیرضروری و وقت گیر است. باید توجه داشت که همه فضاها و همه محتواها، سوژه مناسب برای وقت گذاشتن نیستند.
افزون بر این، گاهی دیده می شود که به دلیل عدم آشنایی با فضا، نداشتن هدف و برخوردار نبودن از مهارت های کافی ارتباطی، برخی از روحانیون جوزده شده و تبدیل به عنصری بی تأثیر در فضای مجازی می شوند؛ یعنی روحانیونی که بود و نبودشان در فضای مجازی، نه سودی برای اسلام دارد و نه ضرری برای دشمنان آن. نمونه آن را می توان در پدیده ای به نام سلبریتی های روحانی یا روحانیت مجازی یافت.
5. گرفتاری در آسیب های عمومی فضای مجازی: بسیاری از کاربران فضای مجازی، به علّت جذابیّت های پایان ناپذیر موجود در این فضا، مدّت طولانی از وقت خویش را به حضور در این فضا اختصاص می دهند. طلّاب فعال در این فضا نیز اگر هوشیاری خویش را به کار نبندند، گرفتار این مسئله و عوارض ناشی از آن خواهند شد؛ عوارضی نظیر: خطرات و عوارض جسمی، افسردگی روحی و انزوای اجتماعی، سطحی نگری، تحیّر و سردرگمی، مشکلات خانوادگی، قرارگرفتن در معرض هرزه نگاری، ارتباط با نامحرم، جاسوسی اینترنتی و مانند آن. (نشریه مبلّغان، 1396)
6. بازماندن از انجام وظیفه در فضای واقعی: از جمله آسیب هایی که ممکن است حتی با مصون ماندن از آسیب های فرهنگی و اعتقادی، متوجه طلّاب در فضای مجازی بشود، حسّ انجام وظیفه در فضای مجازی و غفلت ایشان از انجام تکلیف در فضای واقعی است. مبلّغان باید همواره این را به یاد داشته باشند که حضور چهره به چهره در کنار مخاطبان و استفاده از رسانه منبر در کنار حضور و بهره گیری از فضای مجازی، می تواند تأثیر اقناعی بر روی مخاطب داشته باشد.
7. گرفتارشدن در چالش های فرهنگی: آسیب های فرهنگی، یکی دیگر از چالش هایی است که طلّاب ممکن است در فضای مجازی به آن گرفتار شوند. این آسیب ها، عمدتاً خود را به شکل های ذیل نشان می دهند:
- - تغییر در ادبیات و استفاده از ادبیات عامیانه و خاصّ فضای اینترنت؛
- - ناگزیرشدن از پذیرش فرهنگ جهانی شدن و فراموشی فرهنگ بومی؛
- - سطحی شدن منابع دسترسی به اطّلاعات و غفلت از کسب اطّلاعات از منابع اصلی. (نشریه مبلّغان، 1396)
آموزش ها و مهارت های فضای مجازی مورد نیاز طلاب
سطح آشنایی و بهره مندی طلّاب از مهارت های استفاده از فضای مجازی و سواد رسانه ای، در مراتب مختلفی قرار گرفته است. به همین دلیل، تجویز نسخه واحد برای همه ایشان، کاری غیرممکن و نادرستی است. با این همه، با در نظر گرفتن اینکه یک روحانی با فراگیری چه مهارت هایی می تواند وظایف خویش را در شئون مختلف بهتر انجام دهد، کسب مهارت های فضای مجازی ذیل در شش دسته بندی پیشنهاد می گردد؛ آموزش های پایه ای، پژوهش، تبلیغ، آموزش، سواد رسانه ای و سایر مهارت ها.
الف. آموزش های پایه ای
مهارت های پایه ای مورد نیاز طلاب، شامل مهارت هایی است که یک طلبه فارغ از اینکه در ادامه مسیر خویش چه سمت و سویی را انتخاب خواهد کرد، صرفاً در فضای عمومی طلبگی بدان نیاز پیدا خواهد نمود؛ مهارت هایی نظیر:
1. آشنایی با نرم افزارهای کاربردی: در این مهارت، طلّاب با نرم افزارهایی که بیشتر در استفاده های عمومی مورد نیاز هستند، آشنا می شوند؛ مواردی مانند: آشنایی با مرورگرها، اتصال به اینترنت، فیلترینگ، آشنایی مقدماتی با ورد، آشنایی با نرم افزارهای پشتیبان گیری از اطلاعات، آنتی ویروس و نرم افزارهای کاربردی اندروید.
2. آشنایی مقدماتی با نرم افزارهای اسلامی: با توجه به اهمّیّت به کاربستن نرم افزارهای علوم اسلامی در طول دوره تحصیل و همچنین عرصه پژوهش و تبلیغ، آشنایی مقدماتی با نرم افزارهای علوم اسلامی به عنوان یک آموزش پایه ای، مورد نیاز می باشد. آشنایی کلّی با نرم افزارهای عمومی و تخصصی نور، آشنایی با پایگاه های کتابخانه ای علوم اسلامی و معرفی سایر نرم افزارهای اسلامی (شیعه و اهل سنّت)، از جمله مباحثی است که مورد نیاز طلّاب می باشد.
3. آموزش تایپ: با توجه به اینکه صفحه کلید، مهم ترین راه ارتباطی مخاطبان با رایانه می باشد، تسلّط و سرعت کار با آن، از اهمّیّت ویژه ای برخوردار است. بسیاری از روحانیونی که توانایی های خوبی در تولید محتوای دینی دارند، به دلیل سرعت تایپ پایین، از تولید محتوا در این عرصه منصرف می شوند. بنابراین، یادگیری مهارت تایپ ده انگشتی به زبان فارسی، از جمله ضروریات کار در فضای مجازی است که حتماً باید توسط طلاب یاد گرفته شود.
4. آموزش احکام فضای مجازی: از جمله مباحثی که به عنوان یکی از مهارت های صیانتی لازم است توسط طلّاب فراگرفته شود، احکام مربوط به فضای مجازی است. امروزه، احکامی مثل: احکام حریم خصوصی افراد، حدود ارتباط با نامحرم، محتوای مستهجن، انتشار مطالب در فضای عمومی، سرقت اینترنتی، تولید و استفاده از محتوای دارای منفعت مشترک (حلال و حرام)، هک و ایجاد اختلال برای دیگران، از مسائل مبتلابه در فضای مجازی هستند.
5. اخلاق در فضای مجازی: یکی از شئون اصلی طلبگی، حفظ اخلاق است. متأسفانه، بخش قابل توجهی از فضای مجازی، با بی اخلاقی آمیخته است و نوش داروی آن، ترویج اخلاق در فضای مجازی است. طلّاب حوزه علمیّه باید با ایجاد حالات اخلاقی متناسب با فضای مجازی، پرهیزکاری در اینترنت را برای عموم مخاطبان تبیین نمایند. مباحثی همچون: نقض حریم شخصی کاربران، کلاهبرداری اینترنتی، هرزه نگاری، اسپم و تبلیغات، ترویج عقاید خرافی، اعمال منافی عفت در فضای مجازی، اعتیاد اینترنتی، دامن زدن به شکاف طبقاتی، گسل آموزشی ـ تربیتی در کودکان و نوجوانان و نیز عدم رعایت حفظ ادب در تعاملات اجتماعی، امروزه به شدت دامن گیر فضای مجازی است و لازم است طلّاب فعّال در این فضا، ضمن کارکردن بر روی سالم ماندن نفس خویش از این آفات، با آگاهی دهی به عموم مخاطبان، ایشان را نیز از گرفتارشدن در این بی اخلاقی ها ایمن نمایند.
ب. پژوهش
یکی از شئون مهمّ روحانیت، تحقیق است. فضای مجازی با پیشرفت هایی که داشته، توانسته پژوهش را بیش از هر زمان دیگری آسان نماید. برای یک پژوهشگر حوزوی، مهارت های متعدّدی را می توان نام برد که دارابودن هرکدام از آنها، کار پژوهش را برای وی ساده تر و کاربردی تر خواهد نمود؛ مهارت هایی مانند:
1. شناخت منابع دیجیتال اسلامی: نقش منابع دیجیتال در مطالعه و پژوهش، به عنوان بانک های عظیمی که پژوهشگر محتوای پژوهشی خود را از دل آن استخراج می نماید، غیرقابل انکار است. لازم است که پژوهشگر حوزوی بتواند انواع منابع دیجیتال را بشناسد و توانایی کار با کتابخانه های دیجیتال علوم اسلامی را داشته باشد.
2. مهارت تولید سند علمی: یکی از ضعف هایی که دامن گیر بسیاری از طلّاب است، نداشتن مهارت تولید سند علمی با به کارگیری ابزارهای موجود رایانه ای است. لازم است تا پژوهشگران حوزوی توانایی های مرتبط با تدوین پایان نامه با استفاده از رایانه، روش تحقیق با استفاده از رایانه و نویسندگی فنّاورانه را بیاموزند.
3. کاربری حرفه ای نرم افزارهای علوم اسلامی: با توجه به اهمّیّت بازیابی اطّلاعات از نرم افزارهای علوم اسلامی در پژوهش، آموختن شیوه های بازیابی اطّلاعات در نرم افزارها و کار با نرم افزارهای: کتابخانه لفظی، دانشنامه ای و معجم موضوعی بسیار ضروری است.
4. جست وجوی حرفه ا ی اینترنت: مهارت کارکردن با انواع موتورهای جستجو، توانایی انجام جست و جوی عمومی، کار با عملگرهای خاصّ موتورهای جست وجو، شناخت و کار با موتورهای جستجوی علمی و نیز آشنایی با پایگاه های اینترنتی ایندکس محتوای علمی در یافتن محتوای پژوهشی از اینترنت، بایسته و لازم است.
5. کار با نرم افزارهای استنادنگاری: استنادنگاری با نرم افزار، یکی از روش هایی است که کار را برای ذخیره و بازیابی فیش های تحقیقاتی بسیار آسان نموده است. لازم است تا پژوهشگران با شناخت انواع نرم افزارهای استنادنگاری و فیشبرداری توانایی کار با آنها را نیز به دست آورند.
ج. تبلیغ
تبلیغ، یکی از کارکردهای مهمّ حوزه و پاشنه آشیل حوزه در مواجهه با جامعه است. چند وقتی است که بحث تبلیغ مجازی و تربیت مبلّغ مجازی، در برخی از محافل بسیار گرم شده است. به نظر می رسد، برای طلابی که قصد دارند همگام با تبلیغ در فضای واقعی، در فضای مجازی نیز به تبلیغ دین بپردازند، داشتن مهارت های زیر لازم است:
1. شناخت تبلیغ رسانه ای: دانستن اهمّیّت تبلیغ در فضای مجازی، شناخت جایگاه و شرایط مذهب شیعه در اینترنت، آگاهی از افق های پیش رو در تبلیغ مجازی و داشتن مهارت کار تشکیلاتی برای انجام تبلیغ مجازی، از جمله مباحثی است که در شناخت تبلیغ رسانه ای باید به طلّاب و روحانیون آموزش داده شود.
2. مخاطب شناسی در اینترنت و ادبیات وب: مواجهه مبلّغان مجازی با مخاطب، بدون کسب شناخت از ایشان موفق نخواهد بود. به همین دلیل، لازم است که مبلّغان مجازی بتوانند شناخت درستی از مخاطبان اینترنتی، مسائل و دغدغه ها و ادبیات ایشان پیدا نمایند.
3. تبلیغات رسانه ای و جنگ نرم سایبری: آشنایی با تکنیک ها و شیوه های تبلیغات، شناخت امپراتوری های اینترنتی و تحلیل روش کار گروه های ضدّ دین، از جمله مسائلی است که برای تبلیغ در فضای مجازی باید به طلّاب آموزش داده شود.
4. مفاهیم وب 2 و مفاهیم کلّی شبکه های اجتماعی: آشنایی با تاریخچه وب 2، انواع پایگاه های وب دویی، مزایا و چالش های وب 2، شیوه بازیابی اطّلاعات در وب 2، انواع شبکه های اجتماعی و پیام رسان های موبایلی، از شناخت هایی است که ذهن مبلّغ مجازی را برای حضور پُراثر در این فضا آماده می نماید.
5. آموزش وبلاگ نویسی و میکرو وبلاگ نویسی: آشنایی با اصول وبلاگ نویسی، یادگیری روش های تولید محتوای الکترونیک، فراگیری روش های ساده نویسی، شناخت کاربرد عکس در تولید محتوای اینترنتی، توانایی تولید پادکست و کلیپ، از جمله مهارت هایی است که در جذب مخاطب بیشتر و انتقال بهتر مفاهیم به روحانیون کمک می نماید.
د. آموزش
روش های نوین آموزش هنوز نتوانسته اند جای خویش را در حوزه های علمیه باز نمایند. باید شرایط به گونه ای فراهم شود تا اساتید حوزه های علمیه با استفاده از زمینه های موجود در فضای مجازی، به افزایش کیفیت آموزش کمک نمایند. به همین منظور، لازم است تا اساتید مهارت های ذیل را به کار بندند:
1. توانایی تولید اسلاید: از روش های نوین ارائه دروس، استفاده از اسلاید برای ارائه منسجم محتوا و تعمیق نشستن محتوا در ذهن شاگردان است. علاوه بر این، در تولید اسلایدها، اساتید می توانند با استفاده از محتوای چندرسانه ای، امکان درگیری کامل ذهنی شاگردان با محتوای درسی را فراهم آورند.
2. کار با سیستم های مدیریت آموزش مجازی: سیستم های مدیریت آموزش مجازی ایجاد شده اند تا ضعف هایی مثل نیاز به زمان و مکان واحد برای تدریس را از میان بردارند. با توجه به کثرت علاقه مندان استفاده از دروس حوزه، ضروری است تا اساتید توانایی کار با سیستم های مدیریت آموزش مجازی و توانایی ارائه درس در این فضا را که شرایط متفاوتی با ارائه عادی دروس دارد، به دست آورند.
ه . سواد رسانه ای
1. آموزش سواد رسانه ای: از جمله مسائلی که طلاب در مورد رسانه ها باید بیاموزند، می توان به: اهمیت و ضرورت افزایش سواد رسانه ای، شیوه صحیح مواجهه با رسانه ها، شناخت انواع رسانه و ویژگی های هر یک، بازنمایی یا تمایز بین واقعیت و پیام های رسانه ای، آینده تحولات رسانه ها، پنج سؤال کلیدی سواد رسانه ای و بحث رژیم مصرف رسانه ای، اشاره کرد.
2. آشنایی با مفاهیم کلی اینترنت: با توجه به اهمّیّت بحث شناخت ماهیت اینترنت و با درنظرگرفتن اینکه اینترنت بستر اصلی هر نوع تعاملی در فضای مجازی گشته، لازم است تا طلّاب شناخت کاملی درباره: تاریخچه اینترنت، فلسفه اینترنت، اصطلاحات اینترنت، انواع سایت ها، فنّاوری های اینترنت، غول های اینترنتی و پیش بینی ها در مورد آینده اینترنت، کسب نمایند.
3. اینترنت و نقش نظام سلطه در کنترل آن: در مورد اینترنت سؤال اصلی این است که هدایت و کنترل آن، در دست چه کسانی است و ایشان به دنبال چه منافعی از آن هستند؟ به همین دلیل، نیاز است که روحانیون مفاهیم وب جهان گستر، نظم نوین جهانی بر پایه اینترنت، گردانندگان اینترنت، فمنیسم و اینترنت، آثار اجتماعی استفاده از اینترنت، پیامدهای فردی استفاده از اینترنت، تأثیرات اینترنت بر خانواده و تأثیرگذاری اسلامی در اینترنت را به خوبی مطالعه نموده و بشناسند.
4. مهارت های شخصی رسانه ای: علاوه بر مهارت های متداول سواد رسانه ای، لازم است که طلّاب برای مدیریت شخصی زندگی خویش نیز شناخت هایی از این حوزه داشته باشند؛ مسائلی نظیر: پشت پرده اپلیکیشن های ارتباطی، زندگی مذهبی اینترنتی، مدیریت افکار شخصی با نقشه ذهنی، نگارش ایمیل های تأثیرگذار، امنیت در اینترنت، بازی های مناسب برای کودکان، مدیریت اعضای خانواده در اینترنت و نظایر آن.
و. سایر مهارت ها
این دسته از مهارت ها، مهارت هایی عمومی هستند که فارغ از نوع تخصصی که طلبه در حوزه دنبال می کند، دانستن آن برای طلاب ضروری نیست؛ ولی بهره مندی از آن، در بهبود کیفیّت استفاده ایشان از فضای مجازی تأثیر به سزایی خواهد داشت؛ مهارت هایی مثل:
1. کاربری تخصصی رایانه: شامل مباحثی چون: دانستن اصطلاحات پُرکاربرد انگلیسی رایانه و اینترنت، توانایی تولید اسلاید برای ارائه (پاورپوینت)، آموزش کار با رایانه بدون موس (توتال کوماندر)، جستجوی حرفه ای در موتورهای جست و جو و کاربری حرفه ای وُرد.
2. امنیت در فضای مجازی: شامل مسائلی از قبیل: شناخت جرائم سایبری، انواع هک، أمن نمودن سیستم، لینک های أمن، حفظ اطلاعات (کلمه عبور) و حقوق کاربران در فضای مجازی.
3. آشنایی با تولید محتوای چندرسانه ای (عکس، صوت و فیلم): مخاطبان در فضای مجازی برای محتوای بصری ارزش بیشتری قائل هستند. از این رو، برای روحانیّون نیاز است تا حداقل آشنایی را با تولید محتوای چندرسانه ای داشته باشند. آشنایی با انواع فرمت های چندرسانه ای، معرفی نرم افزارهای ویرایش عکس، آشنایی با نرم افزارهای تخصصی گرافیک، شناخت فرمت های رایج صوتی و مزایا و معایب آن، شناخت نرم افزارهای ویرایش صوت، توانایی ساخت پادکست، آشنایی با نرم افزارهای میکس فیلم، آشنایی با فلش و موشن گرافیک، از جمله آشنایی هایی است که در این زمینه، لازم و ضروری به نظر می رسد.
الزامات آموزش در فضای مجازی
پیاده سازی آموزش در سطح گسترده و بهره مند نمودن روحانیون از فضای مجازی، نیازمند یک سری اقدامات است که قطعاً بی توجهی به آن، دست اندرکاران حوزوی را از گرفتن نتیجه مطلوب باز خواهد داشت.
1. آموزش های پیش نیاز: قبل از ورود به فضای تخصّصی استفاده از فنّاوری اطّلاعات، طلّاب نیازمند گذراندن آموزش های پیش نیاز مرتبط با فضای مجازی هستند. لازم است که برنامه ریزان حوزوی با در نظر گرفتن این مهمّ، برای قراردادن این آموزش ها در کنار آموزش های اصلی حوزوی، راه را برای استفاده هرچه بیشتر روحانیون از امکانات فضای مجازی باز نمایند.
2. زیرساخت سخت افزاری: در نگاه کلان، بهره مندسازی حوزه از مزایای فناوری اطلاعات و فضای مجازی، بدون آماده سازی زیرساخت های آن امکان پذیر نمی باشد. یکی از مسائل و دغدغه های امروز مدیریت حوزه، تعدّد مراکز و پراکندگی آن است. قطعاً اتصال بین این مراکز، نیازمند یک شبکه و زیرساخت قدرتمند است؛ شبکه ای که در گام بعد، طلاب به آن متصل خواهند شد. بدیهی است که این زیرساخت، نه تنها از حیث کیفیت ارائه خدمات و پایداری، بلکه از حیث امنیّت و حفظ اطّلاعات نیز باید از شرایط ممتازی برخوردار باشد.
3. نیازهای نرم افزاری: انجام وظیفه حوزه، بدون بهره مندی از نرم افزارهای متناسب با وظایف متعدّد آن، امکان پذیر نخواهد بود. امروزه، حوزه های علمیه در زمینه های مختلفی مثل: پژوهش، تبلیغ، آموزش، تهذیب، مدیریت طلاب و ارائه خدمات، نیازمند نرم افزارهای متعدد و با کارآیی های گوناگون و در بسترهایی مثل اینترنت، ویندوز و موبایل است که به لطف خدا، برخی از آنها آماده شده و بسیاری دیگر نیز مورد نیاز است که با برنامه ریزی و شناخت دقیق نیازها، باید برای تهیه یا تولید آنها اقدام نمود.
4. تقسیم کار حوزوی: اگر تعریف ما از نهاد حوزه چیزی فراتر از سازمان اداری آن باشد و کلیه گروه ها، افراد و سازمان های حاضر در فضای حوزه علمیّه را در بر گیرد، به همین نسبت نیز در بهره مندی حوزه علمیّه از فضای مجازی باید تقسیم کار صورت پذیرفته، بخش های مختلف به وظایف خویش در این خصوص عمل نمایند.
این تقسیم کار، از شورای عالی حوزه های علمیّه و دفاتر مراجع عظام شروع شده، طیف وسیعی را تا مدارس و گروه های طلبگی و طلاب را در بر می گیرد. سازمان هایی همچون: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، مرکز مدیریت حوزه خواهران، جامعة المصطفی، مرکز خدمات حوزه های علمیه، دفتر تبلیغات اسلامی و مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از جمله سازمان هایی هستند که در این زمینه بسیار با اهمیت بوده و هماهنگی و تقسیم کار بین ایشان، در اثربخشی رویکرد فضای مجازی حوزه تأثیر بسزایی خواهد داشت.
5. دسترسی طلاب به اینترنت: پیاده سازی هر برنامه ای مرتبط با فضای مجازی، بدون فراهم ساختن دسترسی طلاب به اینترنت، موفقیت آمیز نخواهد بود. طلّاب عمدتاً از چند طریق به اینترنت دسترسی دارند که شامل دسترسی بر روی تلفن همراه، دسترسی در محل کار، دسترسی در منزل و دسترسی در اماکنی است که اینترنت برای استفاده آزاد در اختیار ایشان قرار داده شده است. متأسفانه، آمار دقیقی از میزان در دسترس بودن اینترنت برای طلّاب وجود ندارد؛ امّا با این حال، به نظر می رسد بخش وسیعی از طلاب، دسترسی آسان و همیشگی به اینترنت ندارند و البته بنا بر یکی از پژوهش هایی که با موضوع استفاده طلّاب از وب 2 انجام شده، میزان استفاده طلاب از فنّاوری وب2 در حدّ کمتر از متوسط (38 درصد) است. (نوروزی، 1392). بنابراین، این گونه می توان برداشت نمود که بخش وسیعی از طلاب، دسترسی مناسب به اینترنت ندارند.
6. دسترسی طلاب به سخت افزار: تحقّق همه برنامه ریزی ها و تلاش های حوزه در فضای مجازی، ممکن نخواهد شد؛ مگر اینکه طلّاب از سخت افزاری مانند: رایانه، لپ تاپ، تبلت یا موبایل با امکان پردازش و اندازه مناسب بهره مند باشند.
نتیجه گیری
به لطف خدا، افق های روشنی پیش چشم حوزه ها مجسّم است؛ حوزه ای که خواهد توانست با به خدمت گرفتن ابزارهای نو، زمینه را بیش از پیش برای ایفای نقش و انجام وظایف خویش فراهم نماید. بی شک، ورود عالمانه و با چشم باز، همراه با برنامه ریزی و اتحاد در عمل به آن، خواهد توانست بسیاری از چالش هایی را که حوزه در بستر فضای مجازی تاکنون با آن مواجه بوده است، از میان بردارد و صد البته باید هوشیار بود که این ابزار و فنّاوری نیز مانند سایر فنون، به مثابه تیغ دو دَم عمل خواهد نمود. از این رو، بایسته است در خصوص آسیب های این فضا هوشیارانه عمل نماییم و تهدیدهای این عرصه را به فرصت هایی سازنده و بالنده تبدیل کنیم.
پی نوشت ها:
منابع: