کلیدواژگان: اهل بیت، فضایل، منابع اهل سنّت.
مقدمه
در قاموس واژگان اسلامی، خاندان پاکِ پیامبر گرامی اسلام (ص)، اهل بیت ایشان خوانده می‌شوند. آموزه‌های قرآنی و کلمات نورانیِ معصومان(ع)، جایگاه بلندی برای خاندان رسول اکرم (ص) معین کرده‌اند. گواه این سخن، آیات متعدّد و روایات بی‌شماری است که در صدد معرّفی اهلبیت(ع) و شمارش فضایل و مناقب آنان برآمده اند.
در قرآن کریم شأن و فضیلت خاندان پیامبر اکرم(ص) در آیات مهمّی چون آیه: تطهیر (احزاب، 33)، مباهله (آل‌عمران، 61)، صادقین (توبه، 119) و مودّت (شوری، 23) بیان شده است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز اهل بیت خویش را در کنار قرآن به عنوان دو همراه پس از خود به ودیعت نهاده است تا مسلمانان با تمسّک به آن دو، از ضلالت رهایی یابند. حدیث ثقلین (قمی، 1404: 2، 477؛ حموی جوینی، 1398: 2، 147)، حدیث سفینه (طوسی، 1414: 60؛ قندوزی، 1422: 1، 93) و یا حدیث منزلت (کلینی، 1407: 8، 107؛ مسلم، 4، 1873، ح2408)، از جمله بیانات پیامبر گرامی(ص) در شأن و فضیلت این خاندان مطهّر است.
فضایل اهلبیت(ع) از زبان خود معصومان (ع) نیز بیان شده است. صفحاتی از کتابهای حدیثی شیعه، به بیان روایاتی اختصاص دارد که معصومان(ع) خود، فضایل و مناقب خاندان پیامبر (ص) را تبیین نموده‌اند. (کلینی، 1407: 1، 168)
از زمان حضور معصومان(ع) و پس از آن، محدّثان و نویسندگان شیعه و سنّی که سعی در تنظیم و ثبت میراث حدیثی پیامبر و امامان (ع) داشته‌اند، بخشی از میراث مکتوب حدیثی را به نقل مناقب و فضایل اهلبیت(ع) اختصاص داده اند که هر یک بر اساس سلیقه خویش، نوع خاصّی از نگاشته ها را به دست داده اند. اینگونه کتابها، برخی با هدف گردآوری مناقبِ فقط یک فرد یا بیشتر و یا اصحاب کساء، و برخی نیز درباره تمامی ائمه دوازده‌گانه(ع) نگاشته شده است.
مناقب و فضایل اهلبیت(ع)، علاوه بر فریقین، نویسندگان و صاحبنظران غیرمسلمان را نیز به تعریف و تمجید واداشته است؛ برای نمونه، می‌توان به آثاری مانند: «الأمام علی(ع) صوت العدالة الأنسانیة» نوشته جرج جرداق، «الأمام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)» نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود، «امام علی(ع)، خورشید بی‌غروب»، نوشته محمد ابراهیم سراج و «علی(ع)، فراسوی ادیان» نوشته کریم‌خانی صمدانی، مراجعه کرد.
دانشنامه فضایل اهلبیت(ع)
مرکز تحقیقات کامپیوتری که پیشگام در داده‌پردازی علوم اسلامی است، از همان ابتداء همّت خود را بر تولید محصولاتی بنا نهاد که مروج فرهنگ و معارف قرآن و اهلبیت(ع) باشد. بر این اساس، علاوه بر برنامه‌های قرآنی و تفسیری، در راستای معرّفی اهلبیت(ع) و سیره و سخنان ایشان، نرم‌افزارهایی چون: «جامع الأحادیث» را برای ارائه متون حدیثی اهلبیت(ع)، «دانشنامه نبوی» و «سیره معصومان(ع)» را برای ارائه سیره و زندگی معصومان(ع) و «نور الولایه» را برای تبیین ولایت و امامت و بیان فضایل اهلبیت(ع) تولید نمود و در اختیار علاقه مندان به این موضوع قرار داد. اینک در جدیدترین محصول خود، یعنی «دانشنامه فضایل اهل بیت(ع) در منابع اهل سنّت»، تمرکز خود را بر نقل روایات فضایل و مناقب پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، معطوف داشته است.
شایسته است، بدانیم کتابهایی از اهل سنّت که به تاریخ، فضایل و مناقب اهلبیت(ع) پرداخته‌اند، بیش از هزار عنوان است که محقّق گرانقدر، آیت الله سید عبد العزیز طباطبایی، کتابشناسی 856 عنوان از آنها را در کتاب «اهل البیت(ع) فی المکتبة العربیة» گرد آورده است.
تولید این نرم افزار، اقدامی است در جهت اطاعت از دستور پیامبر اکرم(ص)، در لزوم مودّت و پیروی از اهل بیت پاک آن حضرت است که به طور مکرّر سفارش به حفظ حرمت ایشان نموده (مسلم، 1873: 4، ح2408) و اجر رسالت خود را فقط در مودّت و محبت ذوی‌القربی (شوری: 23) بیان داشته اند.
در میان شیعیان، کتابها و نوشته های بسیاری برای بیان فضایل اهل بیت(ع) نگاشته شده است؛ أمّا این دانشنامه، تنها به استخراج مطالب و منابع از کتب اهل سنّت پرداخته است و از میان کتابهایی که تعلّق به نویسندگان شیعی دارد، تنها به استفاده از نگاشته هایی که به گردآوری و دسته بندی روایات اهل سنّت همّت گمارده اند، اکتفاء شده است.
دانشنامه فضایل اهلبیت(ع) در منابع اهل سنّت، یک نرم افزار تخصّصی است که علاوه بر ارائه درختواره فضایل، دارای کتابخانه‌ای است که کلیه امکانات نمایش و جست‌وجوی مرسوم در برنامه‌های نور را در خود جای داده است. مخاطبان اصلی این برنامه، طلاب، اساتید و پژوهشگران حوزه و دانشگاه در موضوعات تاریخ، حدیث و سیره معصومان(ع) هستند. بر این اساس، منابع مورد استفاده و نیز نوع دسته‌بندی مباحث، با توجّه به همین سطح از مخاطب تهیه و ارائه شده است؛ هر چند ممکن است بخش‌هایی از برنامه به تناسب، مورد استفاده سایر مخاطبان نیز قرار گیرد.
مهمّترین هدف تولید این نرم افزار، آسان‌سازی دسترسی پژوهشگران به منابع و محتوای آن است. با این حال، برخی اهداف دیگر هم برای تولید آن متصوّر است؛ از جمله:
- زمینه‌سازی برای آشنایی مسلمانان با فضایل و مناقب اهل بیت(ع)؛
- تبیین فضایل اهلبیت(ع)، به ویژه امامان شیعه از طریق منابع اهل سنّت؛
- نشر، احیاء و اطلاع‌رسانی از منابع اهل سنّت در این موضوع؛
- مقابله با افکار و عقاید وهابیت و پاسخگویی به شبهات آنان در این زمینه.
از آنجا که پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) همواره عدّه‌ای با انگیزه‌های متفاوت در صدد کتمان حقایق درباره اهل بیت (ع) ایشان بوده‌اند و با توجّه به اینکه در قرن‌های اخیر، فرقه وهابیت، بناء خود را بر محو آثار و فضایل آن بزرگواران و مبارزه با معارف نورانی آنان گذاشته، جمع‌آوری و اطّلاع‌رسانی از منابعی که فضایل اهلبیت (ع) را از زبان علماء اهل سنّت بیان می‌دارد، گامی مهمّ در جهت آشنایی سایر مسلمانان با اهلبیت(ع) و خنثانمودن توطئه وهابیان می‌باشد.
منابع و محتوای برنامه
منابع پیش‌بینی‌شده برای ارائه در این برنامه، بسیار بیشتر از مقداری است که اکنون در تولید نهایی این محصول ارائه شده است. بخش قابل توجّهی از کتابها، به دلیل مشکلات موجود در مالکیت معنوی منابع و نیز زمان‌بربودن فرایند تایپ، تصحیح و غنی‌سازی و در نتیجه طولانی‌شدن زمان ارائه برنامه، از آنها صرف نظر شده و در مورد آنها به تکمیل نرم‌افزار در نسخه‌های ارتقائی و یا بسته های به روزرسانی، بسنده شده است.
در حال حاضر در این نرم‌افزار، مجموعاً 85 عنوان کتاب در 236 جلد، مرتبط با فضایل و تاریخ اهلبیت(ع) از منابع اهل سنّت ارائه شده است. این تعداد از منابع، در دسته‌های ذیل تقسیم می‌شوند:
- سرگذشت و فضایل امیرالمؤمنین(ع)؛
- سرگذشت و فضایل اهلبیت(ع)؛
- اخبار و فضایل امام مهدی(ع)؛
- جوامع حدیثی اهل‌سنّت؛
- گردآوری‌های شیعه از احادیث اهل سنّت.
بخش مهمّ دیگر این برنامه، دانشنامه است که 33 عنوان از منابع انتخابی، به درختواره فضایل و مناقب اهلبیت(ع) متصل شده‌اند. در این دانشنامه، بیش از 2300 موضوع استخراج شده که ارتباط بین موضوعات و متن برقرار گردیده است.
بخشهای مختلف برنامه
این برنامه مانند سایر نرم‌افزارهای نور، دارای بخشهای مختلفی است که هر یک برای دسته‌ای از نیازهای کاربران، طراحی و ارائه شده است.
1. دانشنامه
مهمترین بخش این برنامه، دانشنامه است که سهم چشمگیری از زمان و هزینه تولید نرم‌افزار را به خود اختصاص داده است. برخی از مهمّترین کتابهایی که داده های پژوهشی از آنها استخراج گردیده و سپس، در درختواره به آنها متّصل شده است، عبارت اند از:
صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن نسائی، سنن ترمذی، سنن ابی‌داود، سنن ابن‌ماجه، مسند احمد ابن‌حنبل، الریاض النضرة فی مناقب العشرة و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی‌القربی محب‌الدین طبری، الذریة الطاهرة دولابی، الکشاف زمخشری، تفسیر ثعلبی، مناقب خوارزمی و تاریخ مدینة دمشق.
همانطور که اشاره شد، در این قسمت، درختواره فضایل ارائه شده است که خود به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:
- اهلبیت(ع) به چه کسانی گفته می‌شود؟
- مناقب و مقامات اهلبیت(ع) در قرآن؛
- حقوق الهی اهلبیت(ع) در قرآن و سنّت؛
- اهلبیت(ع) در آراء و نگاه‌ها؛
- فضایل در سیره عملی اهلبیت(ع).
هر یک از این شاخه‌های اصلی، خود به شاخه‌های فرعی دیگر منتهی می‌شوند که در مجموع بیش از 2300 موضوع را در خود جای داده است. کاربر با مرور درخت موضوعات و مشاهده موضوع مورد نظر، می‌تواند فهرست و نشانی منابع متّصل به موضوع را مشاهده کند و در صورت تمایل، جایگاه مطلب را در کتاب مشاهده نماید.
نکته قابل توجّه، آن است که در بخش دانشنامه در کنار نسخه متنی کتابها، قابلیت مشاهده نسخه تصویری منابع متّصل به درخت دانشنامه نیز فراهم آمده است.
مهمترین ویژگی این بخش از برنامه، آن است که محقّق را در مسیر دستیابی به موضوعات مورد نظر خود یاری می‌رساند. با استفاده از این قسمت، کاربر علاوه بر اینکه به‌راحتی، به جایگاه مطالب و موضوعات در میان منابع، دست پیدا می کند، از وجود موضوعات و مباحثی که احیاناً در مسیر تحقیق خود از آنها بی‌اطلاع بوده یا در مواجهه نخست از آنها غافل بوده نیز مطلع می گردد.
قابلیت مهمّ دیگر، این است که در قسمت جست‌وجو، امکان کاوش در موضوعات و ریزموضوعات درختواره فضایل فراهم است. از آنجا که درخت فضایل و همه موضوعات آن، توسط محقّقان و متخصّصان این مرکز و با توجه به محتوای کتابهای مورد نظر تهیه شده است، عناوینی که برای شاخه‌های اصلی و فرعی این درخت معین شده‌اند، دقیق بوده و جست‌وجوی در آنها می‌تواند راهبرد خوبی برای زوایای مختلف یک پژوهش باشد.
2. کتابخانه
کتابخانه این برنامه، متن کامل 85 عنوان کتاب در 236 جلد از منابع مرتبط با فضایل و مناقب اهل بیت(ع) از کتاب های اهل سنّت را در بر دارد. برنامه به صورت پیش‌فرض، فهرست همه منابع را در اختیار کاربر گذاشته است. همه این کتابها، در دسته های کلّی پنجگانه هم طبقه بندی شده اند. افزون بر این، کاربر می تواند دامنه جدیدی از کتابها را انتخاب و برای خود میز پژوهشی جداگانه ای ترتیب دهد. یک میز پژوهشی می تواند از یک کتاب تا هر تعداد کتاب را در بر گیرد.
در قسمت کتابخانه، امکان فیلترکردن منابع بر اساس: زبان، پدیدآورندگان و دوره های زمانی هم وجود دارد. هر یک از این فیلترها می توانند در همدیگر ادغام نیز بشوند تا فهرست دقیقتری از منابع مورد نظر کاربر را استخراح و پیش روی او قرار دهد؛ مثلاً کاربر می تواند ابتداء کتابهای برنامه را به منابع مربوط به موضوع «سرگذشت و فضایل امیرالمؤمنین(ع)» محدود کند و بعد، این منابع را به قرن سوم محدود سازد و حتّی در قرن سوم مؤلّف یا مؤلّفان خاصّی را در دامنه مورد نظر خود قرار دهد تا دقیقترین فهرست از منابع برای او نمایش داده شود.
از ویژگی‌های مهمّ نمایش کتاب که پیوسته مورد نیاز و اقبال کاربران قرار گرفته است، ارائه مشخّصات نسخه کتاب یا همان شناسنامه کتاب و نیز معرّفی کتاب و مؤلّف کتاب است که در این برنامه هم مانند سایر برنامه های نور، در قسمت کتابشناسی برنامه، قابل مشاهده است.
3. جست‌وجو
این برنامه از یک موتور جستجوی پیشرفته برخوردار است که علاوه بر جست‌وجوی ساده در محتوای منابع، امکان جست‌وجوی پیشرفته به شکل‌های مختلف را فراهم نموده است. امکان انجام جست و جوهای ترکیبی میان واژه ها و عبارات، قابلیت پالایش نتایج جست‌وجو بر اساس کتاب، پدیدآور و زبان، انعطاف در برابر پیشوند و پسوند کلمات، امکان محدودکردن جست‌وجو به عناوین مطالب، آیات، روایات و اشعار موجود در متون، قابلیت محدودکردن جست‌وجو به اجزاء مختلف محتوای هر کتاب مانند: فهرست، متن ها، پاورقی ها و مقدمات کتابها و مطالب مقدماتی غیر از سخن مؤلّف و نیز امکان جست‌وجو در موضوعات و ریزموضوعات درختواره فضایل، از جمله امکانات مهمّ در قسمت جست‌وجوست.
4. امکانات پژوهشی
نظر به اینکه مخاطبان این برنامه متخصّصان و پژوهشگران هستند، تمام محتواها و منابع و نیز امکاناتی که ارائه شده، مطابق نیاز مخاطبان هدفِ آن در نظر گرفته شده است. منظور از امکانات پژوهشی، قابلیتهایی است که محقّق را در طول پژوهش خود یاری می نماید و مسیر تحقیق را برای وی هموار می سازد.
البته حقیقت آن است که تمام مطالب پیشین، به ویژه بخشهای «دانشنامه» و «جست‌وجو»، از مهمترین امکانات پژوهشی این برنامه به شمار می‌آیند. علاوه بر این، موارد ذیل را می توان از جمله امکانات پژوهشی برنامه به شمار آورد:
- امکان ایجاد میز پژوهشی و محدودکردن جست‌وجوها و فعّالیّتهای درون برنامه به قفسه کتابهای مورد علاقه؛
- ارائه قرآن و امکان جست‌وجو در قرآن در کنار برنامه؛
- ارائه چند دوره لغتنامه با قابلیت جست‌وجو و ارتباط با متن؛
- امکان رنگی‌کردن، نمایه‌زنی و حاشیه‌نویسی متون مورد نظر؛
- امکانات متنوع در محدودسازی جست‌وجو برای دستیابی به دقیقترین نتایج مورد نظر؛
- امکانات متنوع در نمایش و چیدمان نتایج جست‌وجو؛
- امکان دسترسی به موضوعات و ریزموضوعات دانشنامه فضایل اهلبیت(ع) از طریق درختواره یا از طریق جست‌وجو در عناوین؛
- دسترسی به ابزار پژوه‌نگار جهت یادداشت‌برداری از کتابهای برنامه و ساماندهی آنها؛
- امکان یادداشت‌برداری و انتقال متون مورد نظر به برنامه های دیگر، مانند ویرایشگر MS-Word؛
- امکان ارتقاء برنامه از طریق اینترنت.
خاتمه
این برنامه، سعی نموده با شناسایی منابعی که تمام یا بخشی از آنها به ذکر فضایل و مناقب اهل بیت (ع) اختصاص یافته است، مطالب را گردآوری نموده و از این طریق، علاوه بر ترویج و گسترش این فضایل در جامعه، نظر اساتید فن و پژوهشگران را به انبوه اطّلاعات پراکنده در میان منابع، معطوف دارد.
منابع گردهم‌آمده در این نرم‌افزار و نیز غنی‌سازی‌های انجام شده در قسمت دانشنامه و درختواره ای که برای فضایل و مناقب اهل بیت (ع) ارائه شده، می تواند نقش بسزایی در شناسایی موضوعات پژوهشی و محورهای جدید برای تدوین مقالات علمی ایفا کند. دانش پژوهان رشته‌های علمی مرتبط با موضوعات این برنامه، می‌توانند در مراحل مختلف: شناسایی موضوع پایان‌نامه، شناسایی منابع، تدوین طرح تحقیق و حتّی در گردآوری مطالب و فیش‌برداری از منابع مورد نظر، از این نرم افزار استفاده کنند.
در پایان، یادآوری این نکته لازم است که آنچه در این برنامه از مناقب خاندان پیامبر اکرم(ص) گرد هم آمده و بر محور درختواره‌ای با همین عنوان ارائه گردیده است، تنها بخشی از محاسن و کمالات اهلبیت(ع) است که دستاندرکاران برنامه با توجّه محدودیت‌های مختلف، آنها را گزینش و ارائه کرده اند.
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
منابع: