حجّت‌الاسلام‌والمسلمین باشتنی

- معرّفی کتابخانه جامع احادیث شیعه و اهل‌سنّت

در ابتداء این جلسه جناب حجّت‌الاسلام‌والمسلمین حجّت باشتنی، سرپرست گروه علمی حدیث و رجال مرکز نور، به معرّفی مهم‌ترین ویژگی‌های نرم‌افزار پرداخت و گفت:

«با توجّه به فرصت کمی که در اختیار دارم، نمی‌توانم همه اتّفاقاتی که در این نرم‌افزار فاخر افتاده را بیان کنم. ازاین‌رو، به بیان کلیات اکتفاء می‌کنم.

این برنامه، حاصل تلاش گروه حدیث مرکز در طیّ حدود پنج سال است. در باب ضرورت تولید این نرم‌افزار، باید گفت حدیث، یکی از منابع اصلی معارف اسلامی است. از سوی دیگر، پرداختن به مطالعات تطبیقی حدیث هم یکی از نیازهای پژوهشگران حوزه حدیث است. نسخه پیشین این برنامه، منابع محدودی را شامل می‌شد. به همین جهت، محقّقان خواستار منابع بیشتری در این جهت بودند. وقتی به منابع و افراد نگاه کنیم، می‌بینیم از زمان مرحوم شیخ مفید به بعد، یک‌سری مطالعات تطبیقی در زمینه‌های فقهی توسط امثال: شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، محقّق حلّی و علّامه حلّی انجام شده است. امّا مطالعات تطبیقی در منابع غیرفقهی هم لازم بود؛ مسائلی مانند کلام، آداب، سنن و اخلاق.

با کمک این نرم‌افزار می‌توان احادیث شیعه و اهل‌سنّت را در کنار هم مشاهده و مقایسه کرد. در این برنامه، 326 عنوان کتاب آمده که فعلاً تا قرن پنج را شامل می‌شود و منابع مربوط به زمان‌های بعد را إن شاء الله در نسخه‌های بعدی خواهیم آورد.

- کتابخانه

نسخه قبلی، در قالب قدیمی کتابخانه نور عرضه شد؛ اما نسخه جدید، در قالب کتابخانه استاندارد نور ارائه شده است که با توجّه به امکانات و ابزارهای پژوهشی که در این کتابخانه جدید هست، طبیعتاً بهره‌برداری پژوهشی از این نرم‌افزار بسیار چشمگیرتر است. در کتابخانه، کتاب‌ها بر اساس نوع و موضوع نگارش، دسته‌بندی شده‌اند. قابلیت مرتب‌کردن کتاب‌ها بر مبنای زبان پدیدآور اصلی و زمان زندگی پدیدآور نیز وجود دارد. در میان منابع، 194 عنوان از معاجم حدیثی است.

- حدیث‌پژوهی

در این نسخه، علاوه بر کتابخانه، امکاناتی هم برای حدیث‌پژوهی و مشابه‌یابی احادیث در نظر گرفته شده است. در محیط حدیث‌پژوهی، محوریت با حدیث است؛ یعنی بیش از 672000 حدیث بدون شکل نمایش کتابی و نمایش متون دیگر کتاب‌ها و پاورقی‌ها به نمایش در می‌آیند. این بخش، یکی از قسمت‌هایی است که به‌خوبی می‌تواند به پژوهشگر کمک کند. قابلیت پالایش احادیث بر اساس گوینده حدیث، از حدیث قدسی تا حدیث هریک از معصومان در منابع شیعه یا اهل‌سنّت، در اختیار کاربر است. در نسخه بعدی، ان‌شاءالله مشخّص می‌کنیم که هر حدیث، حکایت قول، فعل یا تقریر معصوم است. در این نسخه، همه این شکل‌ها به‌عنوان قائل ارائه شده است.

یک قابلیت دیگر در اینجا آن است که محقّق می‌تواند مشخّص کند احادیثی را که در باره یک معصوم است، نشان دهد؛ مثلاً در منابع شیعه و اهل‌سنّت، در خصوص وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) چه احادیثی نقل شده است و همین طور، در مورد سایر ائمه (ع)؛ مثلاً در مورد امیرمؤمنان (ع) در کتاب صحیح بخاری چه روایاتی آمده است.

- احادیث مشابه

در بحث مطالعات تطبیقی، یکی از نیازهای عمده پژوهشگران، این است که بتوانند مثلاً روایتی که در کتاب کافی وارد شده است، مشابهات آن را در منابع دیگر شیعه یا اهل‌سنّت مشاهده کنند. این قابلیت، در این برنامه فراهم است؛ احادیث، با توجّه به درجه مشابهت، به کاربر نمایش داده می‌شوند.

امکان دیگر، این است که محقّق بتواند بین دو حدیث مشابه مقایسه کند؛ یعنی ببیند در چه الفاظی با هم مشابهت دارند و در چه الفاظی با هم متفاوت هستند. البته باید یادآوری کنم که در نسخه قبلی این نرم‌افزار نیز قابلیت مشابه‌یابی وجود داشت؛ اما در این نسخه، روش آن در برنامه ارتقا پیدا کرده است.»

حجّت الاسلام و المسلمین دکتر بهرامی

سخنران دیگر این مراسم، جناب حجّت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس محترم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بودند که در سخنانی کوتاه، به دستاوردهای جدید این مرکز در زمینه تولید محصولات دیجیتالی در سکوهای وب، رومیزی و موبایلی اشاره کردند و در ادامه، برخی از ظرفیت‌های پژوهشی نرم‌افزار جدید کتابخانه جامع احادیث شیعه و اهل‌سنّت را تشریح کردند. در ادامه، مهم‌ترین فرازهای سخن ایشان، از نظر می‌گذرد.

- مرکز نور؛ پیشگام در آسان‌سازی فعالیت‌های پژوهشی

«بسیار خوشبختم از اینکه در این جلسه، حاصل یکی دیگر از نتایج زحمات همکاران عزیزم در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در زمینه احادیث اهل‌بیت (ع) را رونمایی خواهیم کرد. خوشحال هستیم که سال 1401 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، یکی از سال‌های پُربار بود. خروجی‌های خوبی از محصولاتی که طیّ سالیانی دوستان ما مشغول آماده‌سازی آنها بودند، به انجام رسید و عرضه شد؛ به‌خصوص خروجی‌هایی که در حوزه حدیث بود. نمونه آن، کاری است که امروز عرضه می‌شود. نمونه دیگرش، نسخه جدید نرم‌افزار درایة النور بود. مورد دیگر، کار کتابخانه جامع منابع تاریخ بود. همچنین، محصولاتی در حوزه نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه روی موبایل عرضه شد و کارهای دیگری از این قبیل که سعی کردم فقط مهم‌ترین آنها را مورد اشاره قرار بدهم.

همچنین، خیلی خوشحالم و خدا را شاکر هستم که امسال ما یک گسترش جدی در طیف مخاطبان مرکز شاهد بودیم. در مخاطبان نرم‌افزارهای به‌اصطلاح ویندوزی و برون‌خط خودمان، امسال بیش از سی و سه تا سی و پنج درصد افزایش استفاده را نسبت به سال‌های گذشته داشته‌ایم؛ درحالی‌که شاید انتظار می‌رفت با قالب‌های جدید عرضه‌ای که در وب و موبایل در حال اتّفاق است، شاید افتی در مخاطبان محصولات ویندوزی ما پیدا شود؛ اما این گسترش استفاده، نشان داد که جنس مخاطب پژوهشگر، همچنان علاقه‌مند به نرم‌افزارهای ویندوزی است. خدا را شاکریم که توانستیم در حد بضاعت خودمان، به این نیاز پاسخ بدهیم.

به همین میزان، باز خدا را شاکر هستم که در نرم‌افزارهای برخط و بانک‌های اطّلاعاتی برخط هم یک رشد قابل توجّهی را ملاحظه می‌کنیم. کتابخانه دیجیتال نور، با یک رکورد جدید، به حدود نود و پنج هزار جلد کتاب رسیده است. این کتابخانه که در نوع خودش کتابخانه تمام‌متن و کاملاً قابل تورق و جستجوست، تقریباً در حوزه علوم اسلامی، بی‌نظیر است. در سال جاری، با توجّه به ارتقایی که سال گذشته در سامانه انجام دادیم و ارتقای محتوایی که شکل گرفت، مخاطبانش به بیش از دو برابر ارتقاء پیدا کرده است. افزون بر این، در حوزه کارهای موبایل نیز بحمدالله آمارهایی که داریم و بازخوردهایی که از اساتید و طلاب در اختیار ماست، بسیار درخشان و امیدوارکننده است. برنامه‌های موبایلی مثل: جامع الأحادیث، قرآن نور، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، همه مایه مباهات هستند و جای شکر دارد.

ما به‌زودی نرم‌افزارهای جدیدی را هم در دسترس مخاطبان قرار خواهیم داد؛ مانند نرم‌افزار موبایلی نورالجنان که مخاطبان عمومی بسیاری آن را مطالبه می‌کنند. امیدواریم این برنامه تا پیش از ماه مبارک رمضان، در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد. کار سه‌گانه قاموس (نسخه: موبایلی، وبی و ویندوزی) را به‌صورت هم‌زمان، تا پایان فروردین‌ماه سال بعد، در اختیار مخاطبان عزیز قرار خواهیم داد. کتابخانه قواعد ادبیات عرب نیز کار دیگری است که امیدواریم در ماه نخست سال 1402 عرضه شود.

- ایجاد ظرفیت‌های پژوهشی جدید با تولید نرم‌افزار جامع احادیث شیعه و اهل‌سنّت

به فضل الهی، امروز رونمایی از نرم‌افزار «کتابخانه جامع احادیث شیعه و اهل‌سنّت» است؛ نرم‌افزاری که می‌شود انتظار داشت یک نقطه عطف در پژوهش‌های مقارن حدیثی به‌حساب بیاید. ما پژوهش‌های مقارن بسیاری داریم. در طول تاریخ، زحمات فراوانی کشیده شده است. در دوره اخیر هم با عنوان احادیث مشترکه یا عناوین مشابه، زحمات گسترده‌ای کشیده شده است؛ ولی وقتی این موضوع به فضای دیجیتال می‌آید، ظرفیت‌هایی را فراهم می‌کند که به کار پژوهش و تحقیق شتاب و تأثیرگذاری بیشتری می‌دهد. اینکه مجموعه‌ای از احادیث شیعه و اهل‌سنّت را بشود در یک لحظه در کنار هم قرار داد، اینکه وقتی شما در یک منبع شیعی کار پژوهشی انجام می‌دهید، بدون اینکه لازم باشد به منبع دیگری مراجعه کنید و در یک ساختار موضوعی دیگری دنبال آن حدیث بگردید و بتوانید همان جا مجموعه احادیث اهل‌سنّت را بکاوید و نتایجش را مشاهده نمایید، این با کارهای قبلی قابل مقایسه نیست. آن اهدافی را که بزرگانی مثل مرحوم حضرت آیت‌الله‌العظمی بروجردی دنبال می‌کردند، در اینکه کار مقارن بکنیم و بتوانیم از ظرفیت احادیث اهل‌سنّت برای فهم بهتر احادیث شیعه استفاده کنیم، الآن فراهم شده است.

در این مجموعه، حدود 201 عنوان از مجموعه کتب حدیثی اهل‌سنّت، 87 عنوان از کتب حدیثی امامیه، 27 عنوان از کتب حدیثی زیدیه و 5 عنوان از کتب حدیثی اسماعیلیه آمده است و مجموع منابع روایی تا قرن پنجم را شامل می‌شود. مستحضر هستید که معمول منابعی که بعد از قرن پنجم تدوین شده‌اند، باز تبدیل منابع پیشین هستند. البته اضافات و فوایدی هم دارند که ما در نسخه‌های بعدی ان‌شاءالله این منابع را تکمیل خواهیم کرد.

آنچه امروز رونمایی می‌شود، حاصل تلاش‌هایی است که دوستان ما طی سال‌ها انجام داده‌اند. ما فقط از سال 1396 تا سال 1401ش، بر منابع اهل‌سنّت متمرکز بودیم. یعنی کارهای مربوط به منابع شیعه در گذشته برای تولید جامع الأحادیث انجام شده بود. فقط منابع اهل‌سنّت طیّ سالیانی روی آنها کار فرمت‌گذاری و برچسب‌گذاری انجام شده که شما بتوانید هر حدیث را با احادیث دیگر مقایسه کنید. اینکه بشود احادیث یک معصوم را در یک دایره معین پیدا کرد، برای این کار زحمات فراوانی کشیده شده که بنده یک نمونه از خروجی‌های آن را به‌صورت آمار خدمتتان عرض می‌کنم؛ چیزی که شاید در گذشته، دست‌یافتن به یک چنین آماری، بسیار دشوار یا به تعبیری غیرممکن بود.

ما در این مجموعه، حدود 540000 حدیث اهل‌سنّت را گردآوری کرده‌ایم؛ یعنی از مجموع منابع حدیثی اهل‌سنّت، این تعداد حدیث گردآوری شده است. احادیثی که از معصومین (ع) غیر از پیامبر اکرم (ص) در منابع اهل‌سنّت وجود دارد، بر اساس برچسب‌گذاریِ صورت‌گرفته، حدود 23000 حدیث است؛ یعنی ما 23000 حدیث از سیزده معصوم، در روایات اهل‌سنّت داریم که می‌توان آنها را استخراج کرد، مشاهده نمود، فهرست غیرتکراری گرفت و کارهایی از این قبیل را می‌توان در آنها انجام داد. از این 23000 حدیث، 19000 حدیث مربوط به امیرمؤمنان (ع) و حدود 4000 حدیث هم از سایر امامان (ع) در آثار اهل‌سنّت نقل شده است. در گذشته، استخراج این روایات و به‌دست‌آوردن آنها، برای محقّقان آن‌قدر سخت بود که کلاً کار غیرممکنی جلوه می‌کرد. یا مثلاً پیداکردن روایاتی که در ارتباط با اهل‌بیت (ع) باشد، کار سختی بود؛ یعنی روایتی که یا از پیامبر یا از دیگران در ارتباط با سیزده معصوم (غیر از پیامبر اکرم) آمده است؛ یعنی می‌توان دید که نگاه این منابع به سایر اهل‌بیت، غیر از پیامبر اکرم (ص)، به چه شکلی بوده است.

این طیف از ظرفیت پژوهشی که بتوانیم یک منبع حدیثی شیعه را انتخاب کنیم و مشابه احادیث آن را در یک منبع اهل‌سنّت یا در مجموعه منابع اهل‌سنّت یا سایر فرق مثل زیدیه و اسماعیلیه دنبال کنیم، قبلاً وجود نداشت و اکنون با تولید این گونه نرم‌افزارها فراهم شده است. اینکه بتوانیم مسیر حرکت روایاتی که از آنها به‌عنوان روایات دخیله (احادیث واردشده از یک مذهب به مذهب دیگر) یاد می‌شود، هر جایی که هست، این مسیر را بر اساس امکانی که این ابزارها در اختیار ما قرار می‌دهند، رهگیری و دنبال کنیم، این قابلیت مهمی است.

امیدواریم تلاش دوستان ما در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مورد رضایت خداوند و اهل‌بیت (ع) قرار بگیرد. در پایان، از مجموعه همکارانم در مرکز نور که طیّ این سال‌ها با تلاش‌های خودشان، زمینه تولید نرم‌افزارهای اسلامی را به این شکل و در این سطح فراهم کردند، کمال تقدیر و تشکر دارم و امیدوارم با مساعدت‌های حضرت آیت‌الله اعرافی و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، بهای لازم به پژوهش‌های دیجیتال و به پژوهشگرانی که زمینه پژوهش‌های دیجیتال را فراهم می‌کنند، داده شود؛ هرچند خروجی‌های آنها بر اساس معیارهای رایج پژوهش، چندان شناخته شده نیست.»

بیانات آیت‌الله اعرافی

سخنران ویژه این مراسم، حضرت آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر محترم حوزه‌های علمیه کشور بود. ایشان سخنان خود را در سه محور ارائه کردند؛ ابتدا در فضیلت و اهمیت ماه شعبان، سپس به یکصدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه قم اشاره نمودند و در انتها به بایسته‌های حوزه علمیه در به‌کارگیری فنّاوری اطّلاعات در مسیر ارائه معارف اسلامی پرداختند.

در ادامه، مهم‌ترین بیانات ایشان از نظر می‌گذرد.

«ایام مبارک ماه شعبان و موالید بسیار خجسته آن، میلاد حضرت اباعبدالله، سالار شهیدان، حضرت امام سجاد، حضرت اباالفضل العباس، حضرت علی‌اکبر و به‌ویژه میلاد خجسته حضرت ولی عصر (عج) را تبریک و تهنیت عرض می‌کنم. بنده هم به سهم خودم، خدمت سروران ارجمند، خیر مقدم و خوش آمد عرض می‌کنم و از همه بزرگواران تشکر می‌نمایم. همه ما به‌عنوان دست‌اندرکاران حوزه علمیه، باید قدردان این نهاد فاخر و فخیم باشیم که با عنایات رهبری معظم و بزرگان حوزه و با تلاش و مجاهدت جمع فراوانی از فضلا، محقّقان و حوزویان فناور و خوش‌فکر و پیشگام، خدمات چشمگیری را به حوزه علم و فرهنگ و دانش دینی و معارف الهی ارائه کرده است. همچنین، از همه کسانی که در بنیان‌نهادن این مؤسسه گران‌قدر و رشد و بالندگی و ارتقای آن مساعدت داشته‌اند، تقدیر و تشکر می‌کنیم. در سلسله کسانی که در این کار بزرگ مؤثّر بودند، دو عزیز و سرور بزرگوار اینجا حضور دارند؛ جناب حجّت الاسلام و المسلمین دکتر شهریاری که از اساتید و بزرگان هستند و نقش مهمی در این فرایند داشتند و همین‌طور جناب آقای دکتر بهرامی و سایر دوستان، از محقّقان و دانشورانی که در این حرکت مساعدت داشتند. عمده این جلسه و حضور بنده هم در اینجا، برای آن است که از این کار وزین تقدیر به عمل آید. بنده از فرصت استفاده می‌کنم و چند نکته کوتاه عرض کنم.

- عظمت ماه پرفضیلت شعبان

قبل از هر چیز، ماه مبارک شعبان را باید مهم شمرد؛ چراکه خود این ماه، یک ظرفیت عظیم الهی و معنوی و عرفانی دارد و چهره ملکوتی این ماه و ماه رجب، چهره‌های فوق‌العاده مستعدّ و استعدادبخش‌اند. همه افراد بشر وارد ماه شعبان تقویمی می‌شوند؛ اما همه بشریت در ملکوت رجب، شعبان و رمضان و حقیقت این ماه‌ها وارد نمی‌شوند. آنچه در دعاها و مناجات‌ها شاهدیم، آموختن راه و رسم ورود در آن ملکوت و در آن حقیقت است. امام عظیم الشأن و بزرگوار ما به مناجات شعبانیه عشق می‌ورزیدند و بارها با همه وجود به آن اظهار علاقه می‌کردند.

ماه مبارک شعبان، یک حقیقت نورانی دارد که برای ورود در آن حقیقت، و بهره‌مندشدن از آن مزایا، از همین مسیر مناجات‌ها و صلوات شعبانیه و سایر اعمال و اذکار می‌توان به آن نزدیک شد. نزدیک‌شدن و ورود هم درجات دارد. کسی که مناجات شعبانیه را مثل امام فهم بکند، آن‌طور می‌سوزد و می‌گدازد و توصیف می‌کند. کسی که بتواند بفهمد در بیش از چهل «الهی» که در مناجات شعبانیه گفته می‌شود، هر بار گامی به مقصد نزدیک‌تر می‌شود در هر «الهی»، یک انسان‌شناسی جدید وجود دارد، یک خودشناسی نوینی رقم می‌خورد، گامی به سمت خدا نزدیک‌تر می‌شود. حقیقتاً این چهل و چند «الهی» که در مناجات شعبانیه آمده است، هرکدام یک پلکانی به سمت عالم غیب است. هر کدام یک درجه است؛ از درجات آن سلوک الی الله. دنیاهایی که در اینها برای انسان کشف می‌شود، فوق‌العاده است. در این مناجات، یک دوره خودشناسی و خداشناسی و خویشتن‌شناسی آموزش داده می‌شود. در صلوات این ماه، یک دوره از پیامبرشناسی، امام‌شناسی و شعبان‌شناسی، تصویر می‌شود.

جالب این است که همه می‌دانیم در منطق اسلام، وجه خلق و خالق به هم گره خورده است. در همین صلوات، از یک‌سو تصویر پیامبر و معصومین (ع) و از سوی دیگر، آن دعاهاست. این گونه دلدادگی به خلق خدا و دلسوزی برای دیگران، حقیقت شعبان است. شعبان، یک وجه ذاتی و استقلالی دارد برای خودش. یک وجه دومی هم دارد که راه و دروازه‌ای برای ورود در ضیافت الله و ماه رمضان و قله‌های بلند شب‌های قدر است. امیدواریم همه ما بتوانیم از این فیوضات بهره‌مند بشویم. اینها حقایق حوزه است. اینها واقعیت‌های ذاتی حوزه است. اگر کسی بخواهد حوزوی باشد، باید از این مائده بزرگ بهره‌ای ببرد و در این اقیانوس مواج نورانی و الهی و عرفانی، ورود پیدا بکند. از خداوند در این مسیر توفیق می‌خواهیم.

- یکصدمین سالروز تأسیس حوزه علمیه قم

نکته دوم، این است که ما در یکصدمین سالگشت تأسیس حوزه قم قرار داریم. البته حوزه قم از سابقه‌ای بیش از هزارودویست‌ساله برخوردار است و در برهه برهه تاریخ و مقطع به مقطع زمان، یک موجود زنده، بانشاط، فعال و اثرگذار بوده است؛ از آن روزگار نخستین که خاندان اشعری‌ها و خاندان‌های محدثین، از سرزمین‌های حجاز و عراق به ایران مهاجرت کردند تا ادوار متأخر. در همان دوره‌های نخستین، ما شاهد این هستیم که هجرت‌ها اتّفاقات بزرگی را در ایران رقم زد؛ از جمله در قم، این رشته مهاجرت‌ها، بسیار مهم و تاریخ‌ساز بوده است. در طول تاریخ، کوچ‌ها و هجرت‌ها، یک مقوله تاریخ‌ساز، تمدّن‌ساز و دگرگونی‌آفرین بوده است. در دوره اسلام هم ما هجرت را در قرآن با آن عظمت می‌بینیم. در تاریخ حوزه‌های ما نیز هجرت، یک مقوله به‌هم‌پیوسته تاریخی و بسیار اثربخش بوده است. این منظومه هجرت‌های میان نقاط مختلف از سوی عالمان و بزرگان و حوزویان ما، شایسته این است که منظومه‌ای شود و برای آن ده‌ها و صدها پایان‌نامه نوشته شود. هجرت‌های تاریخ‌ساز، دگرگونی‌بخش، تحوّل‌آفرین و گاهی تمدّن‌ساز در اعصار مختلف، آغاز شکل‌گیری بوده است.

برای حوزه قم، این هجرت‌ها حرکت به سمت حوزه بالنده‌ای در کنار ری و بغداد بوده و در یکی دو قرن، قله حوزه‌های شیعه به‌حساب می‌آمده است. جالب این است که گاهی این هجرت‌ها به شکل فردی و مقطعی بوده و گاهی نیز در قالب یک جریان بوده است؛ مثلاً هجرت‌های خانوادگی خاندان بزرگ اشعری‌ها که چند شخصیت بزرگ از آنها به قم مهاجرت کردند و یا چند خانواده بزرگ دیگر که با هجرت‌های فردی، خانوادگی، جمعی و گاهی جریانی، نقاطی از ایران را دگرگون کرده است. قم در شعاع منظومه‌ای از هجرت‌های تاریخ‌ساز و تمدّن‌ساز، به یک کانون و محور و قطب معارف الهی و ارزش‌های دینی و شیعی تبدیل شد. البته در این هزار و دویست سال، فراز و فرود بسیاری داشت؛ یعنی گاهی این منحنی به سمت بالا می‌آید و حوزه قم جزء حوزه‌های تراز یک می‌شود و گاهی منحنی به سمت پایین می‌آید و افول می‌کند؛ ولی نه افول مطلق؛ چراکه این رشته به‌هم‌پیوسته در طول هزار و دویست سال استمرار پیدا کرد و البته این کانون همواره در دادوستد با کانون‌های دیگر در شهرهای اصفهان و تهران و خراسان و نجف و نقاط دیگر بوده است. این دادوستدها، به‌هم‌پیوسته بود.

اینها حقایق مهم تاریخی است که ما در تاریخ حوزه با آن مواجهیم. در یک مقطعی بعد از میرزای قمی، برای حوزه قم افولی پیدا شد؛ ولی با حضور مرحوم حضرت آیت‌الله حائری، در فروردین هزار و سیصد و یک و آغاز قرن چهارده هجری شمسی، یک خورشید تازه‌ای بر این سرزمین درخشید و اطراف این خورشید، افرادی جمع شدند؛ مثل امام بزرگوار و مراجع و بزرگان عالی‌قدر ما. در نتیجه، قم وارد یک عرصه جدید شد تا رسید به عصر نهضت و انقلاب اسلامی که امواج قم عالم‌تاب شد.

- تحوّلات حوزه در زمینه فنّاوری اطّلاعات

من در سخنرانی‌های متعدّد، به حدود سی محور از محورهای تحوّل حوزه، چه در پنجاه سال نخست تأسیس، و چه در پنجاه سال دوم بالندگی، اشاره کردم؛ محورهای گوناگون: شکلی، اداری، ساختاری، سازمانی، رشته‌ای، برنامه‌ای، قلمرویی، جنسیتی و امثال اینها. یکی از آن محورها، چیزی است که در این مرکز رقم خورده است. البته تحوّلات فناورانه قم، تنها منحصر در کاربست ابزارهای جدید فنّاوری اطّلاعات در حوزه منابع و مصادر، در حوزه علوم و دانش‌ها، در حوزه معارف و ترویج معارف اسلامی نیست. کانون‌های پراکنده و متعدّدی از مؤسسات وجود دارند؛ هم در قم و هم در برخی از شهرها و استان‌های دیگر ایران و هم در غیرایران؛ امّا یک کانون محوری که در این چند دهه سینه سپر کرد و پیشگام و پیشران و راهبرِ کاربست این ابزارها و فنّاوری‌ها و دانش‌های مربوط به حوزه فنّاوری اطّلاعات و علوم کامپیوتری شد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بود.

این، یکی از بیست محور اصلی تحوّلات یک‌صدساله قم به شمار می‌آید. در این زمینه، ما شاهد هستیم که اینجا یک کانون محوری بود. ورود این مجموعه در اتّصال و استخدام علوم کامپیوتری برای علوم اسلامی، یک پدیده نو، مبارک و برآمده از قم نوین و حوزه سرافراز قم بود. در این کار بزرگ، ما خیل عظیمی از فضلا، طلاب، اساتید و حوزویانی داشتیم که این کاروان را راه انداختند و به‌پیش بردند.

امروز ما شاهد تولید یک محصول جدید هستیم که کار مهمی است و در خور تحسین و تقدیر است. کاربست علوم کامپیوتری در حوزه آموزش‌های حوزوی، تحقیقات و پژوهش‌های علوم اسلامی، ترویج و تبلیغ و فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی معارف اسلامی و همین‌طور در حوزه‌های ساختاری و اداری و تشکیلاتی و سازمانی، در همه اینها شروع شد و پیش رفت.

البته ما هنوز در میانه راه قرار داریم و راه‌های نارفته و در پیش روی فراوانی داریم که باید طلاب جوان، فضلا و اساتید و محقّقان کارآزموده و نوآور، مسیر آینده را طی بکنند؛ هم در حوزه‌های آموزشی، پژوهشی، ترویجی، گفتمان‌سازی، اداری، ساختاری، و هم در حوزه‌های پایه که منابع و مصادر و خود کتاب و سنّت است.

بحمدالله در همه اینها ورود شده و این اتّصال و استخدام، فقط تسهیل نیست. گرچه این بسیار مهم است، اما فقط تسریع و شتاب‌بخشی برای تحقیق و پژوهش نیست. این حرکتِ نو برای تحقیق و پژوهش فراهم آورده و با اقداماتی که در هوش مصنوعی و واکاوی متن و امثال اینها انجام می‌شود، زیرساختی فراهم می‌کند برای حرکت و پروازهای جدید در توسعه مرزهای فهم کتاب و سنّت، و توسعه مرزهای فهم کتاب و سنّت و درک بهتر و بیشتر علوم اسلامی و توسعه ترویج و گفتمان‌سازی علوم اسلامی.

بنابراین، با همه عظمتی که اینجا شاهدیم، همه ما معتقدیم این کار یک سکویی شده برای پروازهای بزرگ‌تر که فراتر از تسهیل و تسریع و روان‌سازی و آماده‌سازی، می‌تواند ما را به آفاق وسیع‌تر تحقیق و دانش هدایت کند. اینها کارهای بزرگی است که انجام شده است و البته سهم بزرگی هم برای کسانی است که پیشگام بوده‌اند.

- بایسته‌هایی در زمینه استفاده از فنّاوری‌های نوین در حوزه علوم اسلامی

بنده در بخش اخیر سخنم چند نکته را اشاره می‌کنم.

1. یک نکته اینکه ما اوایل کار مدیریت حوزه، خدمت جناب آقای دکتر بهرامی بودیم. یکی از نکات مهمی که در اسناد آنجا آورده شد، این بود که تمام علوم و معارف اسلام و اهل‌بیت (ع) را باید در قلمرو فضای مجازی بازنمایی کنیم. این، یک اصل بود.

2. اصل دوم، گسترش استخدام تمام سطوح علوم کامپیوتری برای توسعه فهم از منابع و مصادر و علوم اسلامی بود. این دو اصل، سیاستی است که دوستان دنبال می‌کنند و ما باید آن را پی بگیریم؛ هم سیاست به‌کارگیری تمام لایه‌های تحوّلات علوم کامپیوتری و هوش مصنوعی در خدمت معارف الهی و علوم اسلامی، و هم بازنمایی همه سرمایه‌ها و داشته‌های عظیم فقها و فلاسفه و متکلمان و مفسران و بزرگان ما، در فضای مجازی و در عرصه‌های نوین.

3. نکته سوم که گاهی جسارت می‌کنم و خدمت آقای دکتر بهرامی عرض می‌کنم، این است که ما ضمن اینکه آن قلمروهای پیشین را حفظ می‌کنیم، باید تلاش کنیم برای اینکه عرضه آزاد، مجانی و روان از دو چیز را در چند سکو، از جمله وب و موبایلی آن داشته باشیم. یکی، مصادر و منابع اصلی روایات است که این نرم‌افزار هم در آن جهت تهیه شده و یکی هم کتب و مصادر تحقیقی متقدّمین تا قرن پنج و شش است. اینها را باید از قیدوبندها و قفل‌ها آزاد کنید.

4. نکته دیگر اینکه ای‌کاش جایی فکری می‌شد که یک جشنواره سالانه فنّاوری‌های نوین در قلمرو علوم و معارف اسلامی راه‌اندازی می‌شد. البته اختصاص به حوزه هم نداشته باشد. این، به نظرم جایش خالی است و جای یک اقدام مبارکی در این زمینه است.

5. ما باید حتماً نگاهمان به جهان و برون حوزه باشد. الحمدلله این نگاه و رویکرد جهانی و بین‌المللی وجود دارد، ولی باید توسعه پیدا کند.

6. نکته دیگری که امروز آغاز شده، این است که ما با اینکه پرچمدار معارف اهل‌بیت (ع) هستیم، باید منظومه روایات مذاهب مختلف اسلامی را در یک جا جمع‌آوری کنیم. این، یک کار درستی است که بزرگان ما هم در این زمینه پیشگام بودند. در مورد فرمایشات و نظریه مرحوم آیت‌الله بروجردی، چند جور تلقّی می‌شود؛ بعضی به شکل خیلی سنگین و بالا می‌گویند که اصلاً ما اگر به منابع اهل‌سنّت مراجعه نکنیم، اساساً اجتهادمان ضعف و اشکال دارد. بعضی هم از آن طرف اصلاً به شمار نمی‌آورند. بعضی از اساتید خود ما این‌طور بودند. به گمان من، راه میانه‌ای اینجا درست است؛ یعنی برای فهم دقیق و جامع از منابع خودمان، آشنایی با رقبای مذهبی‌مان و سایر مظاهر اسلامی، حتماً مفید است.

من در زمانی بحث «غیبت» را بررسی می‌کردم. آنجا دیدم که دو تعبیر هست؛ یکی «ذکرک أخاک بما یسوئه» یا «إن تقول فی أخیک ما قد ستره الله علیه». روایات در این باره متعدّد بود. وقتی روایات عامّه را دیدم، حس کردم که این تعبیر «إن تقول فی أخیک ما قد ستره الله علیه»، یک چیز تازه‌ای است که امام صادق (ع) دارد با توجّه به آن اشاره می‌کند. این‌جوری برداشتم شد.

به هر صورت، جمع اینها به نظرم مهم است؛ هم در حوزه‌های کلامی، هم اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تفسیری و هم در بقیه ساحت‌ها. این نرم‌افزار مرکز نور، در این جهت، گام ارزشمندی است و البته نیاز به تکمیل و پیشرفت دارد که خود دوستان هم به آن اشاره کردند و بدون تردید، یک حرکت درست، جامع و صحیحی است که آغاز شده و ان‌شاءالله پیش خواهد رفت.

ما در حوزه مباحث کلامی، اخلاقی و فقهی، نیاز به منظومه‌ها و ابواب و وسائل‌الشیعه‌های جدید داریم که اقدامات متفرقی شروع شده و جلساتی هم اینجا برگزار شد. امیدواریم که آن هم به جایی برسد. البته با این نرم‌افزارها در واقع، ما خیلی به آن نزدیک می‌شویم و شاید شکل‌هایش هم متفاوت شود؛ ولی در عین حال، با قلمروهای جدید، تحقیقات نیاز به بازسازی‌هایی در تبلیغ با قرائت‌های نو دارد که این مجموعه می‌تواند در آن جهت هم کمک بکند.

من از همه اقدامات پیشین و برخی اقدام‌های جدید که عرضه می‌شود، تشکر می‌کنم. از محقّقان و گروه‌های علمی و دوستانِ عزیزمان تشکر می‌کنم. امیدواریم که روزبه‌روز شاهد دستاوردهای نو از این مرکز و از مؤسسات و مراکزی که در قم در این قلمروها فعّال‌اند، باشیم و إن شاء لله همه اینها برای خدمت به شریعت و معارف الهی سودمند باشد.»