کلیدواژگان: پایگاه مجلات تخصصی نور، نورمگز، مجلات تخصصی.
پیش‌سخن
در زمانه‌ای که فناوري نوین رایانه، همگام با اینترنت پله‌های ترقی را به‌سرعت طی می‌کند و نرم‌افزارهای گوناگون و موتورهای جستجوی قوی، دسترسی به متون دیجیتال را به آسان‌ترین شکل ممکن مهیا ساخته است، ضرورت ایجاد بانک‌های اطلاعاتی در بردارنده مجلات و کتب، امری اجتناب‌ناپذیر است که بسیاری از مؤسسات دولتی و شخصی را بر آن داشته است تا در این راه قدم بردارند و با ایجاد آن، خدمات قابل ملاحظه‌ای را به کاربران ارائه دهند؛ اما کمتر پایگاهی است که اهمیت سابقه مجلات را مد نظر قرار داده و اقدام به تهیه و درج تمام شمارگان مجلات جدید و قدیم نموده باشد.
پایگاه مجلات تخصصی علوم اسلامی و انسانی نور (نورمگز) که اهمیت این امر را احساس کرده و با صرف هزینه و زمان بسیار و با تلاش خستگی‌ناپذیر، بایگانی نسبتاً کاملی از مجلات جدید و قدیم را که سابقه برخی از آن به بیش از یک قرن می‌رسد، در اختیار کاربران قرار داده است.
معرفی
پایگاه مجلات تخصصی نور در مهرماه سال 1384 به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در جهت آسان‌سازي و ترویج امر پژوهش و با هدف ایجاد بزرگ‌ترین بانک مجلات تخصصی علوم اسلامی پایه‌ریزی گردید.
اگر چه هدف پایگاه در مرحله اول، گردآوری و تأسیس بانک الکترونیکی مجلات تخصصی علوم اسلامی بود، اما پس از استقصای نسبی و دریافت در حد امکان این گروه از مجلات از یک سو، و به دلیل مرز مشترک علوم انسانی و آمیختگی آن با علوم اسلامی از دیگر سو، فعالیت خود را به این دسته از مجلات تخصصی نیز سرایت داد تا به کمک علوم نشأت‌گرفته از وحی الهی، همراه با دانش برخاسته از عقل سلیم بشری خدادادی، گامی بلند در رشد و بالندگی فرهنگ غنی اسلامی بردارد. در نتیجه، مجلات موجود در پایگاه را در 21 گروه به شکل ذیل دسته‌بندی و در اختیار کاربران قرار داده است:
1. قرآن و حدیث؛ 2. فقه و اصول؛ 3. فلسفه و کلام؛ 4. حقوق؛ 5. تاریخ؛ 6. جغرافیا؛ 7. اقتصاد؛ 8. ادبیات و زبان‌ها؛ 9. علوم سیاسی؛ 10. مدیریت؛ 11. روان‌شناسی؛ 12. علوم اجتماعی؛ 13. اطلاع‌رسانی و کتابداری؛ 14. هنر و معماری؛ 15. تربیت بدنی؛ 16. اخلاق؛ 17. ادیان و عرفان؛ 18. علوم تربیتی؛ 19. حسابداری؛ 20. حوزه سلامت؛ 21. میان‌رشته‌ای.
این پایگاه هم اکنون با در بر داشتن بیش از 50000 شماره مجله از 1162 عنوان از یک قرن پیش تا به امروز، و با دارا بودن نزدیک به 825000 هزار مقاله در 7400000 صفحه، به گنجینه‌ای گرانبها و بستری مناسب برای پژوهش تبدیل گردیده است.
با توجه به جایگاه پایگاه مجلات تخصصی نور در میان پژوهشگران حوزه علوم اسلامی و انسانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از سال گذشته در جهت ارائه خدمات بهتر و متنوع‌تر به کاربران، اقدام به راه‌اندازی نسخه جدید پایگاه نموده است که در ادامه به این قابلیت‌ها اشاره می‌کنیم.
قابلیت‌های نسخه جدید پايگاه مجلات
♦ جستجو و بازیابی اطلاعات:
- - امکان پالایش (Refine) فهرست‌های مختلف از مجلات و مقالات؛
- - جستجو در عناوین مجلات؛
- - جستجو در مقالات مجله؛
- - جستجو در مقالات نویسنده؛
- - جستجو در متن مقاله؛
- - افزایش فیلترهای جستجوی پیشرفته؛
- - جستجوی ساده همزمان در مقالات و مجلات.
♦ استخراج و عرضه فایل‌های ارجاع مقالات؛
♦ ارائه خلاصه آمار از مقالات پدیدآور؛
♦ نمایش مجلات بر اساس رتبه علمی و زبان؛
♦ عنوان‌های همسان: کشف هوشمند عنوان‌های همسانِ يك مقاله‌ای از ميان انبوه مقالات؛
♦ پیشنهاد کاربران: کشف هوشمند مقالات مرتبط بر اساس بازدید کاربران؛
♦ تغییر گرافیک و بصری‌سازی مناسب؛
♦ تصویر جلد مجلات، به عنوان شناسه هر مجله.
1. جستجو و بازیابی اطلاعات
با افزایش روزافزون حجم اطلاعات ذخیره‌شده در منابع قابل دسترس و گوناگون، فرایند بازیابی و استخراج اطلاعات اهمیت ویژه‌ای یافته است. اطلاعات مورد نظر ممکن است شامل هر نوع منبعی مانند: متن، تصویر، صوت و ویدئو باشد. هدف بازیابی اطلاعات در چنین شرایطی، کمک به کاربر برای یافتن اطلاعات مورد نظر در انبوهی از اطلاعات ساختارنایافته است. بر همین اساس، در نسخه جدید پایگاه مجلات تخصصی نور، مهم‌ترین تغییرات در این قسمت اتفاق افتاده است تا کاربران بتوانند بهتر به منابع مورد نظر خود دست یابند. در ادامه، به این تغییرات اشاره خواهیم کرد.
- امکان پالایش (Refine) فهرست‌هاي مختلف از مجلات و مقالات:
وقتی کاربر جستجو می‌کند، این امکان برای او فراهم آمده است که به پالایش مجموعه‌هایی از مقالات و مجلات بر اساس مشخصه‌های اساسی عناصر فهرست مانند: زبان، رتبه علمی، وضعیت محتوا (مقالة دارای متن، چکیده و يا کلیدواژه)، در قسمت‌های مختلف پایگاه بپردازد.
- جستجو در عناوین مجلات:
جستجو در عناوین به صورت جستجوی پیشنهاد دهنده به کاربر بر اساس رتبه‌بندی مناسب نتایج، ارائه می‌شود.
- جستجو در مقالات یک مجله:
کاربران در این نسخه می‌توانند محدوده جستجوی خود را به مقالات و محتوای يک شماره مجله خاص، محدود کنند.
- جستجو در مقالات یک نویسنده:
در این نسخه همچنین این قابلیت وجود دارد که كاربران محدوده جستجوی خود را در مقالات یک نويسنده مشخص، دنبال کنند.
- جستجو در متن مقالات:
هنگام مشاهده محتوای یک مقاله، امکان جستجو درون همان مقاله نيز وجود دارد.
- افزایش فیلترهای جستجوی پیشرفته:
در این نسخه، سه فیلتر زبان مقالات، رتبه علمی و محدوده سال انتشار، برای بهبود نتایج جستجو در اختیار کاربران قرار گرفته است.
- جستجوی ساده همزمان در مقالات و مجلات:
برای آسان‌سازي امر تحقيق براي کاربران، امکان جستجوی همزمان در مقالات و عناوین مجلات فراهم آمده است. در واقع، این جستجو در ابتدا در عناوین مجلات صورت می‌پذیرد و سپس در مقالات همان کلیدواژه مورد جستجو قرار خواهد گرفت و در نتایج هم در ابتدا مجلاتی كه آن کلیدواژه در عنوانش به کار رفته و سپس مقالات مورد جستجو، به کاربر نمایش داده خواهد شد.
2. فایل ارجاع مقالات
در حال حاضر، استفاده از نرم‌افزار مدیریت اطلاعات منابع، در بین پژوهشگران متداول شده است. راز اين رويکرد آن است که اين امکان، آنها را قادر میسازد تا منابع مورد استفاده در نوشتن مقاله، پایاننامه و کتاب را ذخیره و سازماندهی کرده و بر اساس فرمت‌های استاندارد از آنها خروجی بگیرند. به همین جهت، در این نسخه فایل ارجاع مقالات درسه قالب استاندارد (RIS (1)، EndNote (2) و BibTex (3)) به کاربران عرضه شده است.
3. ارائه خلاصه آمار از مقالات پدیدآور
در این نسخه، دسته‌بندی آماری مقالات پدیدآور با هدف شناخت شخصیت علمی و حوزه فعالیت علمی پدیدآور در اختیار کاربران قرار گرفته است.
4. نمایش مجلات بر اساس رتبه علمی و زبان
امکان دستیابی به مجلات بر اساس رتبه و زبان، از ديگر امکانات نسخه جديد است. اين ويژگی، به پژوهشگران کمک می‌کند تا مجلات و جايگاه علمی آنها را بهتر بشناسند و در انتخاب منابع و مطالب مورد نياز خود، درست عمل کنند.
5. عنوان‌های همسان
روزانه مقالات و اخبار و اسناد متنی فراوانی در محیط رقومی تولید و منتشر می‌شود که بررسی درون‌مایه این حجم گسترده اطلاعات، به‌آسانی امکان‌پذیر نخواهد بود؛ بلکه مشکلاتی پدید خواهد آورد. شمار فراوان متن‌ها، گوناگونی زبانی آنها، طول‌های مختلف و رمزینه‌های متفاوت‌شان، از دشواری‌های کار با اسناد متنی به شمار می‌روند.
کارشناسان شاخه‌های علمی مختلف، برای حل این مشکل، دست گشاده‌اند؛ برای نمونه، متخصصان هوش مصنوعی، بازیابی اطلاعات، داده‌کاوی و متن‌کاوی و مشابهیابی متون، کارهايی صورت داده‌اند و به کمک دانش‌های بازیابی اطلاعات برای حل این مشکلات، پیشنهادهایی عرضه کرده‌اند. این مقاله، با نام «عنوان‌های همسان»، از این مشابه‌یاب‌ها است که با توجه به داده‌های فراوان پایگاه مجلات تولید و عرضه شده است.
عنوان‌های همسان، خصلتی برای کشف هوشمند عنوان‌های مشابه مقاله‌ها است که به کمک ترفندهای (Technics) متن‌کاوی و هوش مصنوعی، در بازدید هر مقاله، مشابه‌ترین مقالات را از دید عنوان به کاربر پیشنهاد می‌کند.
یافتن مقالات مرتبط با هر مقاله، دغدغه‌ای پژوهشی است که برای سامان‌دهی پژوهش‌های فراگیر و نامکرّر در کم‌ترین زمان، باید بدان پاسخ گفت. همچنین اصلی‌ترین شیوه برای شناخت ارتباط مقالات با یکدیگر، بررسی الفاظ مشترک میان عنوان‌های آنها است. این ابزار، از عنوان مقالات برای شناسایی ارتباط آنها با یکدیگر بهره می‌گیرد.
بهره‌گیری از مشابه‌یاب‌ها برای کشف روابط پنهان داده‌های متنی با یکدیگر، کاربردهای گوناگونی دارد. برخی از این کاربردها در پایگاه‌های خبری و برای شناسایی ارتباط خبرهای مختلف با یکدیگر رواج دارد. نمونه چنین کاربردی را در بخش اخبار پایگاه گوگل یا بخش «در همین زمینه» پایگاه خبری هم‌شهری می‌توان دید. این ویژگی همچنین در پایگاه‌های علمی گنجانده شده است که بخش «See also» دانش‌نامه «Wikipedia»، از آن بهره می‌گیرد.
تنها ویژگی کاربردی در فرآیند مشابهیابی، عنوان مقاله‌ها است؛ اما در پايگاه مجلات نور کوشیده شده تا مشابه‌یابی‌ها از سطح لفظ عنوان مقالات بگذرند و به معنا و موضوع آنها نزدیک‌تر شود. از این رو، آزمون‌های گوناگونی در بخش متن‌کاوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی صورت گرفت تا این گذر، به شیوه بهتری صورت پذیرد. سامان‌دهی «لایه‌ای از خوشه‌بندی معنایی کلمات»، نمونه‌ای از ترفند‌ها در این آزمون‌ها است. این ترفند به کشف بسیاری از روابط «با هم‌آیی کلمات» خواهد انجامید. با هم‌آیی دو کلمه با یکدیگر، بدین معنا است که حضور یکی از آن کلمات، حضور دیگری را در پی خواهد داشت؛ برای نمونه، با کلمه‌ای مانند «نفت» بسیار محتمَل است که واژه «گاز» نیز به کار رود. از سوی دیگر، با هم‌آیی دو کلمه، نشان‌دهنده مشترکاتی میان آنها است. این مشترکات در بسیاری از کلمات، خصال معنایی آنهایند. از این رو، فرآیند خوشه‌بندی معنایی به کمک رابطه با هم‌آیی آنها امکان‌پذیر خواهد بود.
گفتنی است، ترفندهای معمول در این ویژگی، با دیگر موتور جستجو متفاوت‌اند و کارکردهایی دارند که خود حاصل پژوهش‌های محققان بومی است. خوشه‌بندی کلمات و جداسازی واژگان کلیدی از دیگر واژگان و مؤثرتر کردن آنها برای محاسبات مشابهیابی، از ویژگی‌های این ابزار به شمار می‌روند. البته این ویژگی‌ها در دست گسترش هستند؛ چنانکه به خواست خدا ویژگی عنوان‌های همسان در نسخه‌های آینده، از دقت و کیفیت بیشتری برخوردار خواهند بود.
6. پیشنهاد کاربران
از آغاز تولد نورمگز، کاربران فراوانی مقالات مورد نظر خود را دیده و بارگیری کرده‌اند. کسانی که موضوعی خاص را در این پایگاه دنبال می‌کنند، به شیوه‌های گوناگونی به جستجوی آن می‌پردازند. آمار ثبت هم‌افزایی کاربران فراوان نورمگز، به خودشان عرضه شده؛ یعنی با توجه به پیشینه بینندگان یک مقاله، این نتیجه حاصل آمده است که دیگر مقالات دیده شده همراه با آن مقاله، چه عنوان‌هایی داشته‌اند. چنانچه سطح آماری همه مشاهده‌های دو مقاله دیده شدة همزمان بالا باشد، بسیار محتمَل است که آن دو مقاله با یکدیگر مرتبط باشند.
با توجه به «لاگ»های بیشتر کاربران، نتایج بهتری فراهم خواهد آمد. البته این سامانه با استفاده از لاگ مشاهده کاربران پدید آمده است و خطاپذیری‌اش بسیار امکان‌پذیر خواهد بود. این شیوه غنی‌سازی مقالات؛ یعنی ارائه مقاله‌های مرتبط با یک مقاله خاص، به صورت دستی ناممکن می‌نماید. مقالاتی که کاربران بیشتری آنها را دیده‌اند، پاسخ‌های بهتری به دنبال خواهند آورد. با توجه به اینکه این مقالات مرتبط از طریق لاگ کاربران فراهم شده‌اند، هر از گاهی روزآمد خواهند شد. پس مقالات مرتبط با یک مقاله در این سامانه همواره ثابت نیستند؛ بلکه پيوسته دگرگون می‌شوند.
7. تغییر گرافیک و بصری‌سازی مناسب
با توجه به طراحی و راه‌اندازی نسخه قبلی پایگاه در سال 1384، نیاز به تغییر در پایگاه با توجه به فضای پژوهشی پایگاه به‌شدت احساس می‌شد که بر اساس تحلیل و طراحی نسخه جدید، طرح گرافیکی متناسب با نیاز کاربران و تغییرات اعمال‌شده در پایگاه با ویژگی‌هايی مانند: جذابیت بالا و تناسب با يک پايگاه پژوهش‌محور، تهيه گرديده است.
8. تصویر جلد مجلات، به عنوان شناسه هر مجله
در تغييرات جديد، تصویر جلد مجلات به عنوان شناسه هر مجله در صفحه مجله، صفحه مقاله و فهرست‌های مختلف، نمايش داده می‌شود.
سخن آخر
در پايان، ذکر اين نکته ضروری است که پایگاه مجلات تخصصی نور، برای ارتقای کیفیت خدمات خود، نیازمند همفكري و همكاري تمامي كاربران گرامي است تا با طرح‌ها، پیشنهادها و انتقادهای سازنده خويش، اين حرکت مبارک را در خدمت‌رسانی به پژوهشگران حوزه‌های علوم انسانی و اسلامی، مفيدتر نموده و سرعت بخشند.
استانداردهای بسیاری در خصوص ایجاد متادیتا در توصیف منبع الکترونیکی در مخازن اطلاعاتی تهیه شده است که از رایج‌ترین آنها استاندارد RIS می‌باشد. کاربران می‌توانند این فایل را با Notepad ویندوز مشاهده نمایند.یکی از فرمت‌های رایج و متداول در فایل‌های ارجاع، Endnote می‌باشد که کاربران می‌توانند با استفاده از نرم‌افزار Endnote از آن بهره‌مند گردند. شایان ذکر است، با توجه به اينکه امروزه مديريت اطلاعات علمي براي پژوهشگران حوزه‌هاي مختلف يک دغدغه شده است، نرم‌افزار Endnote يکي از بهترين و جامع‌ترين نرم‌افزارهاي مديريت اطلاعات و استناد در روند پژوهش به شمار مي‌رود.یک فایل bib، در واقع یک پایگاه داده از مراجع است که هر مرجع در آن به عنوان یک رکورد از این پایگاه داده با قالبی خاص ذخیره می‌شود. این فایل، یک فایل متنی بوده و با ویرایشگرهای معمول همچون Notepad قابل ویرایش می‌باشد. برای اطلاع از انواع فایل‌های bst و چگونگي کار با BibTeX، به پایگاه اينترنتي www.bibtex.org مراجعه نمایید.
پی نوشت ها:
