کلیدواژگان: حقوق کاربران وبسایتها، کاربردپذیری وب، دسترس‌پذیری وب.
درآمد
در مباحث اخلاقی مربوط به اینترنت و وب، اغلب سخن از نقض کپی‌رایت از سوی کاربران، و نادیده گرفتن حقوق مالکیت معنوی تولیدکنندگان آثار است؛ اما سخنی از حقوق کاربران وبسایتها در میان نیست؛ حال اینکه کاربران نیز حقوقی دارند که باید از سوی طراحان، توسعه‌دهندگان، و مدیران وبسایتها پاس داشته شود. وقتی وب‌سایتی طراحی و ایجاد می‌شود و اطلاعات و خدماتی از طریق آن عرضه می‌گردد و در فضای وب انتشار می‌یابد، در حقیقت، پشتیبانی‌کننده ی وب‌سایت، آگاهانه کاربرانی را به بازدید و بهره‌برداری از آن وب‌سایت دعوت می‌کند. کاربران با هدف دستیابی به اطلاعات و استفاده از خدمات ارائه‌شده در آن وب‌سایت، دقیقه‌ها و ساعت‌هایی از وقت خود را در کار با وب‌سایت می‌گذرانند و اخلاقاً حقوقی بر مالکان و پشتیبانی‌کنندگان وب‌سایت می‌یابند. اخلاق اقتضا می‌کند که سرمایه ی عمر کاربران را محترم بشماریم و با فراهم آوردن وب‌سایت‌هایی سودمند و کاربردی، حقوق آنان را پاس بداریم. با توجه به جایگاه ویژه ی مباحث اخلاقی و تأکید بر حفظ حقوق انسان‌ها در منابع دینی، پاسداشت حقوق کاربران در وب‌سایت‌های حوزه ی علوم اسلامی و انسانی اهمیت بیشتری می‌یابد. این نوشتار، موضوع حقوق کاربران وبسایتها را پیش می‌کشد. امید که کارشناسان و متخصصان، دامنه ی بحث را به طور شایسته‌ای گسترش دهند و زوایای بیشتری از این موضوع مهم را آشکار کنند.
فرایند ایجاد وبسایتها در نگاه نخست، ساده، آسان، و ارزان به نظر می‌رسد. همین تصور، بسیاری را بر آن داشته است که با کمترین دانش، مهارت و هزینه، به تولید و عرضه ی وب‌سایت‌هایی معیوب و بی‌مایه دست بزنند؛ حال آن‌که تا دانش، هنر، مهارت، تجربه، تخصص و هزار نکته ی باریک‌تر از مو گرد هم نیاید، وب‌سایتی مفید و کارا به بار نخواهد نشست. بیشتر وبسایتها برای تحقق اهدافی معین و برای مخاطبان و کاربرانی مشخص، طراحی و راه‌اندازی می‌شوند؛ گرچه ممکن است علاوه بر کاربران از پیش تعیینشده، کاربران بیشتری از امکانات و خدمات وبسایتها بهره ببرند. به هر روی، هدف از ایجاد وبسایتها، اطلاع‌رسانی و یا عرضه ی خدمات به کاربران است و طراحان و توسعه‌دهندگان وب و نیز مالکان و مدیران وبسایتها، در همه ی مراحل طراحی، ایجاد و مدیریت و پشتیبانی وب‌سایت، باید جلب رضایت کاربران و مخاطبان و پاسداشت حقوق آنان را در نظر داشته باشند.
اطلاع‌رسانی یا به تعبیر دیگر پیام‌رسانی، از مهم‌ترین کارکردهای هر وب‌سایت است. پیام‌رسانی، سه رکن دارد: 1. پیام؛ 2. رسانه؛ 3. مخاطب. از این رو، در فرایند پیام‌رسانی از طریق وب، هر وب‌سایت به منزله ی رسانه، محتوای آن به مثابه پیام، و کاربران آن به منزله ی مخاطبان به شمار می‌روند؛ به عبارت دیگر، فرایند اطلاع‌رسانی وبسایتها بر سه پایه استوار است: محتوا، قالب عرضه ی محتوا و کاربران. میزان کارایی و اثربخشی هر وب‌سایت، در گرو تأمل و دقت در ضرورت‌ها و اقتضایات این ارکان سه‌گانه خواهد بود. بنابراین، محتوای وب‌سایت را باید بر اساس موازین و بایسته‌های متعارف به عمل آورد. در طراحی و ایجاد ابزارها و امکانات عرضه محتوا باید به معیارها، شاخص‌ها و استانداردهای متداول پای‌بند بود و رضایت خاطر کاربران و حقوق آنان را جدی گرفت.
گفتوگو درباره ی هر یک از ارکان سه‌گانه ی فرایند اطلاع‌رسانی وبسایتها (محتوا، قالب و کاربران)، مستلزم مباحث مبسوط و مفصل است؛ اما موضوع مقاله ی حاضر، حقوق کاربران وبسایتها است.
منظور از حقوق کاربران وبسایتها، مجموعه ی مسؤلیت‌ها و وظایفی است که توسعه‌دهندگان و مالکان وبسایتها در برابر کاربران بر عهده دارند. وبسایتها، انواع مختلف دارند و حقوق کاربران در هر یک از انواع وبسایتها با دیگری متفاوت خواهد بود؛ اما پاره‌ای اصول مربوط به حقوق کاربران، در انواع وبسایتها تقریباً به طور یکسان جریان دارد. آنچه در این مقاله بدان اشاره می‌رود، حقوقی فراگیر است که کاربران انواع وبسایتها را شامل می‌شود.
انواع حقوق کاربران وب سایت ها
حقوق کاربران وبسایتها، از نظر مبانی نظری به دو دسته تقسیم می‌شود:
- 1. حقوق مبتنی بر اصول و مواد قوانین رسمی و حقوقی؛
- 2. حقوق مبتنی بر اصول و ارزش‌های اخلاقی.
بسیاری از آنچه در این مقاله، به عنوان حقوق کاربران وبسایتها، مورد بحث قرار خواهد گرفت، از قبیل دسته ی دوم، یعنی حقوق مبتنی بر اخلاق خواهد بود. این دسته از حقوق کاربران، از نظر قانونی الزام‌آور نیست. همچنین گفتنی است، حقوق کاربران وبسایتها را در دو سطح حداکثری و حداقلی می‌توان ترسیم نمود. این مقاله در تعریف و بازشماری حقوق کاربران، شیوه ی بینابین را پیش گرفته است.
برای پرهیز از کلی‌گویی، مبانی حقوق کاربران وبسایتها در پنج اصل، و در قالب پیش‌نویس منشور حقوق کاربران وبسایتها تبیین می‌گردد؛ آنگاه با آوردن مثال‌هایی ذیل هر یک از اصول مندرج در این منشور، به مهم‌ترین حقوق کاربران اشاره می‌شود.
پیش‌نویس منشور حقوق کاربران وبسایتها
طراحی هیچ وب‌سایتی، بدون در نظر گرفتن شماری از مخاطبان آغاز نمی‌شود؛ زیرا هدف از تولید و راه‌اندازی وبسایتها، عرضه ی خدمات یا اطلاعات به بخشی از کاربران است. از این رو، کاربران جایگاه تعیین‌کننده‌ای در چرخه ی اطلاع‌رسانی و خدمات‌رسانی در وب می‌یابند و پاسداشت حقوق آنان، امری ضروری است.
اصول ذیل، مبنای حقوق کاربران وبسایتها خواهد بود:
- ـ دسترسی به محتوای معتبر، درست و مفید؛
- ـ کاربرد ساده، آسان و سریع امکانات و خدمات؛
- ـ دسترسی به خدمات و امکانات، با هر نوع ناتوانی یا کم‌توانی جسمی؛
- ـ بهره‌مندی از فضای کاربری زیبا و چشم‌نواز؛
- ـ امنیت و حفظ حریم خصوصی.
در ادامه، هر یک از اصول حقوق کاربران وبسایتها را به اختصار توضیح می‌دهیم:
الف ـ دسترسی به محتوای معتبر، درست و مفید
دسترسی به محتوای معتبر، درست و مفید، از حقوق اساسی کاربران وبسایتها به شمار می‌رود. نشر محتوای سست و نادرست و زیان‌بار در وب‌سایت، نقض این حق کاربران خواهد بود.
بر اساس این اصل، رعایت موارد زیر در وبسایتها ضروری است:
رعایت اصول استناد و ارجاع به منابع محتوا؛پرهیز از عرضه ی محتوای تکراری. البته در صورتی که محتوای تکراری، با دسته‌بندی و ترکیب جدید عرضه شود، می‌توان برای آن توجیهی یافت؛پایبندی به اصول علمی و اخلاقی در تولید محتوا و پرهیز از درج محتوای سست و گمراه‌کننده؛پایبندی به حقوق مالکیت معنوی محتوا و قرار ندادن کاربران در معرض استفاده غیر قانونی از آثار دیگران؛پایبندی به اصول نگارشی و ویرایشی در تهیه و تولید محتواهای متنی؛عرضه ی محتوای چند رسانه‌ای با کیفیت مناسب.
ب ـ کاربرد ساده، آسان و سریع امکانات و خدمات
در عصر انفجار اطلاعات، دسترسی سریع و آسان به اطلاعات، و صرفه‌جویی در زمان، اهمیت فراوان یافته است. در فرایند عرضه محتوای وب‌سایت، دسترسی سریع، ساده و آسان به محتوا، از دیگر حقوق کاربران به شمار می‌رود. بر این اساس، دسته‌بندی درست محتوا و چینش منطقی آن و استفاده از شیوه‌ها و ابزارهایی که فرایند بازیابی اطلاعات را تسریع می‌بخشد، ضرورت دارد.
پاره‌ای از راهکارها که موجب دسترسی سریع و آسان کاربران به امکانات و خدمات وب‌سایت خواهد شد، از این قرار است:
- دسته‌بندی و چینش منطقی و روشمند محتوا؛
- عرضه ی نمایه ی موضوعی محتوا (کلیدواژه‌ها)؛
- انتخاب عنوان درست برای انواع محتوا؛
- فراهم آوردن زمینه ی جستجوی بهینه در محتوای وب‌سایت؛
- استفاده از فرم‌هایی با قابلیت تکمیل خودکار، در فرایند جستجو و دیگر فرم‌ها؛
- به حداقل رساندن سلسله مراتب دسته‌بندی محتوا، جهت دستیابی سریع به لایه‌های زیرین محتوا؛
- بهینه‌سازی حجم فایل‌ها و صفحات وب، جهت بارگذاری سریع آن در مرورگر؛
- پایبندی به اصول تجارب کاربری (1) در فرایند طراحی و ایجاد وب‌سایت (در نظر داشتن عادت‌های کاربران در حین استفاده از بخش‌های مختلف وب‌سایت)؛
- رعایت اصول کاربردپذیری (2) وبسایتها. کاربردپذیری وب‌سایت، یعنی سهولت و سادگی کاربری آن و سازگاری با نیازهای کاربران. رعایت این اصول، استفاده از وب‌سایت را برای کاربران راحت، کارا و دلپذیر می‌کند.
- چنگیز( 1385)، مؤلفه‌های اصلی در کاربردپذیری را چنین برمی شمارد:
- ـ انسجام بازنمایی و رنگ‌ها؛
- ـ بازخورد مناسب؛
- ـ سازماندهی طبیعی اطلاعات (برچسب‌های نظام یافته، ساختار سلسله‌مراتبی گویا)؛
- ـ ناوبری بافتاری؛ در هر موقعیت و همه ی نقاطی که امکان ناوبری وجود دارد؛
- ـ ناوبری کارآمد؛ به لحاظ زمان و تلاش لازم برای انجام یک کار؛
- ـ برچسب‌های معنا‌دار و گویا؛
- ـ قدرت؛ یعنی وبسایتها تا چه حد می‌توانند آن دسته از فناوری‌های مورد استفاده ی کاربر را که توسط توسعه‌دهندگان وب پیش‌بینی شده، کنترل کنند؛
- ـ انعطاف‌پذیری؛ مانند: وجود نسخه‌های متنی و گرافیکی، نمایه‌های افزونه و نقشه‌های سایت، و همچنین وجود پیوندهای نقشه ی تصویری؛
- ـ چگونگی کارکرد (پشتیبانی از اهداف کاربر)؛
- ـ تعبیه ی ابزارهای سفارشی‌سازی جهت تغییر برخی تنظیمات نمایشی و کاربردی وب‌سایت؛ مانند: امکان تغییر اندازه و رنگ فونت در محتوای متنی، یا امکان تغییر رنگ و طرح صفحات وب‌سایت.
10. راهنمایی کاربران برای استفاده سریع‌تر از خدمات و ابزارهای وب‌سایت (تعبیه ی صفحه ی راهنما، یا راهنمایی گام‌به‌گام کاربران در فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات، یا هنگام کار با ابزارهای موجود در وب‌سایت)؛
11. امکان ارتباط سریع کاربران با مدیر یا مدیران وب‌سایت؛
12. برطرف کردن اشکالات فنی و محتوایی وب‌سایت؛ مانند: اصلاح لینک‌های شکسته و درست کردن گزینه‌ها و دکمه‌های غیر فعال.
ج ـ دسترسی آسان و همگانی به خدمات و امکانات
شماری هر چند اندک از کاربران وبسایتها را کاربران ناتوان یا کم‌توان جسمی تشکیل می‌دهند. این دست از کاربران نیز حق دارند از خدمات و امکانات وبسایتها بهره‌مند شوند. استانداردهای دسترس‌پذیری وب، به همین منظور تدوین شده است. متولیان وبسایتها وظیفه دارند با التزام به چنین استانداردهایی، زمینه ی دسترسی کاربران ناتوان یا کم‌توان را نیز فراهم سازند.
دسترس‌پذیری وب (3)، به این معنا است که افراد با ناتوانی‌های خاص و نیز عامه ی کاربران عادی، بتوانند از منبع اطلاعاتی وب بهره‌مند شوند. هدف از دسترس‌پذیر کردن وب‌سایت به طور ویژه، فراهم ساختن امکاناتی برای کاربران معلول و ناتوان برای بهره‌گیری، درک و تعامل با وب و بهبود دسترسی عامه ی کاربران به اطلاعات موجود در وبسایتها است. بنابراین، دسترس‌پذیری وب، منفعت بسیاری برای کاربران معلول، ناتوان، سالمند، و نیز دیگر کاربران عادی دارد. یک وب دسترس‌پذیر، همه ی مشکلات و مسائلی را که بر سر راه یک کاربر در بهره‌گیری از منابع اطلاعاتی وب است، مانند: موانع دیداری، شنیداری، فیزیکی، شناختی، حسی و حرکتی، مرتفع می‌کند و ایشان را قادر می‌سازد که مانند دیگر کاربران، از امکانات و جذابیت‌های وب برخوردار شوند (حسن زاده و حسینی، 1389).
در سال ۱۹۹۹ میلادی، گروه دسترسایی وب (4) وابسته به کنسرسیوم جهانی وب، نسخه نخست راهنمای کلی و مبانی دسترسایی وب (5) (WCAG 0.1) را انتشار دارد. این راهنما اکنون در همه جهان به عنوان راهنمای کلی و اصول زیربنایی دسترسایی در وب پذیرفته شده و در وب‌سایت رسمی کنسرسیوم جهانی وب (6) عرضه شده است. طراحان و توسعه‌دهندگان وب، با استفاده از ابزار اعتبارسنجی تعبیه‌شده در وب‌سایت کنسرسیوم جهانی وب، می‌توانند میزان دسترس‌پذیری وب‌سایت طراحیشده را ارزیابی کنند. ابزار اعتبارسنجی، در اختیار کاربران نیز خواهد بود. قانون‌ها و قراردادهای مربوط به دسترسایی وب، در بسیاری از کشورها پذیرفته شده و در شماری از این کشورها، التزام به این قوانین برای همه دستگاه‌ها و نهادهای دولتی ضروری است. با تصویب قوانین دسترس‌پذیری وب در کشورهای بیشتر، و الزام توسعه‌دهندگان وب به طراحی و تولید وب‌سایت‌های دسترس‌پذیر‌تر، یکی از مهم‌ترین حقوق کاربران پاس داشته خواهد شد. پژوهش‌های بسیاری در زمینه ی تبیین و تفصیل رهنمودهای کامل دسترس‌پذیری وبسایتها انتشار یافته است.
د ـ بهره‌مندی از فضای کاربری زیبا و چشم‌نواز
انسان فطرتاً زیبایی را دوست دارد و محیط زندگی و کار، و آنچه را با آن سر کار دارد، زیبا می‌پسندد. زیبایی، همواره شاخص‌ها و معیارهای مشخص و یکسانی ندارد و در هر زمینه و زمانه‌‌ای، جلوه ی متفاوت می‌یابد. آنچه مسلم است، نظم و ترتیب، تناسب رنگ‌ها، ظرافت، و حُسن ترکیب و ترتیب اجزا، از شاخص‌های عمومی زیبایی به شمار می‌رود. بهره‌مندی از فضای کاربری زیبا و چشم‌نواز، یکی از حقوق کاربران وبسایتها است.
پاره‌ای از مؤلفه‌هایی که موجب زیبایی رابط کاربری (7) وب‌سایت می‌شود، بدین قرار است:
- سادگی؛
- چیدمان منطقی و کاربردی بخش‌های مختلف رابط کاربری؛
- تناسب رنگ‌های به کار رفته در رابط کاربر؛
- استفاده ی به‌جا و بهینه از تصاویر؛
- استفاده ی به‌جا و بهینه از نشانه‌ها و نمادها؛
- انتخاب قلم مناسب در محتوای متنی؛
هـ. ـ امنیت و حفظ حریم خصوصی
اصول اخلاقی و قوانین اجتماعی، بر حفظ حریم خصوصی شهروندان تأکید می‌ورزند. همچنان که در دنیای واقعی، حریم خصوصی انسان‌ها مورد احترام است، حریم خصوصی افراد در دنیای مجازی نیز باید محترم شمرده شود. در طی فرایند بازدید کاربران از وبسایتها، پاره‌ای اطلاعات شخصی کاربران، مانند آی.پی (8) کاربران، از طریق مرورگرهای وب در اختیار متولیان وبسایتها قرار می‌گیرد؛ یکی از حقوق کاربران، احساس امنیت و اطمینان از منتفی بودن هر گونه سوء استفاده از این گونه اطلاعات شخصی آنان است.
جهت اطمینان خاطر کاربران از حفظ حریم خصوصی و اطلاعات شخصی‌شان، لازم است در صفحه ی ویژه‌ای در وب‌سایت با عنوان سیاست‌های حریم خصوصی (9)، سیاست‌های وب‌سایت در خصوص محرمانگی اطلاعات شخصی کاربران تبیین شود. کاربران حق دارند بدانند چه اطلاعاتی از سیستم شخصی‌شان در فرایند بازدید از وب‌سایت، در اختیار متولیان وب‌سایت قرار خواهد گرفت؛ اصل بر این است که این متولیان حق ندارند اطلاعات شخصی کاربران را در اختیار دیگری قرار دهند و یا از آن استفاده‌های تجاری و تبلیغاتی کنند. این موارد باید به صورت روشن و صریح، در صفحه ی سیاست‌های حریم خصوصی آورده شود.
گفتنی است، حریم خصوصی کاربران در هنگام استفاده از وبسایتها، دامنه‌ای فراتر از موضوع امنیت اطلاعات شخصی آنان دارد؛ برخی از بایسته‌های مربوط به حریم خصوصی کاربران از این قرار است:
پرهیز از هر گونه تغییر خودکار در تنظیمات مرورگر یا سیستم‌عامل کاربران، بدون درخواست و رضایت آنان؛پرهیز از ذخیره ی هر گونه فایل در سیستم‌عامل کاربر، بدون رضایت وی. در مورد برخی از اطلاعات که هنگام بارگذاری صفحات وب، به طور خودکار در حافظه ی پنهان (10) سیستم‌عامل کاربر ذخیره می‌شود، باید در صفحه ی حریم خصوصی، به کاربران اطلاع داده شود؛پرهیز از اجرای خودکار فایل‌های چند رسانه‌ای، مانند: صدا و ویدیو، بدون رضایت کاربر؛جلوگیری از گشوده شدن برنامه‌ها و پنجره‌ها، بدون رضایت کاربر؛محافظت از اطلاعات شخصی کاربران که هنگام ثبت‌نام و عضویت در وب‌سایت درج می‌کنند؛محافظت از نام کاربری و کلمه ی عبور کاربرانی که در وب‌سایت عضو شده‌اند؛پرهیز از درخواست اطلاعات و مشخصات غیر ضروری از کاربر هنگام ثبت‌نام و عضویت در وب‌سایت؛پرهیز از هر گونه استفاده ی تجاری و تبلیغاتی از نشانی پست الکترونیک کاربران، بدون رضایت آنان؛پرهیز از بارگذاری خودکار صفحات وب، بدون رضایت کاربر.
پی نوشت ها:
1. Experience.2. Usability.
3. Web Accessibility.
4. Web Accessibility Initiative (WAI).
5. Web Content Accessibility Guidelines (WCAG).
6. World Wide Web Consortium (W3C): www.w3.org
7. User Interface (UI).
8. Internet Protocol (IP).
9. Privacy Policy.
10. Cache.
منابع:
