ره آورد نور

 کلید واژه­ ها: فضای سایبر، جرم سایبر، پیشگیری اجتماعی سایبری، هنجارهای اخلاقی سایبری.

مقدمه

آن­چه به موازات ساده­سازی و تنوع بخشیدن به کارکردهای انعطاف­پذیر رایانه­ها، بهره­برداری گسترده­تر و متنوع­تر از سیستم­های رایانه­ای شخصی(Personal Computer (PC)) را به نحو باورنکردنی توسعه داد و به آن وجه­های جهانی بخشید، امکان اتصال آن­ها به یکدیگر از طریق ارتباطات الکترونیک(Electronic Communication) است. این امر اشتراک­گذاری کارکردها و اطلاعات میان رایانه­ها را میسر ساخت و به­تدریج شبکه­ای جهانی به وجود آمد و فضایی به نام فضای سایبر (Cyber Space) شکل گرفت به­طوری که از دنیای فیزیکی کاملاً متمایز بود و ویژگی­هایی داشت که نمونه­های آن در داستان­های تخیّلی آمده بود.(1)

بدیهی است تمامی این پدیده­های تأثیرگذار و تحول­آفرین، متناسب با شرایط جدیدی که بنیان می­نهند، فرهنگ(Culture) و هنجارهای(Norms) جدیدی را به­وجود می­آورند. هدف از وضع و اجرای این هنجارها، بهره­برداری صحیح و سودمند از ابزارهای نوظهور برای تحقق اهداف مشروع پیش­بینی شده است. به عبارت دیگر، به دلیل آن­که در خصوص نحوة بهره­برداری از آن­ها و تمیز رفتارهای هنجارمند از ناهنجاری­ها، هیچ­گونه پیشینه و سابقه­ای وجود ندارد، یک اقدام عاقلانه و منطقی این است که مراجع واضع هنجارها، فلسفه وضع و ماهیت آن­ها را برای مخاطبان و کاربران شرح دهند. حال با توجه به این مسائل، به نظر می­رسد فضای سایبر نه تنها از این قاعده مستثنی نیست، بلکه ضرورت آن بسیار بیشتر احساس می­شود؛ هرچند به نظر می­رسد مسأله هنجارمندسازی فضای سایبر به یک معادلة چند مجهولی شبیه است که حل آن به سادگی امکان­پذیر نیست. در این فضا، همه چیز با همه چیز مرتبط و بر هم تأثیر می­گذارند. آن­هم نه در یک گستره محدود و مشخص، بلکه در یک دنیای بیکران که به واقع هیچ حد و مرزی برای آن قابل تصور نیست.

این نوشتار بر آن است یکی از شقوق پیشگیری از جرایم و انحراف­های سایبری را که در نوع خود یک اقدام بنیادین و اساسی محسوب می­شود. یعنی پیشگیری اجتماعی و میزان کارآیی آن را در نهادینه­سازی هنجارهای اخلاقی سایبری مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. در این راستا، در فصل اول به کلیاتی راجع به مفهوم و ماهیت پیشگیری اجتماعی از جرایم اشاره می­گردد. سپس در فصل دوم، نحوه اجرای کارکردهای پیشگیرانه اجتماعی بر روی ناهنجاریی­های سایبری بررسی می­شود و در فصل سوم، برای این که نگاهی واقع­گرایانه و منطقی از این الگو به­دست آید، محدودیت­ها و موانع آن تشریح می­گردد. در پایان، در مقام نتیجه­گیری و پیشنهادات، میزان کارآیی این الگو در نهادینه­سازی هنجارهای اخلاقی سایبری تحلیل و ارزیابی می­شود.

فصل اول: مفهوم پیشگیری اجتماعی از جرم و انحراف

در خصوص پیشگیری از وقوع جرایم و انحراف­ها، تا به حال، به­ویژه طی سه دهه اخیر، الگوهای بسیاری بر اساس معیارهای گوناگون مورد آزمون قرار گرفته­اند که هر یک با نواقص و کاستی­هایی همراهند. اما یکی از آن­ها با عنوان پیشگیری اجتماعی(Social Prevention) و وضعی(Situational Prevention)، چندی است توجه جرم­شناسان و متخصصان پیشگیری را به خود جلب کرده، تا حدی که در خصوص عناوین مجرمانه بسیار مهمی نظیر فساد(Corruption) و جنایات سازمان یافته فراملی(Transnational Organized Crime)، در اسناد بین­المللی کاربرد آن­ها مقرر شده است.

در این رابطه، گروهی از جرم­شناسان معتقدند برای این­که یک جرم بر اساس مبانی جرم­شناختی، یعنی علت­شناسی جرم، محقق گردد، باید سه عنصر با یکدیگر جمع شوند که عبارت­اند از: انگیزه (Motive)، فرصت(Opportunity) و ابزار(Tool).

چنان­چه بتوان انگیزه­های مجرمانه را خنثی کرد، خودبه­خود جرمی ارتکاب نخواهد یافت. از این­رو با توجه به اهمیت این عنصر، از آن به عنوان قاعده مثلث جرم یاد می­شود.

اما بسیاری از افراد هستند که انگیزه­های مجرمانه و منحرفانه بسیار و متنوعی در آن­ها بیدار می­شود که برای عملی ساختن آن­ها مترصد دستیابی به دو عنصر دیگر، یعنی فرصت و ابزار مناسب هستند. چنان­چه یکی از این دو عنصر فراهم نیاید، امکان تحقق انگیزه وجود نخواهد داشت. مجموعه اقدامات جلوگیری از دستیابی مجرمان بالقوه به فرصت و ابزار ارتکاب جرم تحت شمول تدابیر پیشگیرانة وضعی از جرم قرار می­گیرند که به مجال دیگری موکول می­گردند.

اما وظیفه رفع انگیزه­های مجرمانه و منحرفانه به عهده کارکردهای پیشگیرانه­ای است که از آن­ها به عنوان پیشگیری اجتماعی یاد می­شود. به­طور کلی، این کارکردها در دو شاخه پیشگیری اجتماعی جامعه­مدار (Social Based – Crime Prevention)و پیشگیری اجتماعی رشدمدار(Developmental Based – Crime Prevention) قرار می­گیرند. در ادامه به­اختصار این مفاهیم معرفی می­شوند.

گفتار اول: پیشگیری اجتماعی جامعه ­مدار

همان­طور که از عنوان این پیشگیری پیدا است، عوامل اجتماعی جرم­زا و انحراف­زا در یک جامعه معین را هدف قرار می­دهد، به­عبارت دیگر، با اقداماتی که در این راستا به اجرا در می­آید، تلاش می­شود زمینه­هایی اجتماعی را که سبب بروز انگیزه­ای مجرمانه و منحرفانه می­شود برطرف گردد. به­عنوان مثال، با برنامه­ریزی صحیح در حوزه اشتغال و از بین بردن نسبی فقر، می­توان امیدوار بود زمینه­های بروز انگیزه­های مالی یا حتی انتقام­جویانه که در اثر احساس فقیر بودن به افراد جامعه دست می­دهد، تا حد زیادی از بین برود یا این­که اگر افراد جامعه از مضرات و لطمات ناشی از اعتیاد به مواد مخدر یا روان­گردان آگاهی یابند، از آلوده شدن به این مخدرات خودداری خواهند کرد و نه تنها از مجرم شدن خود جلوگیری می­کنند که زمینه بروز انگیزه­های مجرمانه بسیار وحشتناک­تر بعدی که در اثر اعتیاد به این مواد در آن­ها به وجود می­آید، نظیر سرقت، قتل، یا به فحشا کشاندن نزدیکان نیز از بین خواهد رفت.

اما یکی از مهم­ترین اقداماتی که به نظر می­رسد عمر آن به قبل از مطرح شدن الگوی پیشگیری اجتماعی باز می­گردد، تدوین کدهای رفتاری (Codes of Conduct) برای مشاغل مختلف به­ویژه مشاغلی است که از حساسیت زیاد برخوردارند. منظور از کدرفتاری مجموعه قواعد وضع شده برای دست­اندرکاران یک حوزه خاص است تا آن­ها با ماهیت کار خود و همچنین عواقبی که در اثر نقض شرایط حاکم بر آن متحمل خواهند شد، آشنا گردند. شایان ذکر است این مسأله تا آن­جا اهمیت یافته که نه تنها در قوانین و مقررات ملی، که در اسناد ارشادی و الزام­آور مختلف بین­المللی نیز برای تعدادی از مشاغل و حوزه­های حساس، از کشورها خواسته شده کدهایی را در قالب قانون یا مقررات دولتی وضع کرده و به اجرا درآورند. به­عنوان مثال، پیش­نویس سند بنگلور راجع به اصول بین­المللی رفتار قضایی(Bangalore Draft: International Principles For Judicial Conduct) که در فوریه 2001 توسط مقامات قضایی آسیا و آفریقا تنظیم شد و به تصویب رسید، حاوی اصول رفتار قضایی است.

گفتار دوم: پیشگیری اجتماعی رشدمدار

دومین اقدام مهمی که برای خنثی­سازی عوامل اجتماعی جرم­زا و انحراف­زا اتخاذ می­گردد تا زمینه­های بروز انگیزه جرم و انحراف فراهم نگردد، تدابیر پیشگیرانه اجتماعی رشدمدار است. منظور از پیشگیری رشدمدار مجموعه اقداماتی است که در طول دوران رشد و تکامل شخصیتی و جسمی نسبت به کودکانی(2) که درمعرض ارتکاب این اعمال قرار دارند به اجرا در می­آیند. البته تقریباً هیچ کودکی را نمی­توان یافت که در معرض ارتکاب جرم قرار نداشته باشد، زیرا به اقتضای زندگی در جامعه و تماس اجتناب­ناپذیر با افراد گوناگون، بعید است با ارتکاب انواع جرم و انحراف آشنا نشود، اما امکان رساندن چنین معضلاتی به کمترین حد وجود دارد.

با توجه به این­که این نوع پیشگیری، برخلاف پیشگیری جامعه­مدار با قشر جوان و نوجوان سر و کار دارد، خط­مشی­ها و اقداماتی که وضع و اجرا می­شود، رویکردی تربیتی و آموزشی دارد.

در این­جا سعی می­شود قدرت شناخت و تمیز آن­ها تقویت گردد و مهارت­های زندگی اجتماعی را بیاموزند تا بتوانند به هنگام مواجهه با معضلات، به­ویژه طیف گسترده جرایم و انحراف­ها، از خود واکنش­های منطقی و صحیح بروز دهند. آن­ها می­آموزند چگونه خشونت خود را مهار کنند، انگیزه­های مالی خود را فرو نشانند و به بهانه تفریح و سرگرمی برای دیگران دردسر ایجاد نکنند. تمامی این­ها الفبای یک زندگی متمدن و هنجارمند است که گروه­های کم­سال باید فرا بگیرند؛ هرچند کودکان در معرض خطر، نیازمند توجه بیشتری هستند.

فصل دوم: پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحراف­ های سایبری

پس از آشنایی اجمالی با ماهیت و کارکردهای پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحراف، در این فصل نحوه اجرای آن­ها برای پیشگیری از جرم و انحراف سایبری مورد بررسی قرار می­گیرد. اما پیش از آن، برای این­که این راهکارها به طور کارآمد و مؤثر تدوین گردند و به اجرا درآیند، باید مطالعات مقدماتی و پیش­نیاز متنوع و عمیقی را به انجام رساند. از جمله مهم­ترین آن­ها شناسایی هویت و خصوصیات مجرمان و منحرفان سایبری بر اساس انگیزه­های هر یک و همچنین، شناسایی هویت و خصوصیات بزه دیدگان سایبری (Cyber Crime Victims) و ارزیابی خطرپذیری(Risk Assessment) آن­ها برای جهت­دهی نوع و میزان آموزش­های پیشگیرانه است. سپس با توجه به نتایج به­دست آمده، می­توان بر اساس الگوهای کلی پیشگیری از جرم، راهکارهای قابل اجرا و مؤثری را پیشنهاد داد. با این حال، این مباحث به مجال دیگری موکول می­گردد.

گفتار اول: پیشگیری اجتماعی جامعه­ مدار سایبری

در فصل گذشته ملاحظه شد، این اقدامات در دو حوزه عام و اختصاصی قابل اجرا هستند. در این­جا مباحث پیرامون پیشگیری جامعه­مدار خاص با محوریت­ کدهای رفتاری مطرح می­گردد.

به­طور کلی، با کدهای رفتاری می­توان گروه­های خاصی را که وظیفه­ای به آن­ها سپرده شده، در مقابل اعمال خود پاسخگو نگه داشت. از جمله آن­ها، گروه­های مشاغل هستند که در حوزه­های مختلف به فعالیت می­پردازند و چون که به متصدیان شبکه­ای خود، داده­های واجد ارزشی را واگذار کرده­اند تا با رعایت سه اصل محرمانه بودن(Confidentiality)، تمامیت(Integrity) و دسترس­پذیری(Availability) در فضای سایبر منتشر کنند، ضروری است متناسب با حرفه، نوع و میزان اطلاعات آن­ها و دیگر شرایط،کد رفتاری مربوط را برای آن­ها تدوین کنند. شایان ذکر است، در این مورد تاکنون برای بعضی مشاغل و موضوعات حساس، از سوی مراجعه مهم و معتبر بین­المللی، کدهای رفتاری نمونه­ای منتشر شده است. برای مثال، به­تازگی برای فعالان عرصه تجارت الکترونیکی و بازاریابی شبکه­ای(Network Marketing)، کدهای رفتار یکسانی تدوین شده تا از وقوع جرم و تخلف­های مرتبط با پیام­های تجاری ناخواسته الکترونیکی (اسپم) (Spam) جلوگیری شود.

اما گروه دیگری که کدهای رفتاری برای آن­ها از جمله ضروریات شغلی است، ارائه دهندگان خدمات شبکه­های اطلاع­رسانی رایانه­ای هستند. آن­ها در حقیقت پل ارتباطی میان دنیای فیزیکی با فضای سایبر محسوب می­شوند و نسبت به بقیه دست­اندرکاران این حوزه، افزون بر این­که توانایی اقدامات بسیار متنوع و گسترده­ای را دارند، مسئولیت­های خطیری نیز بر دوش آن­ها گذاشته شده است. این افراد به­راحتی می­توانند امکان نفوذ به پایگاه­ها را فراهم کنند یا اطلاعات حساس و کلیدی راجع به آن­ها را در اختیار افراد ناصالح قرار دهند.

به دلیل وجود چنین شرایطی، چندی است بر نحوه عملکرد ارائه دهندگان خدمات شبکه­ای نظارت بیشتری صورت می­گیرد که از جمله مهم­ترین آن­ها اقدامات انجام شده در جهت نظارت بر حفظ حریم آن­لاین افراد از سوی این ارائه دهندگان خدمات است0 آن­ها به­راحتی می­توانند علاوه بر امکان­پذیری ساختن شنود و ردیابی ارتباطات الکترونیکی، دسترسی به پایگاه­های داده­ای که ورود افراد غیرمجاز به آن­ها ممنوع است یا اطلاعات شخصی (Personal Information) و شخصی حساسی را که خود آن­ها برای پیشبرد فعالیت­های شبکه­ای جمع­آوری کرده­اند میسر سازند.

گفتار دوم: پیشگیری اجتماعی رشد­مدار سایبری

به نظر نمی­رسد کسی در این واقعیت تردید داشته باشد که نه تنها نسل جوان و نوجوان جامعه ما، بلکه بدون استثنا در تمامی جوامع، توانسته است تعامل بهتری را با فضای سایبر برقرار کند. البته چندان جای شگفتی نیست، زیرا نسل گذشته امور خود را در دنیای فیزیکی به پیش می­برده و شاید لزومی ندیده با این فضای جدید انس بگیرد، در حالی که نسل جدید با این فضا رشد یافته و از همان ابتدا هر آن­چه پیرامون خود مشاهده کرده، رنگ و بوی سایبری داشته است.

به هر حال، این وضعیت بیم و امیدهایی را برانگیخته است. از یک سو، می­توان امیدوار بود نسل جدید در برپایی هرچه سریع­تر یک جامعه اطلاعاتی(Information Society) تمام عیار، مبتنی بر اصول و قواعد حاکم بر این فضا، همت لازم را داشته باشد. اما از سوی دیگر، باید آن­ها را از خطرات و آسیب­های فراوان این فضا مطلع کرد تا با گرفتاری در آن­ها، نتیجه عکس حاصل نشود. درادامه، راهکارهایی که بیشتر نسبت به کودکان قابلیت اجرا دارند و متولیان تربیتی و آموزشی گوناگون آن­ها را هدف قرار می­دهند، با اجمال مورد بررسی قرار می­گیرند:

1. اقدامات مداخله ­آمیز والدین

اولین محیطی که توجه متصدیان پیشگیری رشدمدار را به خود جلب می­کند، خانواده و به تبع آن والدین است. چنان­چه بتوان در ابتدا توصیه­ها و آموزه­های لازم را به والدین منتقل و آن­ها را با خطرات و در عین حال مزایا و مطلوبیت­های فضای سایبر آشنا کرد، می­توان امیدوار بود تا حدود زیادی اهداف این تدابیر به ثمر بنشیند. برای مثال، یک برنامه آموزشی برای والدینی که فرزندان آن­ها با اینترنت کار می­کنند، می­تواند حاوی این نکات باشد:

1. ایجاد حس مسئولیت­پذیری و توانایی انتخاب گزینه­های سالم به هنگام استفاده از اینترنت (به­عبارت دیگر، نحوه استفاده صحیح از اینترنت).
2. تصمیم­گیری به­جا و مناسب درباره محتوایی که قرار است مشاهده کنند.
3. آموزش نحوه رویارویی با محتوای نامناسبی که ممکن است مشاهده کنند و کاهش عواقب آن. در واقع، در اینجا ابتدا باید به خود والدین آموزش داد تا بدانند چگونه این رهیافت­ها را نسبت به کودکان خود اتخاذ کنند.

2. تدابیر همیاری همسالان

از عوامل مهمی که در کنار والدین، مربیان و دیگر مسئولان آموزشی و تربیتی فرزندان می­توان نقش مهمی در شکل­گیری شخصیت کودکان در استفاده از فضای سایبر داشته باشند، فرزند یا اطرافیان بزرگ­تر آن­ها هستند. البته اگر چنین مسئولیتی به آن­ها سپرده شود، برای خود آن­ها نیز مفید خواهد بود. زیرا برای این­که وجهه خود را در برابر کوچک­ترها از دست ندهند، سعی می­کنند مرتکب اقدامات ناشایست نشوند؛ چرا که به خوبی می­دانند کوچک­ترها رفتارهایشان را تعقیب می­کنند و منتظر تقلید از آن­ها هستند.

3. تدابیر کاربری صحیح(Acceptable Use Policies)

این خط مشی­ها، یک سری راهکارها و انتظاراتی راجع به نحوه فعالیت آن­لاین افراد هستند که به نحو روزافزونی در مدارس، منازل و کتابخانه­ها به­کار می­روند. مبانی نظری آن­ها، مسئولیت­پذیر کردن کودکان در برابر محتوایی است که ایجاد می­کنند و رفتاری که بروز می­دهند است. آن­ها یاد می­گیرند در برابر مسائل مختلفی که ممکن است در فضای سایبر تجربه کنند، گزینه­های شایسته­ای داشته باشند. به این ترتیب، با مهارت­های استفاده صحیح از اینترنت آشنا می­شوند. البته اگر قرار است این خط مشی­ها مؤثر واقع شوند، باید برای موارد نقض عمدی، واکش یا ضمانت اجراهای متناسب اعمال کرد؛ مانند عدم اجازه استفاده از اینترنت، تماس با والدین. اگر موارد نقض به مدرسه مربوط می­شود، حبس دانش­آموز و اگر به منزل مربوط می­شود، حبس در منزل. اما باید از موارد نقض غیرعمدی و تصادفی نیز به عنوان فرصتی برای آموزش کاربران در خصوص نحوه اجتناب آن­ها از مواجهه آتی با این گونه مسائل، نحوه برچیدن آن­ها از روی صفحه نمایش و در صورت لزوم، گزارش به ارائه دهندگان خدمات اینترنتی بهره­برداری کرد.

4. تدابیر کاهنده آثار سوء (After The Fact Strategies)

یکی از نکات غیرقابل انکار این است که تمامی اقداماتی که در زمینه عدم مواجهه کودکان با مسائل صریح جنسی به اجرا در می­آیند، صددرصد نتیجه­بخش نبوده و سرانجام این امکان وجود دارد که کودکان از راه­های گوناگون با این موضوعات مواجه شوند. از این­رو اگر دسترسی به این محتواهای ناشایست اجتناب­ناپذیر است، باید اقداماتی اتخاذ گردد تا آثار نامطلوب مواجهه با آن­ها به کمترین حد برسد. یک راهبرد مناسب می­تواند آموزش به کودک باشد که در صورت مواجهه با این­گونه مسائل آن­ها را گزارش کند و کمک بخواهد.

به این ترتیب، والدین یا مربیان نباید کودکی را که در اثر مواجهه با این مسائل از آن­ها کمک طلبید، مجازات کنند. متأسفانه برخی برخوردهای نابجا باعث شده کودکانی که با چنین صحنه­هایی مواجه می­شوند،‌بیشتر بیم آن را داشته باشند که بزرگتر­های آن­ها چه واکنشی نشان خواهند داد. واکنش نادرست می­تواند آثار معکوس و عواقب ناهنجاری را به دنبال داشته باشد. کودکان باید بتوانند چنین مسائلی را در فضایی آرام و آزاد و نه مضطرب از تنبیه و مجازات مطرح کنند.

5. تدابیر آموزشی

الف) آموزش سلامت اینترنت (Internet Safety Education): بحث آموزش سلامت کودکان یکی از مقوله­های اصلی در دنیای فیزیکی محسوب می­شود. به عنوان مثال، باید نحوه رد شدن از خیابان، برخورد با غریبه­هایی که به آن­ها نزدیک می­شوند و واکنش به آتش­سوزی منزل را به آن­ها آموخت. هدف از آموزش آن­ها این است که چنان­چه به تنهایی با چنین شرایطی مواجه شدند، بدانند چگونه با آن­ها مقابل کنند.

آموزش سلامت کودکان در اینترنت نیز چنین هدفی را دنبال می­کند. تحقیقات نشان داده بسیاری از دانش­آموزان از طریق تجربه یاد گرفته­اند چگونه در اینترنت از خود محافظت کنند؛ اما این فرایند آموزشی به کودکان یاد می­دهد برای عدم مواجهه با موقعیت­های ناامن، چه کارهایی انجام دهند و چه کارهایی انجام ندهند. همچنین، مهارت­های تفکر و قضاوت­های والدین و مربیان و دیگر اعضای جامعه که می­خواهند به کودکان شیوه­های مقابله با خطرات زندگی را بیاموزند، آموزش داده می­شود. در این­جا خطرات پیرامون تبیین می­شوند تا هنگامی که با آن­ها مواجه شدند، دچار اضطراب نشوند.

ب) ادبیات اطلاعات و رسانه (Information And Media Li): منظور از ادبیات اطلاعات، مجموعه­ای از توانمندی­ها است که به اشخاص توانایی شناسایی اطلاعات مورد نیاز آن­ها را می­دهد تا این اطلاعات به شکل مؤثر بازیابی کرده و یافته­ها را ارزیابی کنند و به شکل نقادانه­ای منبع آن را جویا شوند، اطلاعات گزینش شده را در مجموعه دانش خود وارد کنند، برای تحقق یک هدف خاص از آن­ها استفاده مؤثری به­عمل آورند. شرایط اقتصادی، حقوقی و اجتماعی حاکم بر استفاده از آن­ها را درک کنند و با رعایت موازین اخلاقی و قانونی به آن­ها دسترسی یابند و در نهایت مورد استفاده قرار دهند.

ادبیات رسانه که اصطلاح جدیدتری است، به دو شیوه بنیادین مفهوم ادبیات اطلاعات را توسعه می­دهد. اول این­که مفهوم اطلاعات را به تمامی اشکال رسانه­ای و نه فقط چاپی تسری می­دهد. هرچند هیچ­گاه ادبیات اطلاعات به نسخ چاپی محدود نبوده، ولی در عمل آن­چه ابتدا به ذهن متبادر می­شود، همان است.

دومین شیوه، که از گزینه اول نیز مهم­تر است این­که ادبیات رسانه توانایی تولید و برقراری ارتباط با دیگران را هم که در حقیقت برای جلب منافع آن­ها است، در بر می­گیرد. همچنین، برخی تحلیل­گران معتقدند آموزش رسانه بر اطلاعاتی متمرکز است که از طریق رسانه­های ارتباط جمعی انتقال می­یابند، مانند روزنامه­ها، برنامه­های تلویزیونی و نظایر آن. برخی به این تعریف، میزان درکی که مخاطبان در تبیین مفهوم اطلاعات دریافتی از محتوای رسانه به­دست آورده­اند را نیز اضافه می­کنند.

نیاز به ادبیات رسانه و اطلاعات، از سوی بیشتر مربیان و مسئولان کتابخانه­هایی که در یک تحقیق مورد سؤال قرارگرفته­اند، تأکید شده است. به نظر آن­ها، نوجوانان، یعنی دانش­آموزان، هیچ نظری درباره اطلاعات دریافتی از اینترنت ندارند. به همین دلیل برای آن­ها باید دوره­های آموزشی مهارت­افزایی مرتبط با ادبیات اطلاعات و رسانه را برگزار کرد.

6. تدابیر الزام­ آور کار برای اینترنت

بعضی دبیران برای این­که استفاده صحیح از اینترنت را در قالب یک عمل الزام­آور به کودکان بیاموزند، برای هر مبحث درسی، فهرستی از پایگاه­های مجاز و مناسب را تهیه کرده و از دانش­آموزان می­خواهند در مهلت تقریبی متناسب داده شده، به تمامی آن­ها مراجعه و مطالب درسی مربوط را مطالعه و استخراج کنند. به این ترتیب، دانش­آموزان زمان پرداختن به محتواهای نامناسب و غیرقانونی را نخواهند داشت.

7- تدابیر رسانه­ ای

چون بسیاری از والدین و مربیان، اطلاعات زیادی راجع به ضرورت سلامت اینترنت یا ماهیت و میزان خطرات آن ندارند، غالبا نمی­دانند چه چیزی را باید یا نباید انجام دهند. از این­رو یا با این قضیه خودبینانه برخورد می­کنند و هیچ اقدامی در جهت حفاظت از فرزندان خود در اینترنت به عمل نمی­آورند یا این­که با مبالغه­آمیز خواندن خطرات، معتقدند هرزه­نگاری و مرتکبان جنسی در اینترنت، گستردگی و شیوع فراگیر دارند.

با این­ حال، برنامه­های رسانه عمومی به خودی خود نمی­توانند آموزش جامعی از این موضوعات پیچیده ارائه دهند. آن­ها برای انعکاس پیام­های تا حدودی ساده کارایی دارند. برای مثال، در اواخر دهه 80، در ایالات متحده امریکا یک برنامه تبلیغاتی بزرگ در راستای آگاه­سازی عموم اعلام می­داشت: «ساعت ده­شب است، آیا می­دانید فرزند شما کجاست؟ به همین ترتیب، یک برنامه مشابه در خصوص سلامت اینترنت می­تواند پیامی این چنین منعکس کند: «فعالیت­های آن­لاین امروز فرزند شما چه بوده است؟»؛ یا «شما هم می­توانید یاد بگیرید چگونه از فرزند خود در اینترنت محافظت کنید»؛ یا برای ترغیب مردم به قرار دادن رایانه­ها در قسمت­های عمومی منزل این پیام پخش می­گردد: «آیا به خودتان اجازه می­دهید یک غریبه در اتاق خواب فرزند شما باشد.»

فصل سوم: محدودیت­ های پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحراف­ های سایبری

پس از آشنایی با انواع راهکارهای پیشگیرانه اجتماعی جامعه­مدار و رشدمدار سایبری، در ادامه محدودیت­های حاکم بر اجرای موفق آن­ها مورد بررسی قرار می­گیرد. بی ­تردید، بررسی آن­ها می­تواند در اتخاذ تصمیم­های واقع­گرایانه و منطقی بسیار راهگشا باشد.

گفتار اول: محدودیت­ های ناشی از ماهیت تدابیر پیش­گیرانه اجتماعی

یکی از نکات بسیار مهمی که باید در خصوص تدابیر پیش­گیرانه اجتماعی مورد توجه قرار داد، این است که به لحاظ اقدامات زیربنایی و اساسی که در دستور کار قرار می­گیرد، نمی­توان انتظار داشت همانند تدابیر پیش­گیرانه وضعی یا ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری، در کوتاه مدت نتایج محسوس و قابل مشاهده­ای به دست آید. البته این مسأله هیچ­گاه از دیدگاه جرم­شناسان و متخصصان پیش­گیری یک نقطه­ضعف محسوب نمی­شود؛ زیرا این تدابیر زیربنای فکری و شخصیتی بزه­کاران و بزه­دیدگان بالقوه را هدف قرار می­دهند که در صورت تحقق اهداف پیش­بینی شده، جامعه­ای سالم و متعهد به رعایت هنجارها و ارزش­های پذیرفته شده به­وجود خواهد آمد. با این حال، بیشتر مسئولان اجرایی چنین دیدگاهی را ندارند.

آن­ها می­خواهند در کوتاه مدت آثار مقابله با جرایم را مشاهده کنند و آن را در کارنامه خود به ثبت برسانند و به همین دلیل، حاضرند هزینه­های بیشتری در راستای اتخاذ و اجرای انواع تدابیر پیشگیرانه وضعی و ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری متحمل شوند؛ اما در کوتاه مدت نتایج مقطعی به­دست آورند. از این­رو متأسفانه به دلیل وجود چنین تفکری، چندان به سیاست­های پیشگیرانه اجتماعی بها داده نمی­شود.

گفتار دوم: محدودیت­ های ناشی از فضای سایبر

یکی از مبهم­ترین موانع طبیعی یا به عبارت بهتر از اجزای جدایی­ناپذیر فضای سایبر، امکان­پذیر بودن انجام تمامی فعالیت­های رایانه­ای و به­خصوص شبکه­ای در خلوت(Privacy) است. خلوت از آن جهت که باعث می­شود شخص به سرعت بدون مشاهده کسی یا حتی بهتر از آن، بی­آن­که کسی اجازه داشته باشد به حریم او تعرض کند، مطابق میل خود عمل کند و این یک مانع برای تدابیر پیشگیرانه اجتماعی محسوب می­شود. با قبول این­که وظیفه یا به­عبارت بهتر رسالت اصلی تدابیر اجتماعی، نهادینه کردن عدم توجه به انگیزه­های مجرمانه و منحرفانه درونی است، اما نباید از یاد برد که محیط نیز بر غلیان یا فروکش کردن این انگیزه­ها تأثیر قابل توجهی دارد. در دنیای فیزیکی، بسیاری افراد حتی در جایی که تدابیر پیشگیرانه وضعی وجود ندارد تا فرصت و ابزار ارتکاب جرم را سلب کنند، باز هم به دلیل این­که در یک محیط بیگانه به سر می­برند و انواع احتمال­ها از ذهن آن­ها عبور می­کند، کمتر انگیزه­های درونی آنان بیدار می­شود.

در حالی­که فضای سایبر این امکان را فراهم آورده که در خصوصی­ترین و ایمن­ترین مکان، زمینه­های ارتکاب شدیدترین ناهنجاری­ها فراهم گردد، که اگر کسی بتواند انگیزه­های خود را سرکوب کند و در این فضای بیکران در میان انواع فرصت­های مغتنم مجرمانه و منحرفانه لغزشی از او سر نزند، یکی از نمونه­های بارز خود ساخته سرکوب کننده هوای نفس خواهد بود.

همین مزیت، یعنی امکان ارتکاب در حریم امن در کنار ناشناس نگه­داشتن هویت واقعی، باعث شده بسیاری از افراد در فضای سایبر و در دنیای فیزیکی دو چهره یا شخصیت متفاوت از خود بروز دهند. این افراد، به دلایل بسیار در دنیای خارج هیچ­گاه تمایلات منحرفانه و مجرمانه خود را بروز نمی­دهند و نزد همگان به عنوان یک چهره معتبر و واجد احترام شناخته می­شوند. اما زمانی که در خلوت پای رایانه می­نشینند و به فضای سایبر وارد می­شوند، انواع تمایلات ناهنجار آن­ها بیدار می­شود. نمونه­های بسیاری مشاهده شده که برای مثال شخصی مربی برجسته یک مدرسه بوده و در طول زندگی خود هیچ خطایی از او سر نزده، اما چون که توانسته در فضای سایبر با یک شخصیت متفاوت ظاهر شود و به زعم خود شخصیت واقعی خود را از دیگران بپوشاند، تمایلات آزارگری یا آزاربینی جنسی او(Sado-Masochism) بیدار شده و تا آن­جا پیش رفته که در دنیای فیزیکی منجر به مرگش شده است.

نتیجه­ گیری: کارایی راهکارهای پیش­گیرانه اجتماعی سایبری در نهادینه ­سازی اخلاق سایبری

آن­چه تلاش شد در این مختصر نوشتار تبیین گردد، راهکارهای جرم­شناختی رشدمدار و جامعه­مدار پیشگیری اجتماعی از ناهنجاری­های مجرمانه و منحرفانه سایبر و میزان کارایی و نتیجه­بخش بودن آن­ها بود. با ملاحظه محدودیت­های حاکم، محرز گردید که گزینه ساده­ای پیش­رو قرار ندارد. اما آثار مثبت و سازنده آن، در صورت حصول نتیجه، به مراتب از تمهیدات پیشگیرانه وضعی و ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری ماندگارتر و امیدوارکننده­تر است.

حال باید دید این راهکارها تا چه اندازه در خصوص موضوع اصلی این نوشتار، یعنی نهادیه­سازی اخلاق سایبری کارایی دارند.

تا به این­جا مطلبی راجع به این موضوع مطرح نگردید، زیرا فرض بر این گذاشته شده که مخاطبان این متن به­خوبی بر آن اشراف دارند و اکنون به واقع، خواهان آشنایی با معادل واقعی آن، یعنی پیشگیری اجتماعی از انحراف­ها و جرم­های سایبری، هستند.

آن­چه در خصوص مفهوم و ماهیت اخلاقیات سایبری(Cyber Ethics) در میان متون علمی معتبر ملاحظه می­گردد، چیزی جز کد سلامت(Code Of Safe) یا رفتار مسئولانه در اجتماع سایبری نیست. طبیعی است اقداماتی که در این راستا انجام می­شود، شامل آگاه ساختن از خطرات رفتار زیان­بار و غیرقانونی آن­لاین و یادگیری نحوه محافظت از خود و دیگر کاربران اینترنت در برابر آن­ها است. در این­جا بر آموزش قشر جوان تاکید ویژه­ای می­شود؛ زیرا از توانایی بالایی برای لطمه زدن به خود و دیگران برخوردارند و به همین دلیل، عمده مفاد آموزشی آن­ها با محوریت استفاده ایمن و مسئولانه از فضای سایبر ارائه می­گردند(37). با این حال، باید توجه داشت ترسیم راهکارهای جرم­شناختی اجتماعی به این دلیل بوده که تاکنون در این حوزه نظریه­پردازی­های گوناگونی صورت گرفته و بارها از ابعاد مختلف در معرض آزمون و خطا قرار گرفته­اند.

از این­رو چون هدف این دو راهکار، یعنی پیشگیری اجتماعی از جرایم و انحراف­های سایبری و نهادینه­سازی اخلاق سایبری یکی است، می­توان با اقتباس منطقی و صحیح از آن­ها، از نتایج مثبت و سازنده آن­ها بهره­مند شد. تنها تفاوتی که در این میان ممکن است جلب توجه نماید، حوزه تحت شمول هر یک از این­هاست. با این­که تاکید شده جرم­شناسی به محدودیت­های حقوق کیفری پایبند نیست، اما هر نوع انحرافی را نیز در حوزه مطالعات خود وارد نمی­کند.در حالی­که ممکن است همین میزان محدودیت­ انگاری در حوزه اخلاق سایبری رعایت نگردد و متولیان آن به خود اجازه ورود به هر حوزه­ای را بدهند.

در هرحال، آن­چه مسلم است این­که این دو دایره، یعنی رفتارهای غیراخلاقی و جرایم و انحراف­­ها آن­قدر هم­پوشانی و فصل مشترک با یکدیگر دارند که بتوان میان آن­ها تعامل سازنده­ای برقرار کرد و چون تاکنون در کشورمان هیچ­گونه اقدامی انجام نشده، ایجاد هماهنگی میان این دو حوزه و پیشبرد همزمان آن­ها می­تواند آثار مثبت بسیاری به­همراه داشته باشد. راهبردهایی که می­توانند برای حل این مسأله به واقع چندمجهولی، یعنی نهادینه­سازی اخلاق سایبری با کمک راهکارهای جرم­شناختی پیشگیرانه اجتماعی سایبری، مثمرثمر واقع شوند عبارت­اند از:

1. پیش از هرچیز، باید با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه، شناخت صحیح و واقع­گرایانه­ای از کاربران فضای سایبر در حوزه­های مختلف حاصل گردد؛
2. سپس باید هنجارهای اخلاقی مربوط، که بی­تردید هدف اصلی آن­ها بهره­برداری مشروع و سودمند از این فضا و دوری جستن از هرگونه جرم، انحراف و در نهایت رفتارهای غیراخلاقی است، وضع گردند؛
3. در گام بعد، با عنایت به راهکارهایی که به تفکیک در دو حوزه جامعه­مدار و رشدمدار تبیین گردیدند، باید تلاش شود این هنجارها به نحو مطلوب و مؤثر در میان اجتماع خاص مخاطبان حوزه­های مختلف تبیین و تشریح گردند؛
4. در نهایت این­که، به هنگام تدوین این هنجارها نباید از راهکارهای پیشگیرانه وضعی و همچنین ضمانت اجراهای کیفری و غیرکیفری غافل ماند. زیرا در واقع نه تنها قرار است و باید این تدابیر در آن هنجارها منعکس گردند و به اجرای صحیح آن­ها کمک کنند که اجرای مؤثر، متناسب و بازدارنده(38) آن­ها نیز وابسته به انعکاس صحیح آن­ها در تدابیر پیشگیرانه اجتماعی است.

در پایان، تنها به این نکته تأکید می­گردد که چه خوب است در کنار حرکت پرشتاب و تا حدودی لگام گسیخته سایبری کردن امور خرد و کلان جامعه، به­ویژه دسترس­پذیر کردن هرچه بیشتر این فضا برای قشر جوان و نوجوان در محیط­های مختلف که نمونه بارز آن را در عزم دولت برای متصل کردن تمامی واحدهای آموزشی عالی به شبکه جهانی اینترنت شاهد هستیم، قدری به فکر ساماندهی آن بر اساس الگوهای خردگرایانه و واقع­گرایانه باشیم تا آن­گونه­ که پیدا است، بیش از این نسل جدید با چالش­ها و مشکلات سایبری دست به گریبان نباشد.

پی­ نوشت­ ها:

1. این سه صفت (Effective, Proportionate, Dissuasive) برای واکنش­های کیفری به­کار می­روند و آن­چنان جامع تلقی می­شوند که در بسیاری از کنوانسیون­های کیفری بین­المللی و منطقه­ای به­کار رفته­اند و از دولت­های عضو خواسته شده واکنش­های کیفری خود را به گونه­ای طرح­ریزی و اجرا کنند که از این خصوصیات برخوردار باشند. برای مثال، ر.ک.: کنوانسیون جرایم سایبر(ماده 13، ضمانت اجراها و تمهیدات) و کنوانسیون ملل متحد برای مبارزه با فساد (از جمله ماده 26، مسئولیت اشخاص حقوقی).

2. مطابق اسناد معتبر بین­المللی که در قوانین داخلی کشورها نیز انعکاس گسترده­ای یافته، منظور از کودک (Child) کلیه اشخاص زیر 18 سال تمام و باید آن­ها را از صغار (Minor) تمیز داد.

فهرست منابع:

الف) کتب و پایان­ نامه­ ها

1. جینادی آنجلیز، جرایم سایبر، ترجمه سعید حافظی و عبد الصمد خرم­آبادی، دبیرخانه شورای عالی اطلاع­رسانی. 1383.

2. مهدی فضلی، بررسی مسئولیت­ کیفری ارائه دهندگان خدمات اینترنتی، پایان­نامه­ دوره کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم­شناسی، دانشگاه تهران، پردیس قم. 85-1384.

3. Board on Children, Youth and Families; Non Technical Strategies To Reduce Children's Exposure To Inappropriate Material On The Internet; Summary Of A Workshop; National Academy Press; 2004.

4. Casey, Eoghan; Digital Evidence and Computer Crime; Academic Press; 2001.

5. Shinder, Debra Little john; Scene of the Cyber Crime, Computer Forensics Hand Book; Syngress Publication; 2002.

6. Thornburgh, Dick & S. Lin Herbert, Editors; Youth, Pornography and the Internet; National ACADEMY Press; 2004.

7. United Nations Office on Drugs and Crime; the Global Program a gainst Corruption; UN Anti-Corruption Toolkit; Third Edition; Vienna; September 2004.

ب) جزوات و مقالات

8. امیرحسین جلالی فراهانی، پیش­گیری وضعی از جرایم سایبر در پرتو موازین حقوق بشر، فصلنامه تخصصی فقه و حقوق، شماره 6. 1384.

9. امیرحسین جلالی فراهانی، حریم داده­های الکترونیکی، مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، شماره 8069، آبان­ماه 1385.

10. علی حسین نجفی ابرندآبادی، تقریرات درس جرم­شناسی (پیشگیری)، تنظیمی مهدی سیدزاده، مجتمع آموزش عالی قم، دوره کارشناسی ارشد، نیم سال دوم تحصیلی 28، 1381.

11. امیرحسین نیازپور، پیشگیری از بزه­کاری در قانون اساسی و لایحه پیشگیری از وقوع جرم، مجله حقوقی دادگستری، سال 76، شماره 45، وره جدید، زمستان 1382.

12. OECD; DSTI/CP/ICCP/SPAM (2005) 10/FINAL; P 28.

13. United States of Department of Justice, Computer Crime and Intellectual Property Section; Cyber Ethics.