بازیابی بیش از حد اطلاعات، زمانی به عنوان یک مشکل رخ می نماید که در نتیجه یک جستجوی علمی در اینترنت با میلیون ها منبع اینترنتی روبه رو می شویم که بی شک، بسیاری از آنها از حیطه موضوع جستجو خارج اند و بخشی هم که مرتبط با جستجو هستند، از لحاظ اعتبار محتوایی در یک مرتبه نیستند. در این حالت، راه حل مناسب استفاده از محدوده های جستجو مانند: محدوده های زمانی، زبانی، مکانی، اجزاء و محدوده های عناصر صفحات وب می باشد. (1)
آنچه اهمیت آشنا بودن با معیارهای ارزیابی منابع اینترنتی (Evaluating internet resources) را آشکارتر می سازد، این است که حتی پس از محدود کردن جستجو به محدوده های (فیلدها) جستجو، اغلب تعداد نتایج بسیار زیاد بوده، کم و بیش شامل نتایج نامرتبط است. توجه به این مطلب نیز ضروری است که اساساً ارزیابی منابع لزوماً به معنای ارزیابی نتایج نیست؛ به تعبیر دیگر، می توان به ارزیابی منابع و پایگاه های ایتنرنتی به گونه ای مستقل از جستجو و نتایج آن نگاه کرد؛ برای مثال، گاهی یک پایگاه یا بخشی از پایگاه که کاربر لزوماً با چگونگی جستجو در آن آشنا نشده است، به لحاظ اعتبار مطالب و محتوا محل پرسش است، مانند جایی که ارزیابی یک پایگاه مشهور علمی مورد نظر باشد. گاهی هم اعتبار مقالات و منابع اینترنتی نزد دانشجویان و اساتید، بسیار متفاوت است؛ به گونه ای که برخی اوقات مشاهده می شود که استاد یا دانشجو برای اثبات اعتبار بیشتر یک مطلب، آن را به یکی از پایگاه های اینترنت منتسب می کند؛ به طوری که در اطلاعات اینترنتی جای هیچ شک و شبهه ای نیست. در مقابل، گاهی هم صرف اینترنتی بودن یک مقاله در نزد برخی نشانه غیر معتبر و ضعیف بودن آن است؛ که البته هر دو نگرش خطاست.
با توجه به نمونه های اشاره شده، نیاز به آشنایی با ضابطه های ارزیابی منابع اینترنتی بیش از پیش روشن می گردد. پیش از پرداختن به این معیارها، ذکر این نکته لازم است که ارزیابی منابع اینترنتی که از چندین سال پیش به عنوان یکی از مباحث مهم پژوهش های مبتنی بر اینترنت مطرح بوده است، عنوانی کلی است که شامل ارزیابی از جهات مختلفی همچون: محتوایی، فنی، برنامه نویسی و گرافیکی می شود. امّا آنچه در این نوشتار محور بحث است، ارزیابی محتوایی منابع است و در جایی که به ساختار گرافیکی صفحات وب اشاره می شود، فقط از این جهت است که این ابعاد نیز ممکن است در ارزیابی محتوایی، مؤثر باشند.
ملاک های ارزیابی منابع
در منابع مختلف اینترنتی، به ویژه در پایگاه های دانشگاهی و علمی - پژوهشی، مطالب و ملاک های گوناگونی برای ارزیابی منابع اینترنتی بیان شده است که مجموع آنها را می توان به شرح ذیل دسته بندی کرد:
1. منبع (Source)
یکی از معیارهای مهم ارزیابی اسناد و منابع اینترنت، تشخیص منبع و مأخذ آنهاست. در این باره باید به نکات زیر توجه کرد:
آیا سند و صفحه مورد نظر توسط پایگاهی که در آن مشاهده می شود، نوشته شده است یا از پایگاه دیگری گرفته شده است؟ این مسئله در یک پایگاه معتبر باید به روشنی مشخص باشد. اگر از همان پایگاه می باشد، باید نوع پایگاه یعنی، نشانی (URL) صفحه را مورد بررسی قرار داد؛ چنان که تعدادی از صفحات شخصی، رایگان است. بدیهی است که این صفحات از حیث منبع، اعتبار کمتری نسبت به صفحات و پایگاه هایی دارند که در یک سرور مستقل وجود دارند. البته لزوماً همه صفحات شخصی کم اهمیت نیستند؛ اما به جهت این که صاحب حوزه اینترنتی و انتشاراتی مستقلی در اینترنت نیستند، در باره نویسنده آن باید تحقیق لازم را به عمل آورد. در پایگاه هایی که دارای حوزه اینترنتی معینی می باشند، باید به نوع آنها دقت شود. هنوز هم بین حوزه های اینترنتی .gov ,.org ,.com و .edu می توان تفاوت قائل شد، هر چند که امروزه دیگر پسوندی، مانند .com لزوماً به معنای پایگاه تجاری نیست و پسوند edu یا ac در مقایسه با دیگر پسوندها، اعتبار بیشتری برای تحقیقات علمی و پژوهشی دارد؛ زیرا edu مخفف واژه educational ، و ac مخفف کلمه academic و نشانگر علمی و دانشگاهی بودن پایگاه است.
آیا هویت سروری که اطلاعات مورد نظر در آن قرار گرفته، قابل شناسایی است؟ آیا گزینه ای یا جایی از صفحه را تحت عنوان «درباره ما» (About us) یا عناوین دیگر، جهت معرفی خود و فعالیت هایشان قرار داده اند؟
آیا نویسنده سند، مقاله یا هر گونه مطلبی را که مشاهده می کنید، معلوم است؟ اگر نویسنده آن معلوم و معروف باشد، که مراد حاصل هست و گرنه باید از روش های مختلف، هویت و اعتبار وی را احراز کرد. برای این کار می توان:
- - از اساتید و منابعی کمک گرفت که آن نویسنده را تأیید می کنند؛
- - دیگر نوشته ها، صفحات و پایگاه های مربوط به آن نویسنده را در وب شناسایی و مورد بررسی قرار داد؛
- - از موتورهای جستجوی گوگل، آلتاویستا و دیگر موتورها و همچنین بخش جستجوی افراد پرتال ها (2) برای کسب اطلاعات بیشتر درباره نویسنده استفاده نمود؛
- - و یا می توان با استفاده از پست الکترونیکی (E-mial) نویسنده با او ارتباط برقرار نموده، اطلاعات بیشتری را از وی درخواست کرد. توجه داشته باشید که تنها وجود نشانی پست الکترونیکی نویسنده در صفحه ای از اینترنت دلالت بر اعتبار نویسنده نمی کند.
2. محتوا (Content)
یکی دیگر از ملاک های ارزیابی منابع و شاید مهم ترین ملاک، ارزیابی محتوایی است. برای ارزیابی محتوایی، دقت بیشتری لازم است و با تأمل در محتوای اطلاعات باید دید که آیا از دقت، صحت، اعتبار و شمول کافی برخوردار است یا نه؟ کارشناسان، شاخص های گوناگونی برای ارزیابی محتوایی ذکر کرده اند که چند نمونه از آنها را در اینجا یادآور می شویم:
2-1. دقت و درستی (Accuracy):
سؤالی که در اینجا مطرح می شود، این است که آیا شاهد و مدرکی دال بر صحت اطلاعات مورد نظر در صفحه وجود دارد؟ آیا مؤلف صفحه منابع آن را ذکر کرده است؟ آیا کتاب شناسی ای وجود دارد که نشانگر منابع و مآخذ اطلاعات باشد؟ ارزش نسبی این اطلاعات در مقایسه با منابع کتابخانه ای چیست؟ آیا نویسنده در نوشته خود بی طرفی علمی را رعایت کرده است؟ در متن مذکور چه مقداراشکالات مربوط به دستور و زبان وجود دارد؟
معمولاً منابع اینترنتی، آن گونه که در کتاب ها و مقالات رایج است، از سوی دیگر اساتید و کاربران مورد بازبینی، تحقیق و نقد قرار نمی گیرد. بنابراین، باید در استفاده از آنها کاملاً با احتیاط عمل کرد. یک منبع خوب، منبعی است که مؤلف با استفاده از آخرین یافته ها و منابع علمی و با رعایت بی طرفی علمی و قضاوت ارزشی، مطالبی را به طور منطقی و متقن آورده باشد و مشخص کرده باشد که این مطالب محصول خود اوست یا از منابع دیگری گرفته شده است؟ خلاصه یک متن است یا تمام آن.
2-2. جامعیت (Comprehensiveness):
لازم است که بدانیم اطلاعات تا چه اندازه عمیق و جامع است. آیا محتوای ارائه شده زمان یا جنبه معینی از موضوع را پوشش می دهد یا می کوشد تا جامع باشد؟ آیا سند و مطلب عرضه شده اصل و کامل است یا چکیده آن است؟ آیا پیوندهای دیگری برای تکمیل جامعیت موضوع ذکر شده است؟ بدیهی است که برای تکمیل اطلاعات درباره موضوع، باید به منابع چاپی و الکترونیکی دیگر نیز رجوع کرد.
2-3. انتشار (Currency):
در بیشتر اطلاعات، توجه به زمان انتشار یا روزآمدسازی آنها ضروری است. باید دید که آیا اطلاعات ارائه شده مربوط به زمان گذشته است یا اینکه به تازگی بازبینی و روزآمد شده است؟ آیا تاریخ روزآمدسازی مطالب ذکر شده است یا نه؟
روشن است که تاریخ روزآمدسازی پایگاه که ممکن است در صفحه آغازین آن درج شود، لزوماً به معنای روزآمدی همه قسمت های آن پایگاه نیست. بنابر این، لازم است در موارد خاص و صفحات برجسته و مهم، تاریخ و روزآمدسازی به طور جداگانه بیان گردد. حتی باید توجه شود که آیا دیگر پیوندهای ذکرشده در صفحه، بازبینی و روزآمد شده است یا نه؟
2-4. پیوندها (Links):
قرار دادن پیوندهایی چند به دیگر منابع اینترنتی می تواند نشانه پختگی و جامعیت نوشته و نویسنده باشد؛ ولی باید ملاحظه شود که: آیا این پیوندها مناسب، مطلوب و فعال هستند و به طور جامع شناسایی شده اند و به شکل درستی انتخاب و حتی ارزیابی گردیده اند؟ آیا اطلاعات پیوندها با دیدگاه مؤلف متفاوت است یا فقط پیوندهایی انتخاب شده که با دیدگاه های نویسنده همخوانی دارد؟ در مورد سایر پیوندهای موجود در صفحات اینترنت، به این نکته توجه کنید که پایگاه ها و منابعی که درباره موضوع نشانی می دهند، لزوماً بهترین انتخاب نیستند، هر چند استفاده از آنها در مواردی، بسیار مفید است.
2-5. منحصر به فرد بودن (Uniqueness):
توجه به این نکته نیز لازم است که آیا منابع و اطلاعات مورد نظر، در منابع دیگری همچون: منابع چاپی، پایگاه های دیگر و یا حتی لوح فشرده (CD) وجود دارد؟ چنانچه وجود دارد، اعتبار آن نسبت به آنها چگونه است؟ آیا می تواند به عنوان مکمل آنها باشد؟
چنانچه منابع مذکور از فرمت و منبع دیگری اخذ شده اند، آیا تمام ویژگی های منبع اصلی را دارا هستند؟ یا اینکه ویژگی و قابلیت بیشتری به آنها افزوده شده است؟
2-6.هدف (Purpose):
به طور معمول، موتورهای جستجوی وب اطلاعات خود را از صفحات و پایگاه های گوناگون جمع آوری و نمایه سازی می کنند. طراحان و نویسندگان پایگاه ها اهداف متفاوتی دارند؛ چنان که محتوای برخی از این پایگاه ها، جزء یادداشت های روزانه و معمولی و بعضی دیگر، در ردیف نوشته ها و مقالات علمی به شمار می آید و از آنجا که نتایج هر جستجو ممکن است از انواع پایگاه ها بازیابی شود، باید اطمینان یافت که در بیشتر جستجوها بخشی از نتایج برای موضوع مورد نظر مفید و مناسب نیستند.
در نتیجه، در ارزیابی نتایج با توجه به محتوای نوشته و بخش های مختلف پایگاه، لازم است بدانیم که هدف نویسنده یا ناشر چیست؟ مخاطب او کیست؟ و آیا چنین محتوایی با هدف و مخاطب مشخص، با نیازهای شما سازگاری دارد یا نه؟
3. نظر دیگران
یکی دیگر از راه های ارزیابی، آگاهی از نظر و عقیده دیگران درباره یک صفحه و مطلب است. منظور از دیگران مواردی چون: پایگاه ها، نویسندگان و ناشران الکترونیکی، موتورهای جستجو و فهرست های راهنمای موضوعی می باشد. برای کسب اطلاع از نظر دیگران درباره یک منبع می توان:
- - از طریق موتورهای جستجو مانند: گوگل و آلتاویستا، تعداد صفحات و پایگاه هایی را پیدا کرد که به آن منبع پیوند داده اند. شایان توجه است که این قابلیت، در بخش جستجوی پیشرفته موتورهای گوگل و آلتاویستا قرار دارد. امروزه یکی از ملاک های اعتبار پایگاه از نظر کارشناسان و بعضی از موتورهای جستجو به منظور تشخیص رتبه آنها در نتایج، داشتن پیوندهای بسیار از سوی دیگر پایگاه هاست.
- - می توان صفحه و پایگاه مورد نظر را در دسته های یک یا چند فهرست راهنمای مشهور و معتبر، مانند DirectoryOpen یا شاهراه های اطلاعاتی (دروازه ها) از قبیل: lii.rog ، Infomine و Academicinfo مرور و ردیابی کرد تا جایگاه آن از نظر دایرکتوری ها و شاهراه ها روشن شود. همچنین می توان از قابلیت جستجوی فهرست های راهنما نیز برای این منظور بهره گرفت.
- - همچنین می توان نام نویسنده را در گوگل جستجو کرد و اطلاعاتی را درباره به آن کسب نمود و در برخی موارد نیز از اساتید خود درباره نویسنده و افکار وی کمک گرفت.
4. ساختار و نمای صفحه
ساختار، قابلیت ها و ظواهر صفحه نیز به نوبه خود حائز اهمیت بوده، می تواند ملاکی برای ارزیابی آن باشد؛ به ویژه اگر منظور از ارزیابی، ارزیابی کلی باشد و نه ارزیابی علمی، هرچند به طور منطقی یک صفحه وبِ حاوی اطلاعات علمی نیز باید به لحاظ ساختار و ظواهر فنی صفحه، دارای استانداردهای لازم باشد.
در بُعد ارزیابی ساختار باید به این نکات دقت شود که آیا بخش های مختلف صفحه یا پایگاه به طور منطقی تقسیم شده است یا اینکه برخی از بخش ها با برخی دیگر تداخل داشته، چارچوب منطقی ندارد؟ آیا به راحتی می توان در آن صفحه از بخشی به بخشی دیگر و یا به صفحه آغازین رفت؟ آیا پیوندهای داخلی صفحه، به ویژه در صفحات طولانی، به شکل مناسب قرار داده شده است؟ آیا برای مشاهده صفحه، به نرم افزار خاصی نیاز است؟ آیا با مرورگرهای مختلف می توان به اطلاعات صفحه دسترسی داشت؟
در مورد ظواهر و قابلیت های مختلف صفحه، موارد ذیل را می توان مورد دقت و بررسی قرار داد:
- - آیا صفحه از گرافیک و رنگ زمینه خوبی برخوردار است؟
- - آیا خواندن صفحه به راحتی برای کاربر میسر است؟
- - آیا گرافیک های به کاربرده شده صرفاً جنبه تزیینی دارند یا اینکه از کارکرد دیگری هم برخوردارند؟
- - آیا نمادها و شکل های گرافیکی گویای مقصود هستند؟
- - اگر از فایل ها و اطلاعات صوتی-تصویری استفاده شده، آیا با هدف منبع تناسب دارند؟
- - آیا قابلیت جستجو در صفحه یا پایگاه وجود دارد؟
- - آیا قواعد دستور و زبان، درست نویسی و اصول صحیح نگارش، در متن رعایت شده است؟
چند نکته مهم
1. اگر چه می توان تصور کرد که اینترنت درباره هر چیزی اطلاعاتی را ارائه می دهد، اما این بدان معنا نیست که اینترنت بهترین و کامل ترین مرجع و منبع برای هر موضوعی است؛ به عنوان مثال، هنوز برخی از مجلات جهان و ایران در اینترنت قرار نگرفته است یا کتاب ها و منابع اسلامی موجود در کتابخانه ها و مراکز پژوهشی کشورمان بسیار بیشتر از منابع اسلامی موجود در اینترنت است. بنابراین، نباید انتظار داشت که اینترنت همه چیز را به طور کامل داشته باشد، هر چند که در بعضی از موضوعات، حجم منابع اینترنتی بیشتر از منابع غیر اینترنتی است.
2. همه چیز در اینترنت رایگان نیست. یکی از اشتباهات رایج درباره اینترنت این است که عده ای گمان می کنند منابع موجود در آن دارای کیفیت مطلوب و به صورت رایگان می باشد. برای دسترسی و استفاده از برخی منابع اینترنتی، به ویژه منابع علمی جدید، باید هزینه ای به عنوان حق اشتراک پرداخت؛ مثلاً پایگاه jstore.com پایگاهی است که مجلات معتبر جهان را به صورت طبقه بندی شده، موضوعی و با قابلیت های فراوانی جستجوهای متنوع عرضه می کند؛ اما عضویت در آن، رایگان نیست. بعضی از دانشگاه ها و کتابخانه های جهان امکان دسترسی به چنین پایگاه هایی را در اختیار دانشجویان خود قرار می دهند.
3. آمارها نشان می دهد که بیشتر جستجوگران اینترنت به نتایج اولیه؛ یعنی 10 تا 30 نتیجه ای که در صفحات نخست نمایش داده می شوند، اکتفاء می کنند و در حقیقت، به ارزیابی و دسته بندی موتور اعتماد می نمایند. در این خصوص، باید دقت داشت که همیشه بهترین نتایج، نتایج اولیه نیستند؛ زیرا ملاک های دسته بندی و مرتب سازی نتایج در موتورهای جستجو، هم با یکدیگر و هم با ملاک های مورد نظر جستجوگر متفاوت است. ضمن اینکه نوع واژگان جستجو، تعداد و چگونگی ترکیب آنها بسیار در این امر مؤثر است؛ چندان که با تغییر و جابجایی اندک، تعداد و ترتیب نتایج بسیار دگرگون می شود. از این رو، برای دریافت نتایج بهتر و بیشتر، نکات ذیل را رعایت کنید:
3-1. سعی کنید دست کم 50 نتیجه اول جستجویتان را خاصه در تحقیقات ژرف بررسی کنید.
3-2. تعداد، ترکیب و ترتیب واژگان خود را تغییر دهند، از مترادف ها استفاده کنید.
3-3. از عملگرهای منطقی بولین و همچنین محدوده های جستجو استفاده کنید.
3-4. حتماً از چندین موتور جستجو استفاده کنید و نتایج اولیه آنها را مورد بررسی قرار دهید. این کار، یکی از بهترین راهکارهای دسترسی به نتایج مطلوب و بیشتر است؛ زیرا همچنان که گفته شد، ملاک های رتبه بندی در موتورهای جتسجو با یکدیگر متفاوت است و با استفاده از چندین موتور می توان نتایج مطابق با انواع ملاک ها را در اختیار داشت. برخی از «فراموتورهای جستجو» (3) این امکان را در اختیار کاربر قرار می دهند.
پی نوشت ها:
