◊ ابتدا با کمک محققان و فقه پژوهان معاونت تحقیقات و بخش های دیگر مرکز، به شناسایی کتب فقهی پرداختیم. به این ترتیب، فهرست بزرگی از کتب مختلف فقهی از منابعی همچون الذریعة، مقدمه ای بر فقه شیعه شناسایی گردید و در ادامه، براساس میزان مراجعه فقها به آنها اولویت بندی شد. سپس به سراغ کتابخانه های شخصی و مراکز فقهی مانند مرکز دائرةالمعارف فقه اهل البیت(ع) رفتیم و فهرستی از کتاب های فقهی آنها را نیز تهیه کردیم و آن را با فهرستی که تهیه کرده بودیم، تطبیق دادیم تا فهرست خود را کامل تر کنیم. افزون، براین از فهرست آقای سید منذر حکیم که بر اساس مراحل تطور فقه تهیه شده بود همچنین و فهرست کتابخانه تخصصی فقه و حقوق، کتابخانه تخصصی فقهی ائمه اطهار(ع) و کتابخانه مدینه العلم و نیز سایر فهرست ها هم استفاده کردیم و سپس اقدام به جمع آوری و تهیه این کتاب ها در حدّ توان نمودیم. در نهایت، یک فهرست با چند هزار عنوان کتاب تهیه شد.
در مجموع، تعداد زیادی کتاب تهیه گردید و فهرست اساسی کتب برای تعدادی از شخصیت های فقهی حوزه و هیئت امنای مرکز ارسال گردید و هر یک از این بزرگان برخی کتب را پیشنهاد نمودند از آن جمله کتاب مناهل بود که با استقبال مرکز مواجه شد.
مناهل یک کتاب قطور خطی خیلی سنگین است که مورد استفاده بسیاری از فقها و علماء، می باشد و تاکنون در هیچ برنامه ای هم ارائه نشده است. بدین ترتیب، مجموع کتب گردآوری شده به 1182 عنوان در 1746 مجلد رسید.
» درباره روند آماده سازی، مقابله و تصحیح متون توضیح بفرمایید.
◊ روند کار در بخش ورود اطلاعات مرکز به این شکل است که هر کتابی دو مرتبه حروف چینی می گردد و به وسیله برنامه خاصی این متون مقابله می شود.
بعد از مقابله توسط رایانه و اصلاح دستی، کار فهرست برداری از متون شروع می شود و کلمات غیر تکراری استخراج می گردد. در این مرحله نیز کارشناسان لغت فهرست ها را مورد ارزیابی قرار می دهند و این گونه، کلمات غیر مأنوس و یا غلط، با کتاب مطابقت داده می شود و اصلاحات لازم، در متن و فهرست صورت می گیرد.
در مرحله سوم، فرایند فرمت زنی متون با حدود 30 فرمت شروع می شود. گروه فرمت، افرادی محقق هستند که به متون اسلامی، فقهی و علمی حوزه علمیه آشنایی لازم را دارند. این گروه بر اساس نیاز برنامه و فرمت هایی که از قبل تنظیم شده، کار علامت گذاری و فرمت زنی را انجام می دهند که از جمله می توان به فرمت هایی مانند: عنوان کتاب، صفحه، آیات، پاورقی ها و ابواب اشاره کرد. البته در کتاب هایی که به صورت شرح و متن است، این کار با مشکلات فراوانی روبه روست و به علامت های مخصوص در متن و شرح احتیاج می باشد تا به هم مرتبط گردند.
» کار آماده سازی اطلاعات تا چه مدت به طول انجامید؟
◊ مدت زمان صرف شده برای انجام این کار در گروه فرمت، نزدیک به 35000 ساعت، گروه تصحیح 12500 ساعت، مجموع حروف چینی و مقابله 230000 ساعت و کار بررسی نرم افزار نیز 10000 ساعت بوده است است که در مجموع، حدود 287000 ساعت برای این برنامه وقت گذاشته شد تا برنامه جهت برنامه نویسی آماده گردد. گروه برنامه نویسی نیز با داشتن تجارب خوب قبلی حدود یک سال کار کردند تا برنامه با این قابلیت های فعلی آماده استفاده محققان شد و انشاءالله در نسخه پژوهشی آن، قابلیت های کارآمد دیگری نیز به برنامه اضافه می گردد.
» یکی از نشانه های مرغوبیت نرم افزار رعایت نیاز کاربر است. آیا در این برنامه نیاز کاربران فقه مورد توجه قرار گرفته است؟
◊ گرچه از نظر فنی برنامه های مرکز در سطح بسیار بالایی تولید می شود، اما در خصوص این برنامه با افراد گوناگون مشورت کردیم و پیشنهادهای خوبی را هم دریافت کردیم. در عمل نیز تلاش شده است تا پیشنهادهای قابل اجرا را در طراحی برنامه در نظر بگیریم. به همین دلیل، در این نرم افزار که یک برنامه معجم لفظی است، آنچه برای کاربر در نظر گرفته شده است، مانند: انواع فهرست های مختلف، جستجوها، دیالوگ های تحقیقاتی در نمایش متن و ده ها امکان دیگر. به جرأت می توان گفت که این برنامه از امکانات یک معجم لفظی هم فراتر رفته زیرا متون با شروح (904 جلد کتاب) به هم پیوند داده شده است؛ به گونه ای که با مطالعه متن می توان به شروح و حواشی آن نیز دست یافت.
» آیا در نرم افزار جامع فقه اهل البیت(ع) فقط به کتب فقهی پرداخته شده یا کتب دیگر نیز در برنامه وجود دارد؟
◊ مسئولان مرکز بعد از ارائه نرم افزار نهج البلاغه، نور الجنان و کتابخانه اصول فقه، در صدد بر آمدند تا کتابخانه فقه را هم تولید کنند و حداقل در فقه شیعه یک مجموعه کامل را آماده کنند. از این رو، سعی کردیم که هر تعداد کتاب فقهی را که به زبان فارسی و عربی وجود دارد، جمع آوری کنیم و سپس سایر کتبی که به گونه ای به فقه مربوط می شوند، مانند قواعد فقهیه، آیات الأحکام، منابع حدیثی فقه، اصلاحات فقهی و تاریخ فقه و فقها به این مجموعه افزوده گشت. علاوه بر این، متن کامل قرآن مجید و کتاب لسان العرب را نیز با قابلیت هایی چند در این برنامه قرار دادیم.
» قابلیت متن و شرح این برنامه چگونه است؟
◊ من بسیاری از نرم افزارهای داخلی و خارجی را در زمینه فقهی دیده ام؛ اما این قابلیت در هیچ برنامه ای نبود. در قسمت متن و شرح که 904 جلد کتاب وجود دارد، کار بزرگی صورت گرفته و محققان مرکز وقت زیادی را صرف کردند تا توانستند متن ها، شروح و تعلیقه ها را به هم مرتبط کنند.
آمارهای موجود در این باره گواه سخن بنده است؛ مثلاً: شرایع محقق با 23 عنوان شرح و حواشی مرتبط شده است، عروةالوثقی که یک کتاب فقهی فتوایی است، با حدود 45 عنوان شرح و حاشیه مرتبط شده و یا رسائل فقهی شیخ انصاری با 11 عنوان شرح و حاشیه ارتباد داده شده است و موارد دیگر.
» این برنامه چه امکانات ویژه نسبت به سایر معجم های لفظی مرکز دارد؟
◊ یکی از قابلیت های ویژه این برنامه، فهرست گزینشی است؛ که در آن تمامی ابواب کتب فقهی به میزان 573661 عنوان باب در یکجا جمع آوری شده است و محقق می تواند با درج یک کلمه مانند «الخمس»، 3259 عنوان باب را ملاحظه کند که در آنها بحث «خمس» مطرح شده است. این امکان از ویژگی های جستجوی حروفی برنامه است. حال اگر محقق بخواهد بحث »صلاة الجمعه» را جستجو کند، با درج این دو کلمه، 341 عنوان باب از مجموع بیش از نیم میلیون باب برای او فهرست می شود، ضمن اینکه می تواند به متن مورد نظر نیز دست می یابد.
یکی دیگر از ویژگی های برنامه که واقعاً زحمت زیادی برایش کشیده شده است، ارائه کتاب هایی است که هنوز چاپ نشده است و تنها، نسخه خطی آن موجود است و یا اصلاً نسخه مکتوب ندارد و فقط نسخه الکترونیکی آن وجود دارد که آن را از پایگاه های اینترنتی یا از مراکز و محققان تهیه کردیم. مانند بعضی از کتبی که مربوط به خاندان آل عصفور و کتاب «مشارق الشموس» و...
یکی دیگر از ویژگی های این نرم افزار، قابلیت نسخه شناسی است که مشخصات کامل کتاب و شرح حال نویسنده را در دسترس کاربران قرار می دهد.
» فرمودید که مرکز به زودی نسخه پژوهشی نرم افزار جامع فقه اهل البیت (ع) را ارائه می دهد. لطفاً در باره این برنامه و قابلیت های آن نیز توضیح دهید.
◊ نسخه پژوهشی جامع فقه اهل البیت(ع) مانند یک کتابخانه بزرگی است که مجموعه کتب زیادی در آن قرار دارد و محقق با مراجعه به آن، کتاب ها را انتخاب می کند و سپس آنها را به ترتیب چینش های مورد نظر در برنامه همچون تاریخ تألیف، مرتب می کند هر وقت به استفاده از یک کتاب یا کتاب های خاصّ نیاز پیدا نمود، می تواند از این چینش به عنوان میز مطالعه خود استفاده کند.
یکی از ویژگی های نسخه پژوهشی، «آیات الاحکام» است؛ بدین گونه که تمام آیات کتب فقهی شناسایی شده است و شما می توانید با انتخاب یک آیه و کلیک روی آن از متن کتاب فقهی ای که به آن آیه استدلال کرده اند یا به عنوان شاهد آورده اند، دسترسی پیدا کنید.
یکی دیگر از ویژگی های منحصر به فرد نسخه پژوهشی، قواعد فقهیه است؛ به گونه ای که قواعد فقهیه را از مجموعه کتب فقهی استخراج نمودیم (مجموعاً 140 قاعده فقهی) در برنامه ارائه کردیم و هر از یک قواعد را با ابواب مربوطه از میان بیش از نیم میلیون باب مرتبط نمودیم؛ مثلاً قاعده إسقاط الحق با 274 عنوان باب، اشتراط البلوغ فی العترة والایقاعات با 242 عنوان باب و قاعده اضطرار با 837 عنوان باب مرتبط شده است.
» با تشکر از اینکه وقتتان را در اختیار ما قرار دادید، به عنوان پرسش آخر اگر مطلبی دارید، بفرمایید؟
◊ از تمامی محققان و پژوهشگران گرامی تقاضا داریم که اشکالات برنامه و یا پیشنهادهایشان را به ما منتقل کنند تا ان شاءالله در نسخه پژوهشی از آنها بهره مند گردیم.
