• جناب آقای برکتین ابتدا توضیح مختصری درباره روش درختواره و مزیّت آن بر دیگر روشهای جاری بفرمائید.
» اصولاً یک محقّق جهت دستیابی به مطلب مورد نظر خود، نیاز به بررسی، جستجو و تحلیل متون دارد. ولی به واسطه کثرت و وسعت حجم منابع باید وقت و امکانات زیادی را به این امر اختصاص دهد. از این رو، مؤسسه های تحقیقاتی و علمی، جهت آسان سازی کار محقّقان، متون مختلف را با استفاده از رایانه به روش های گوناگون تحلیل نموده، در اختیار جامعه علمی قرار داده اند. به طور کلّی، یک متن تحقیقی را به روش های ذیل می توان تحلیل کرد:
- تحلیل لفظی
- تحلیل فرمتی
- تحلیل واژه ای
- تحلیل نمایه ای (نمایه بر متن)
- تحلیل موضوعی (معجم موضوعی)
البته این نوع تحلیل ها از نظر زمان بری دسته اطلاعات جهت تهیه نرم افزار مربوطه و نیز از جهت پاسخگویی به خواسته کاربران، متفاوت هستند؛ به عنوان مثال، یک معجم موضوعی از نظر زمان بری و پاسخگویی به خواسته کاربر، رتبه اوّل، و یک معجم لفظی، دارای رتبه آخر است.
این تحلیل ها و نرم افزارهای مبتنی بر آن، اگر چه دارای نقاط قوّت فراوان می باشند، ولی از جهات ذیل قابل نقد جدی اند:
- الف- ارائه اطلاعات حجیم به صورت ستونی و توده ای؛
- ب - نا هم سطح بودن اطلاعات ارائه شده؛
- ج - از دست رفتن بسیاری از قراین دخیل در فهم به واسطه تقطیع متون؛
- د - ابهام یا اطاله عناوین استخراج شده از متون؛
- ه - ناهماهنگی بین عناوین و اطلاعات عرضه شده مربوط به یک منبع و متن؛
- و - ناهماهنگی بین عناوین و اطلاعات عرضه شده مربوط به چند منبع و متن؛
- ح - طولانی شدن زمان استخراج اطلاعات و هماهنگسازی آن.
در مجموع، به صورت طبیعی، یک برنامه نرم افزاری فرصت و امکانات زیادی را در مجموعه های تحقیقاتی - که به دنبال پژوهش های محوری و اساسی، و نه صوری و سطحی هستند - به خود اختصاص می دهد. به همین خاطر، مجموعه معاونت تحقیقات مرکز، جهت اصلاح و تکمیل روش های فوق به این نتیجه رسید که باید اطلاعات ارائه شده در یک برنامه در تمام انواع تحلیل متون، اوّلاً: به صورت دسته بندی منطقی و طبقه بندی منظم ارائه شود، ثانیاً: یک محور واحد و هماهنگ برای متون و منابع متعدّد در هر علم و فنّ تدوین گردد. در اینجاست که روش درختواره که دارای یک نظام منظم و منطقی است، شکل گرفت. به نظر ما، نظام درختی، بسیاری از نواقص و مشکلات یاد شده را برطرف می سازد؛ زیرا نظام یا نمودار درختی یک علم، درقالب عناوین هماهنگ و دسته بندی منطقی و منظم، می تواند محور تمام متون و منابع آن علم قرار گیرد، به گونه ای که کاربر با جستجو در عناوین درختواره، به مطلوب و خواسته خود در کلیه منابع متصل به این نمودار نایل شود.
• این روش با توجه به سابقه دیرینه مرکز در تهیه معجم های موضوعی، چه جایگاهی در امر اطلاع رسانی متون دارد؟ و نسبت آن با معجم موضوعی چیست؟
» اگر چه معجم موضوعی به خاطر قابلیّت های فراوان و دقتی که در تحلیل متون دارد، دارای هیچ جایگزینی نمی باشد، ولی نقدهای هفت گانه ذکر شده، بر این نوع تحلیل و دسته بندی اطلاعات نیز وارد است. ما مدّعی هستیم که یک نظام درختی، توانایی جبران این نواقص را دارد. بنابراین، درختواره یا نمودار درختی، با ارائه نوعی کیفیّت و شکل دهی جدید اطلاعات، قابلیت حکومت و انطباق و اثرگذاری بر معاجم مختلف از جمله معجم موضوعی را دارا می باشد.
• در نظام اطلاع رسانی، روش های متعدّدی را مشاهده کرده ایم، مثل: نمایه سازی متون، تهیه اصطلاح نامه و استخراج واژگان کلیدی. سؤال اساسی من این است که آیا روش پیشنهادی شما تلفیقی از این روش ها و برطرف کننده نقایص آنهاست؟ که در این صورت روش مستقلی نخواهد بود. و یا اینکه واقعاً روش مستقلی است؟
» همان طور که عرض شد، چون نظام درختی دارای یک ساختار کیفی و شکل دهی جدید است، هیچ منافاتی با روش های تحلیلی دیگر ندارد؛ بلکه می تواند در کالبد معاجم مختلف روح بدمد و کارآیی آن را مضاعف گرداند؛ به عبارت دیگر، معجم های واژه ای و نمایه ای (نمایه بر متن) و موضوعی، قابلیت لازم جهت ارائه به صورت درختواره را دارا می باشد. بنا بر این، نظام درختی نه تنها یک روش جایگزین و هم عرضِ روش های دیگر نیست، بلکه روش مکمّل و ارتقاء دهنده معاجم گوناگون می باشد و حکم فصل را برای جنس دارد.
• منابع مورد استناد در استخراج درختواره مشخصاً چیست؟ آیا ارتکاز اهل فنّ؛ مثلاً محقّقان فقه، در این خصوص می تواند از منابع تلقی شود؟
» چگونگی استخراج درختواره فقه، داستانی دارد که فعلاً مجال بازگویی آن نیست، ولی اجمالاً در پاسخ سؤال شما عرض می کنم که نمودار درختی یک علم، هیچ گاه نمی تواند به صورت انتزاعی و جدای از محتوا و شاکله و ارتکازات آن علم تدوین گردد؛ زیرا یک نظام درختی جهت استفاده بیشتر کاربران و محقّقان محترم، علاوه بر ارائه محتوای علم، باید حاکی از نوع دسته بندی و جایگاه مفاهیم و محتوای آن علم به صورتی منطقی و بر اساس ساختارهای خارجی متون و منابع آن باشد. از همین رو، درختواره فقه به عنوان اوّلین برنامه با محوریّت نظام درختی، از نظر عناوین و شاکله نمودار، حاکی از مصطلحات و دسته بندی های متون فقهی می باشد.
• با فرض اینکه درختواره جدا از متون فقهی استخراج نشده است، این سؤال پیش می آید که این نمودار باید دارای انعطاف قابل توجهی باشد تا در هنگام اتصال به متون، پاسخ مناسبی را ارائه نماید. آیا این ویژگی، مورد توجه قرار گرفته است؟
» با توجه به پاسخ سؤال قبلی، دانسته شد که درختواره فقه از نظر اصطلاحات و شاکله، جدای از متون فقهی استخراج نشده است؛ بلکه بخش فقه و اصول با توجه به بانک های اطلاعاتی معاجم موضعی بخش، و همچنین بررسی کتب فقهی و اصولی مختلف، نظام درختی فقه و اصول را تدوین نموده و نهایت تلاش خود را در راستای تطبیق دقیق آن بر متون قدما - رضوان الله علیهم - به کار برده است. نکته مهم آن است که این ساختار درختی به گونه ای تنظیم شده که واجد قابلیت تطبیق بر متون مختلف فقه و اصول با فروعات گوناگون می باشد.
• گفته می شود که در نظام اطلاع رسانی متون براساس ساختار درختی، دو روش مطرح است: نخست آنکه درختی با معماری باز در نظر گرفته می شود و اطلاعات بدون محدودیت نمایه برداری، در آن منعکس می گردد که در این صورت، نمودار تابعی از محتوا بوده، به تناسب متن گسترش خواهد یافت. دوم آنکه ساختار درختی از قبل تعریف شده و متن براساس محدودیت های ساختار درختی نمایه برداری و به نمودار خورانده شود که در این حالت، محتوا تابع نمودار خواهد بود. در درختواره فقهی مرکز از کدام روش استفاده شده است و دلیل ترجیح آن چیست؟
» به نظر ما هنر یک نظام درختی، انعطاف پذیری و سیال بودن آن است؛ به عبارت دیگر، نمودار درختی یک علم باید قابلیت انطباق بر تمام متون آن علم را داشته باشد، و گرنه نمی تواند پاسخ لازم و کافی را در اختیار کاربران قرار دهد؛ چرا که علوم در حال پیشروی و گسترش هستند و به تبع آن، منابع علم نیز به تدریج متکامل شده و می شوند. پس یک نمودار درختی موفق و پاسخگو باید تابع علم قرار گیرد. در اینجاست که هنر درختواره مورد بحث، به تبع متون مختلف قابل گسترش و توسعه می باشد.
• مباحث غیر فقهی ای که در متون فقهی مطرح شده است، در ساختار درختی شما چگونه مطرح گردیده و دارای چه جایگاهی است؟
» سؤال بسیار بجایی نمودید! بر هیچ کس مخفی نیست که کتب فقهی، گنجینه عظیمی از فروعات و مباحث استدلالی می باشد که در ضمن آن، مباحث مرتبط با فقه نظیر: قواعد فقهی و مباحث اصولی، رجالی، کلامی، تاریخی و ادبی قرار دارد. بر همین اساس، ما بیش از هشتاد فرمت و علامت فقهی و غیر فقهی کاربردی را به عنوان نمایه مکمل به همراه شاخه های فقهی تطبیق شده بر متون قدما، در اختیار جامعه علمی قرار خواهیم داد. ( إن شاء الله)
• جناب آقای برکتین، ضمن آرزوی موفقیت برای حضرت عالی و محققان محترم درختواره فقه، از اینکه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید، بسیار متشکریم.
