ره آورد نور

دکتر جلالی نظریه موج چهارم، عصر مجازی را در دنیا مطرح کرده اند و تاکنون چندین پروژه در سطح ملّی در زمینه توسعه فنّاوری اطّلاعات انجام داده اند.

وی که طراح اوّلین مرکز جامع خدمات کاربردی اینترنت در ایران، ASP است؛ یکی از فعّالان توسعه فرهنگ IT در کشور به شمار می رود که؛ با ارائه بیش از 100 برنامه رادیو و تلویزیونی و بیش از 600 سخنرانی علمی و ارائه ده ها مقاله و مصاحبه در روزنامه ها و مجلّات علمی کشور به فعالیت خود در این زمینه ادامه می دهد.

بانی اوّلین روستای اینترنتی ایران «شاهکوه» که تاکنون نزدیک به 900 هزار نفر از سراسر جهان از طریق وب سایت از آن بازدید کرده اند و اغلب رسانه های جهان آن را مورد تشویق قرار داده اند.

عضو چندین انجمن علمی بین المللی و تخصّصی، عضو مستقل یونسکو در آموزش و فنّاوری منطقه آسیا و اقیانوسیه.

دکتر جلالی، در این سخنرانی به بررسی اهمیت IT در جهان اطلاعات پرداخت و از ورود به دنیای مجازی سخن به میان آورد و مزایا و کاربردهای اینترنت را در حوزه های دینی برشمرد. در ذیل خلاصه سخنان ایشان را می خوانیم. خوانندگان عزیز برای اطّلاع از متن کامل این سخنرانی می توانند به نشانی www.balagh.net مراجعه نمایند.

موج چهارم

فنّاوری اطلاعات از صنایع نوینی است که به تدریج همه حیطه های زندگی بشر را در برخواهد گرفت و باید از مسامحه و کوتاهی در فراگیری و انطباق آن با نیازهای دنیوی و اخروی پرهیز کنیم؛ چنان که حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر نخعی فرمود: «از مسامحه در انجام امور لازم و ضروری بپرهیز». برای درک اهمیت و جایگاه صنعت IT باید نخست بدانیم که در چه عصری زندگی می کنیم. به طور خلاصه، انسان از ابتداء تاریخ تاکنون، چهار دوران یا چهار موج گسترده را تجربه کرده است: موج اوّل، موج تولید غذا و مواد غذایی بود که باعث به وجود آمدن جامعه کشاورزی شد. بعد از مدّتی، نیاز آدمی به ابزار مناسب برای تولید بهتر و بیشتر، موج دوّم را پدید آورد و آن شکل گیری عصر صنعت بود که در فاصله میان سال های 2000-1900م رخ داد. از نتایج این جامعه، رشد چشمگیر جمعیت جهان بود، چنان که در صد سال گذشته جمعیت دنیا 5/1 میلیارد نفر بود، ولی در حال حاضر شش میلیارد نفر شده است. موج سوم، موج اطّلاعات است که بر اساس احتیاج بشر به داشتن علم و دانش افزون تر برای توسعه در امر اختراع و گسترش بهینه صنایع به وجود آمد. این موج، جامعه بشری را به جامعه اطّلاعاتی تبدیل کرد و عصر اطّلاعات را ایجاد نمود، افزون بر این باعث شد تا اینترنت و مراکز اطّلاع رسانی گسترده ای به وجود آیند و صنعت IT توسعه پیدا کند. کشور ما اینک در مرحله صنعتی قرار دارد و متأسفانه هنوز وارد جامعه اطلاعاتی نشده است.

 این سه موج را آقای «الوین تافلر» بیان کرده است. اما چهارمین موج به عقیده بنده، موج عصر مجازی (Virtual age)  است.

عصر مجازی و عرصه های دینی

برای فهم هرچه بیشتر عصر مجازی یا حقیقت مجازی به بیان چند نمونه می پردازیم. جهت ورود به دنیای مجازی به کلاه حقیقت مجازی (Virtual Reality Hat) نیازمند هستیم؛ مثلاً فردی در خانه اش نشسته و این کلاه را به سرش می گذارد. این کلاه با یک سیم به کامپیوتر و سوپر کامپیوتر وصل است و به عنوان مثال، او می خواهد یک روحانی را در منزلش حاضر کند تا او را موعظه دهد و یا برایش روضه بخواند. پس از انتخاب و زدن یک کلید، فرد مورد نظر در جلوی دیدگانش حاضر می شود و با او شروع به سخن گفتن و یا روضه خواندن می کند. ولی در واقع و عالم خارج، شخصی وجود ندارد، بلکه این یک تصویر مجازی است که وجود هم دارد و ما آن را احساس و اثراتش را درک می نماییم.

مثال دیگر اینکه اگر بخواهیم یک جفت کفش از فلان فروشگاه در مشهد بخریم، در صورت وجود دنیای مجازی، در همان لحظه ای که در خانه نشسته ایم، داخل فروشگاه مورد نظر می رویم، کفش دلخواه را پس از پا کردن و اندازه گرفتن، سفارش می دهیم و از فروشنده آن را می خریم. به محض اینکه کلاه را از سرمان برداریم، چند دقیقه بعد زنگ خانه به صدا در می آید و کفش انتخابی را برایمان می آورند.

اکنون در آزمایشگاه M.IT در آمریکا یک مدل ساخته شده که در آن، مثلاً یک هسته پرتقال را به یک دانش آموز می دهند. وقتی کلاه مجازی را بر سرش نهاد، در مقابلش تلّی از خاک ظاهر می شود و او بذر پرتقال را زیر خاک می کارد. آنگاه جلوی چشمانش این درخت، شاخه پیدا می کند، برگ و شکوفه می دهد و در نهایت به میوه می نشیند و آن دانش آموز، پرتقال را از درخت می چیند، پوست می کند، بو می نماید، اما همین که می خواهد به دهان بگذارد، دیگر چیزی وجود ندارد. این یک مدل آزمایشگاهی است که تا این مرحله انجام شده است.

بنده در «ملبورن» استرالیا و نیز در تایلند برای اوّلین بار اثبات کردم که فقط دو دهه دیگر با دنیای مجازی فاصله داریم؛ به گونه ای که مرزها به طور کامل کنار می رود و حرکت ما از یک کشور به کشور دیگر به صورت مجازی صورت می گیرد. بدیهی است که در چنین شرایطی، فرصت تبلیغ دین و اشاعه معارف ناب اسلامی کاملاً مهیاء می شود.

سال گذشته که به اتفاق اساتید دانشگاه به مکّه مکرمه مشرّف شده بودیم، در آنجا حجّ مجازی را مطرح کردم. نخست، خیلی مورد هجوم قرار گرفتم و این نظر را قبول نداشتند و به من می گفتند که در جوار خانه خدا این مسائل را مطرح نکن. بنده به بعثه رهبری مراجعه کردم و حجّ مجازی را برایشان این گونه تفهیم کردم که در حال حاضر سالی صد هزار نفر به سفر حجّ عازم می شوند و در سی سال آینده که جمعیّت کشور ما به مرز صد میلیون نفر می رسد، 97 میلیون نفر آنها از لذّت معنوی حضور در خانه خدا و مشاهد مبارکه محروم اند. چرا نباید برای این خیل کثیر عاشقان حرم الهی شرایطی را ایجاد کنیم که آنها هم بتوانند خانه خدا را زیارت کنند؛ حجّ مجازی یعنی اینکه وقتی شما این کلاه را بر سرت می گذارید، صرفاً با فشردن یک کلید در مقابل کعبه قرار می گیرید. سپس می گویید دوست دارم که در اطراف خانه خدا مثلاً بیست هزار نفر باشد آنگاه شروع به طواف کردن و انجام مناسک الهی می نمایید و از آن حظّی وافر می برید.

مطلب دیگر اینکه حاج آقای ابوترابی، راهنمای حجّاج، در این باره فرمودند که طرح شما در مورد آموزش اعمال حج به حاجیان بسیار مفید است، یعنی قبل از آنکه ما آنها را به کشور عربستان عازم کنیم، در کشور خودمان به صورت زنده مراحل و مناسک حج را به آنها آموزش می دهیم تا در آنجا مشکل خاصی نداشته باشند و ضمن اینکه فرآیند آموزش از جانب روحانیان کاروان های حجّ، به شکل مطلوبی سامان می یابد.

نکته قابل توجهی که بیان آن ضروری می نماید این است که هیچ گاه در برابر تکنولوژی و فنّاوری موضع گیری نکنیم. البته در مقابل روش استفاده و بهره نادرست از این صنایع می توان موضع گرفت و انتقاد کرد؛ مثلاً می توان گفت که باید جلوی فساد اینترنت گرفته شود، ولی صحیح نیست که بگوییم اینترنت به طور مطلق بد و خطرناک است؛ زیرا این نوع طرز تفکّر، ما را از دانش روز و اطّلاعات عظیم جهانی دور نگاه می دارد. در حالی که چه اشکالی دارد یک طلبه چندین شاگرد هم در خارج از کشور داشته باشد و خودش را به یک شهر یا یک کشور محدود نکند. متأسفانه! ایران سوّمین کشور دنیاست که جوانانش از طریق «چت» با یکدیگر ارتباط ناسالم برقرار می کنند. اما شما می توانید از همین فضا، استفاده خوبی را ببرید و از این راه به بحث و گفتگو بپردازید و به جذب نیرو و هدایت اذهان همّت گمارید.

برخی معتقدند که موج چهارم در تاریخ بشریت، عصر فضا (Space age) است و عده ای دیگر اذعان دارند که موج چهارم، نانون تکنولوژی (Nanotechnology) است؛ یعنی صنعتی که سر و کارش با اتم و مولکول است و بشر برای تولید مواد، دیگر سراغ کارخانه نمی رود، بلکه مولکول ها را کنار هم می چیند و مثلاً یک لیوان می سازد. بعضی هم می گویند موج چهارم، عصر ژنتیک است. ولی به نظر بنده، موج چهارم را همان طور که گفتم عصر مجازی می دانم. در عصر مجازی، ذوق و شوق بشر در نیل به معنویت است. انسان به جایی می رسد که همه چیز را تجربه کرده و دیگر ارزش و قداست خانواده را می فهمد و اهمّیّت و احتیاج به معنویّت را به خوبی درک می کند. در چنین جهانی، اگر ما خودمان را همراه صنعت IT نسازیم و در ارائه معارف اسلامی از ابزارهای نوین اطلاعاتی بهره نگیریم، از قافله عقب می مانیم.

بنابراین، نقش فنّاوری اطّلاعات در حوزه های دینی، مثل نقش فنّاوری اطّلاعات در امور اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. از آنجا که صنعت IT کمک شایانی به توسعه دانش و انتقال فرهنگ می کند، باید به آن توجه نمود؛ چرا که دین و اقتدار ما وابستگی عمیقی به فرهنگ دارد و بهترین راه توسعه و انتقال فرهنگی دینی و اجتماعی، و حفظ نظام اسلامی و ارزش های دینی، استفاده از فنّاوری اطّلاعات است و کلید ورود به هزاره سوم، IT می باشد.

مزایای صنعت IT

اولین مزیّت IT این است موجب فزونی اختراعات و اکتشافات می گردد؛ چون قادر است مغز چند میلیارد انسان را کنار هم قرار دهد. در چنین وضعیتی هر لحظه از گوشه و کنار جهان اختراعی تازه به چشم می خورد و هر روزه شاهد ابداعات نوین در عرصه های مختلف خواهیم بود.

یکی دیگر از فواید این صنعت، کاهش هزینه هاست. ضمن اینکه IT به ما کمک می کند تا اطّلاعاتمان را جدول بندی کنیم و به شکلی مطلوب به ساماندهی امور بپردازیم و از کمترین وقت، بیشترین استفاده ها را ببریم.

وجود این گونه مزیّت ها در صورت توسعه IT در حوزه های دینی، موجب می شود که فعالیت های مفیدی که در حوزه علمیه قم انجام شده سامان یابد و به جای کارهای موازی، به خلاقیت (Creativity) و نوآوری (Innovation) روی آورند.

در جهان امروز، ضریب انتقال چهار میلیون و سیصد هزار بیت کامپیوتری است. در حالی که روضه هایی که شما می خوانید، پنجاه هزار بیت کامپیوتری است. یکی از مزیت های IT این است که ضریب انتقال آموزش را در حدّ خیلی بالایی افزایش می دهد. بدیهی است که این امور در زمینه تبلیغ دین و گسترش اسلام ناب محمدی، بسیار مطلوب می باشد.

به هر حال، در عصر حاضر معیار پیشرفت در مسیر دانش، توسعه یافتگی اطلاعات است. مردم دنیا قم و حوزه علمیه را در صورتی می شناسند که شما اطّلاعات خود را روی اینترنت ببرید و آن را در دسترس جهانیان قرار بدهید. ضمن اینکه باید تولید، توزیع و استفاده صحیح از اطلاعات از طریق دوره های مدیریت و تکنولوژی اطّلاعات توسعه یابد. از این رو، ضروری است در حوزه های علمیه کسانی را داشته باشیم که بتوانند حجم انبوهی از Data را مدیریت نمایند تا آحاد جامعه اسلامی از مزایای IT بهره مند شوند و گستره دنیا از اطلاعات مفید و ارزشمند دین که در گذشته و کنار این مرز و بوم در حال تولید شدن است، کمال استفاده را ببرند.

انواع اطّلاعات

برخی از اطلاعات بالقوّه و بعضی دیگر خام اند. اطّلاعاتی که ما در اختیار داریم، خیلی با ارزش است، ولی خام است و هیچ کس به این داده ها دسترسی ندارد. می توان همین اطّلاعات خام را پروراند و به صورت متبلور در اختیار همگان قرار داد. اطلاعاتی که هم اکنون بر روی اینترنت وجود دارد، در شمار اطّلاعات متبلور است.

البته، انسان به دنبال اطلاعاتی است که مورد نیاز اوست. از این رو، باید به دنبال دست یافتن به اطّلاعات ضروری لازم بود و از اتلاف دقت و هزینه پرهیز کرد.

به طور کلّی تمامی داده هایی که در اینترنت وجود دارد، درست نیست، برخی اطلاعات نادرست، و برخی دیگر حقیقی یا درست می باشد. پس لازم است یک معیار صحیح برای سنجش اطلاعات داشته باشیم و به اصطلاح روان شناسِ اطلاعات بشویم و به محض ورود به فضای اطّلاعات درست را از نادرست و سره را از ناسره تشخیص دهیم؛ چه اینکه اطلاعات صحیح و به موقع، باعث افزایش قدرت در تصمیمات خردمندانه و عامل افزایش آگاهی و دانش است.

کاربردها و مزایای اینترنت در حوزه های دینی

اقتصاد دنیا در حال ورود به اینترنت است. اینترنت ما را از اقتصاد متکی بر دست و بازی انسان ها به اقتصاد مبتنی بر دانش سوق می دهد. جدول ذیل که از مجله صنعت و توسعه گرفته شده میزان توسعه موضوعات مختلف بر روی اینترنت را به خوبی نشان می دهد:

همان طور که مشاهده می کنید، 82% فعالیت های اینترنتی به موضوع تجارت اختصاص یافته است؛ یعنی تجارت دیتا از طریق اینترنت انجام می شود. مسائل مستهجن و امور فاسد که تحت عنوان «پورنوگرافی» مطرح است، 1/5 درصد می باشد و این عدد در مقایسه با استفاده های مطلوب دیگری که از اینترنت در جهان می شود، بسیار ناچیز است. ولی متأسفانه دشمن از جمله « CNN »، این چنین تبلیغ می کند که 88% مردم ایران به سایت های جنسی رجوع می کنند. اینها فهمیده اند اگر بخواهند ایران را از مزایای اینترنت محروم کنند باید دائماً تبلیغ کنند که اینترنت مخرب است، فسادآور است و ضدّ دین است. آیا این دسیسه دشمن نیست که ما را از دانش جهانی عقب نگاه دارد؟ بدیهی است که منظورشان دور نگه داشتن جوامع اسلامی از توسعه و پیشرفت نوین می باشد و می خواهند به بهانه آن عده اندک، این خیل عظیم را محروم نمایند.

برای حلّ قضیه پورنوگرافی، راه های زیادی وجود دارد. یکی از راه ها این است که همچنان که بنده به آموزش و پرورش توصیه کرده ام در کتاب های درسی. آدرس های اینترنتی را اضافه کنیم و به دانش آموزان تکلیف بدهیم که روی آدرس های اینترنتی سالم بروند.

در حوزه دینی نیز وقتی دارید کتابی می نویسید، چنانچه مطلبی را از اینترنت یا پایگاه های جهانی گرفته اید، نشانی آن را هم بنویسید تا خواننده بتوانند به آدرس آن مراجعه کنند. باید همدیگر را عادت بدهیم که به نشانی های خوب و ارزشمند هم توجه کنیم. برای خودتان E-mail درست کنید و در سخنرانی های خود پست الکترونیکی تان را معرفی کنید تا از این طریق با شما ارتباط برقرار نمایند.

یکی دیگر از کاربردهای اینترنت در حوزه های دینی، ایجاد حوزه مجازی است. در این صورت، حیطه تدریس شما به یک جا محدود نمی شود و طلاب از کشورهای مختلف می توانند در یک زمان و در کنار یکدیگر به تحصیل مشغول شوند و به آسانی با هم ارتباط داشته باشند و به بحث و گفتگو بپردازند.

و یا در مورد مسائل شرعی از این راه می توان به راحتی به سؤالات مردم پاسخ گفت؛ مثلاً اگر کسی در زمینه شیوه وضوء گرفتن پرسید می توانید با ارسال عکس و فیلم مخصوص به این عمل برای شخص مقابل او را به شکل مطلوبی تعلیم دهید.

نتیجه گیری

در حوزه دینی کاربردهای زیادی برای IT وجود دارد. امیدوارم این سخنرانی زمینه ای شود که به زودی در حوزه علمیه درس IT هم به عنوان یک درس اجباری تصویب شود و طلاب علوم دینی را با این ابزار کارآمد به نحو شایسته ای آشنا سازیم.

در عصری به سر می بریم که جامعه، تجارت و آموزش به سوی IT می رود. حال چنانچه از این حرکت روزافزون جهانی عقب بمانیم، دیگر نمی توانیم کاستی ها را جبران کنیم. عقیده ما بر این است که حوزه های دینی از این ابزارهای نوین برای انتقال مفاهیم فرهنگی و دینی استفاده مطلوب را ببرند. یکی از مشکلات مهم بی توجهی به IT ، فرار مغزهاست. اگر ما به اندیشه ها بهاء ندهیم، به جایی می روند که Information و سرمایه است. متأسفانه! کشور ایران در زمینه فرار مغزها، رتبه اوّل را در میان نود کشور جهان دارد.

مطلب مهمی که لازم می دانم در پایان سخنانم به عنوان جمع بندی بحث بیان کنم، مفهوم چشم انداز (Vision) است. برای انجام هر کاری چهار چیز نیاز است: چشم انداز، مأموریّت، استراتژی و طرح.

به عنوان مثال، وقتی شما می خواهید به شهر مشهد بروید، در اینجا چشم انداز شما برای سفر شهر مشهد است و نه شهر دیگری. حالا نوبت به قصد و هدف از این سفر می رسد؛ زیارت کردن حرم حضرت رضا علیه السلام بیانگر نوع مأموریت شماست که آن را Mission می گویند. اما استراتژی یا سیاست شما مربوط به این می شود که با چه وسیله ای می خواهید این مسیر را طی کنید. و در پایان نیازمند طرح هستید؛ اینکه چند روز می خواهید در شهر مشهد اقامت نمایید، چه مقدار پول همراه داشته باشید و با چه کسانی بروید، اینها همه جزء طرح سفر می باشد.

در خصوص بحث کاربرد IT در حوزه های دینی نیز این چهار چیز ضروری است. اوّل باید بدانید که چشم انداز یا Vision شما کجاست؟ هدف و مأموریت شما در این چشم انداز چیست؟ IT در زمینه استراتژی یا مسیر نیل به این هدف ما را کمک می کند و راه را برای رسیدن به چشم انداز نهایی و هدف آرمانی کوتاه می نماید.

حال، برای اجرای این امور، نیازمند طرح جامع هستیم. در کشور ما طرح وجود دارد، ولی اینکه Vision کجاست و مأموریتمان کدام است و از چه مسیری می خواهید به این هدف و یا چشم انداز برسید، روشن نیست. بنابراین، جهت توسعه فنّاوری اطّلاعات در حوزه های دینی باید به این امور توجه داشت و شجاعانه اقدام نمود و از تکنولوژی روز، در راه اشاعه دین و ارزش های متعالی اسلام استفاده کافی را برد.