هنر
هنر، پدیده ای است که به شدت تعریف گریز بوده و نمی توان آن را در قالب عبارات محصور نمود. اگر چه تعاریف مختلفی درباره این اصطلاح ارائه شده، اما در یک نگاه کلی، می توان هنر را عبارت از خلق زیبایی دانست.(1)
طبق برخی گفته ها، هنر مبتنی بر سه عنصر: «تخیل»، «زیبایی» و «خلاقیت» است. این عناصر دست به دست هم می دهند و پدیده ای را دل انگیز و زیبا می کنند. قوه تخیل، منشأ هنر است و عنصر دیگر، خلاقیت می باشد؛ یعنی یک اثر هنری، نباید کپی برداری از دیگری باشد. طبق این معیار، هنرمند واقعی، تنها خداست که خالق موجودات است؛ «اللهُ خالِقُ کُلِّ شَیءٍ... ؛(2) خداوند، آفریننده هر چیزی است... .»
خدای متعال، انسان را به گونه ای خلق کرده که می تواند هنرنمایی کند؛ خصوصیتی که از روح الهی اش سرچشمه می گیرد. بنابراین، هر اثر هنری که از آدمی صادر می شود، در واقع، برگرفته از خلقت الهی می‌باشد و ما آدمی را به دیده اغماض، «هنرمند» می نامیم.
هنر، نیرویی است ارزشمند که می توان آن را به استخدام اهداف عالی انسانی و نشر معارف اسلامی درآورد؛ همچنان که مستکبران می توانند آن را در راه اهداف استکباری خود به کار گیرند. هنر اسلامی، آن است که تجلی معنویت و تعهد انسان باشد و در خدمت تعالی اندیشه و عمل انسان قرار بگیرد و موجب سستی و انحراف در فکر و عمل او نشود. هنری که تنها در خدمت غرایز پست مادی بوده و تنها خدمتگزار جنبه های دنیوی بشر و احیاناً در خدمت طاغوت ها و انسان های کفرپیشه باشد، هنری مبتذل و غیردینی محسوب می شود. هنر، آنگاه که به عالی ترین مراتب خویش برسد، تأثیر و کاربردی اعجازگونه دارد.
قرآن، معجزه پیامبر خاتم(ص)، یکی از عالی ترین جلوه های هنری است که خداوند متعال آن را پدید آورده و به وسیله آن، بشر را چنان مجذوب خود کرده که منکران را به توهم سحر انداخته است و با اینکه هزار و چهارصد سال با صدای رسا، منکران خویش را به مبارزه خوانده، حتی یک نفر را یارای پاسخگویی نبوده است.
مبلّغان دینی باید به این نکته توجه کنند که وظیفه تبلیغی آنها، صرفاً با گفتن احکام شرعی و خواندن و ترجمه حدیث و بیان خطابه اداء نمی شود و باید تا جایی که ممکن است، متناسب با استعداد خود، هنرمندانه از ابزارهای تبلیغی استفاده کنند.
رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت و نقش هنر می فرماید: «ابزارهای هنری، بی شک، رساترین، بلیغ ترین و کاری ترین ابزار ابلاغ و تبلیغ پیام است(3) ... بارها گفته ام که هر پیامی، هر دعوتی، هر انقلابی، هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقی هم بین پیام های حق و باطل نیست.(4)»
تبلیغ
تبلیغ، رساندن پیام با استفاده از ابزار مناسب و مؤثر می باشد. در جهان امروز، برای جذب انسان ها به افکار و عقاید مختلف، تبلیغات وسیعی صورت می گیرد و صاحبان مکاتب برآن اند تا با استفاده از تبلیغ مناسب، مردم را پیرو خویش سازند و اندیشه های خود را بر آنان تحمیل کنند.
عصر ارتباطات، دوره ای است که همه ما را به ناچار با خود همسو کرده و ناگزیر از پذیرش آثار و توابع آن نموده است. تمام مکاتب و ادیان، فرصت را مغتنم شمرده و در بازار داغ ارتباطات، کالا یا به عبارت صحیح تر، مکتب و عقیده خود را عرضه می نمایند و با تبلیغاتی قوی و نیرومند، مشتریان را به سوی خود جذب می کنند. این روند، وظیفه مبلّغ دین اسلام را بسی دشوارتر نموده و او را به انتخاب مناسب ترین راه توصیه می کند. ازا ین رو، قالب های تبلیغی را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:
- گفتاری، مثل: خطابه، قصه گویی و مداحی.
- نوشتاری، مانند: مقاله، نثر ادبی، شعر، قصه و رمان، طنز، فیلم نامه، نمایشنامه و کتاب.
- دیداری، مثل: نقاشی، عکس، فیلم، مجسمه، تیاتر، خط، گرافیک، کاشی کاری، ماکت سازی و کاریکاتور.
هرکدام از این قالب ها را می توان به تنهایی یا به صورت ترکیبی استفاده نمود. هر قالبی که جنبه هنری قوی تری داشته باشد و به فطرت الهی انسان نزدیک تر باشد، مؤثرتر، مانده گارتر و انتشار آن وسیع تر خواهد بود؛ مثل سخنان حضرات معصومین(علیهم السلام)، به خصوص حضرت علی(علیه السلام) و یا اشعار حافظ و سعدی.
مزایای استفاده از قالب های هنری در تبلیغ دین
برخی از مهم ترین مزایای استفاده از قالب های هنری در تبلیغ دین، به این شرح است:
- تأثیرگذاری بیشتر؛
- ماندگاری؛
- سرعت انتقال؛
- عمومیت پیام گیرنده (زبان های مختلف و سطوح علمی مختلف)؛
- هزینه پایین انتقال پیام به مخاطبان.
تصویرسازی
بعضی از قالب های هنر، ذوقی است و از دسترس عموم خارج است؛ ولی بعضی از قالب ها، اکتسابی است و می توان آنها را از طریق شاگردی در محضر استاد و یا ابزارهای نوین به دست آورد. از قالب هایی که تا حدودی قابل فراگیری می باشد، تصویرسازی و کلیپ است. این موضوع، به جهت استفاده گسترده در شبکه های اجتماعی و اینترنت، و نیز تخصص چندین ساله اینجانب، در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد و آنچه بیشتر مورد توجه ماست، انتقال تجربیات مفید به خوانندگان محترم است. بنابراین، با مثال های واقعی سعی می شود مزایای ذکر شده توضیح داده شود و در خاتمه نیز بعضی از موضوعاتی را که می توان در قالب نماهنگ و تصویر ارائه کرد، پیشنهاد خواهیم داد.
تصویرسازی را می توان یکی از مؤثرترین و کم هزینه ترین قالب های هنری نام برد. البته تصویرسازی دستی، تا حدود بسیاری ذوقی است و اگر هنرمندانه طراحی شود، شامل همه مزایای ذکر شده خواهد بود؛ به طور مثال، نگارگری عصر عاشورای آقای فرشچیان، نمونه بارز یک تصویرسازی موفق است؛ ضمن اینکه موضوع طرح، به جهت همسوبودن با فطرت و عقیده مخاطبان، موفقیت آن را دو چندان کرده است.
نوع دیگری از تصویرسازی، ماشینی می باشد که با نرم افزارهای مختلف دو بعدی و سه بعدی طراحی می شود و تا حدود زیاد قابل یادگیری می باشد. البته باید توجه داشت که ذوق هنری طراح، در موفقیت طرح، بسیار مؤثر است؛ اما با تقویت جنبه های دیگر می توان این ضعف را برطرف کرد.
تصویر متحرک اسم مبارک امام حسین(علیه السلام) که چند تیر (پیکان) به آن اصابت کرده و قطرات خون از آن می چکد، می تواند مثال خوبی برای این مطلب باشد. این کلیپ را بنده قبل از انتشار ویندوز، با برنامه 3ds4 for dos حدود 27 سال پیش در مدت کمتر از 20 ساعت برای یکی از مؤسسات فرهنگی طراحی کردم. این طرح، با اینکه از نظر هنری چندان رتبه ای ندارد و هزینه ناچیزی دربرداشته، ولی به دلیل داشتن سوژه بدیع و منحصربه فرد، تا کنون میلیون ها نسخه از آن منتشر شده و پیام خود را به میلیون ها نفر رسانده است. هم اینک نیز جست و جوی تصویری گوگل، صدها هزار نسخه از آن را از وبگاه های مختلف گزارش می کند.
نماهنگ یا ویدیوکلیپ
نماهنگ یا (5)«Video Clip»، یکی از پربیننده ترین پیام های رسانه ای کوتاه مدت است و به علت همراهی صوت و تصویر، از جذابیت بسیار بالایی برخوردار می باشد. نماهنگ ها در فرمت های مختلف، به راحتی با اپلکیشن های مخصوص ساخته می شوند. در ساخت ویدیوکلیپ، هر قدر موضوع کلی باشد و با کیفیت خوب تولید شود، ماندگاری بیشتری خواهد داشت. همچنین، هر اندازه حجم آنها کمتر باشد، سرعت انتشارشان، بیشتر خواهد بود.
بعضی از نماهنگ ها به صورت تعاملی اند و به صورت یک نرم افزارِ منعطف عمل می کنند و با فرمت های مختلفی تولید می شوند و یکی از معروف ترین آنها، فرمت swf است که با حجم کم و کیفیت بالا تولید می شود.
موضوعات پیشنهادی برای ساخت کلیپ
برای ساخت ویدیوکلیپ، موضوعات متنوعی وجود دارد که در ذیل به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم:
- براهین اثبات خدا و اصول دین؛
- اعجاز علمی قرآن و کلام معصومین(علیهم السلام)؛
- قصه های قرآنی؛
- آموزش احکام شرعی؛
- زندگی نامه بزرگان؛
- انمیشن (پویانمایی) آیات قرآن کریم؛
- معاد و حالات انسان در برزخ؛
- موضوعات اخلاقی و معنوی؛
- پاسخ به شبهات منکران.
چند مثال در موضوع آیات قرآن
در اینجا مناسب است که به نمونه های چند در خصوص آیات قرآن اشاره کنیم که درخور ساخت نماهنگ هستند.
- «إِنَّ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ؛(6) بی گمان، کسانی را که غیر از خدا می خوانید، قادر نیستند مگسی را بیافرینند؛ هرچند در این باره با هم متحد شوند.»
برای درک بهتر مفهوم آیه، می توان از تصاویر میکروسکپی مگس استفاده کرد. گفتنی است که چشم مگس، مرکّب است و هر چشم آن، از بیش 10000 چشم کوچک تشکیل شده است. وقتی یک ده هزارم آن را بزرگ نمایی کنیم، خواهیم دید که خود آن نیز از 10000 چشم کوچک تر ساخته شده است. حالا یک ده هزارم دوم چه اجزایی دارد، برای انسان ناشناخته است و میکروسکوپ های موجود، قدرت شناسایی آن را ندارند. بدیهی است که ساخت هر شیئی، فرع بر شناخت آن می باشد. البته این عدم شناخت واقعی، اختصاص به چشم و یا مگس ندارد؛ بلکه هر موجود مادی، تا حدودی قابل شناخت است و غیر خدای متعال، قادر به خلق و شناخت آنها نیست.
تصاویر استفاده شده می تواند تک فریم (اسلاید) و یا متحرک باشد. اگر طراح، دید دوربین را بازسازی کند و از فضای بیرون وارد چشم مگس شود و به انتهای دید میکروسکپی برسد، جذاب تر و مؤثرتر خواهد بود.
- «إِنَّا کلَّ شَی ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ؛(7) به درستی که ما هر چیزی را به اندازه آفریدیم.»
مفهوم این آیه، بسیار کلی است و شامل مخلوقات مادی و غیرمادی می شود. ده ها ویدیوکلیپ در توضیح این آیه قابل طراحی می باشد. بنده در اینجا فقط یکی از حواس پنج گانه را به طور مثال بیان می کنم؛ همه مخلوقات عالم، آیه و نشانه خداوند متعال هستند و یکی از این مخلوقات، حسّ بینایی ماست؛ «وَ جَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْیِدَةَ؛(8) و برای شما گوش و دیده و دل قرار داد.» قوه بینایی در عوالم مختلف، از جهت شدت و ضعف، یعنی تیزبینی و عدم آن و نیز نزدیک بینی و دوربینی، متفاوت است و بیننده حقیقی، نفس و روح انسان است و چشم فقط یک وسیله در عالم ماده می باشد؛ چنان که ما در خواب با وجود بسته شدن چشم، بعضی از حقایق را به وضوح می بینیم.
دید ما در دنیا از جهت تیزبینی و دوربینی، به اندازه خاص قرار داده شده و مناسب عالم ماده است و اگر کمتر یا بیشتر از این اندازه بود، موجب بروز فساد و اختلال در زندگی انسان می شد. اساساً معنای نظام اَحسن نیز همین است؛ «الَّذی أَحْسَنَ کلَّ شَی ءٍ خَلَقَهُ؛(9) همو که هر چیزی را در نیکوترین صورت آفرید.» بنابراین، مناسب عالم ماده، همین اندازه است و برای اثبات این مطلب، مثل آیه قبل می توان از تصاویر میکروسکوپی بهره جست.
اگر دید انسان، دویست برابر دقیق تر از این بود، هیچ مرد یا زنی به همدیگر رغبت پیدا نمی کرد و هیچ مادری، به پرورش نوازدش رغبت نشان نمی داد و دوستی و رابطه انسان ها مختل می شد و صدها مفسده دیگر نیز به وجود می آمد. تصاویر میکروسکوپی پوست و موی انسان، گواه این مطلب است.
در اطراف ما میلیون ها موجود میکروسکپی وجود دارد که بیشتر شبیه هیولاست و ما روزانه هزاران عدد از آنها را همراه غذا می خوریم و چشم ما آنها را نمی بیند. حال اگر انسان قادر بود موجودات ذره بینی را هم ببیند، هیچ گاه لب به غذا نمی زد و روابط بین افراد نیز به کلی مختل می شد و نظام زندگی دچار آشفتگی و فساد می گردید.
البته عالم ماده، جزء پست ترین عوالم است و کلمه «دنیا» به معنای پست، به این حقیقت اشعار دارد و توانایی و حواس انسان، در این عالم محدود است؛ اما حواس آدمی، از جمله بینایی، در عالم برزخ بسیار تیزبین و قوی می شود؛ به طوری که در حدّ دید مولکوکی یا لطیف تر از آن می باشد. این مطلب در گزارش های تجربه کنندگان مرگ و بسیاری از مکاشفات صحیح، گزارش شده و شاهد صدق این گزارش ها نیز این آیه شریفه در سوره مبارکه «ق» می باشد که فرموده: «لَقَدْ کنْتَ فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکشَفْنا عَنْک غِطاءَک فَبَصَرُک الْیوْمَ حَدیدٌ؛(10) و تو از این روز در غفلت بودی و ما حجاب ها را از برابر چشمت برداشتیم که امروز، دیدگانت تیزبین است.»
بنابراین، با استفاده از تصاویر مناسب، معانی آیات بهتر درک می شود. البته ده ها ویدیوکلیپ راجع به موضوع بینایی می توان ساخت؛ اما برای جلوگیری از اطاله کلام، به همین اندازه بسنده می شود.
با توجه به آنچه ذکر گردید، می توان گفت در یک جامعه دینی، مقوله هنر از مؤثرترین و بهترین ابزارها جهت ارائه حقایق و معارف دین به شمار می آید و هنر می تواند زبان گویای حقایق دین باشد که در این میان، ساخت کلیپ های چندرسانه ای از نقش و تأثیر بسزایی برخوردار است.
هشدار
اصل این نوشتار، به جهت تبیین این هشدار نگاشته شده که اگر آن را جدی نگیریم، علاوه بر خسارت جبران ناپذیر بر جوامع دینی، در مقابل حق تعالی نیز مسؤول خواهیم بود. به تازگی، یک سری ویدیوکلیپ های ملحدانه از طرف بعضی افراد دین ستیز، در اینترنت و شبکه های اجتماعی منتشر شده که ایمان و اعتقاد مردم را هدف قرار داده است. اینان کوچک ترین شبهه های موجود در کتاب ها را با استفاده از هنر طنز، به صورت نماهنگ تولید کرده اند که تعداد آنها به بیش از 270 مورد رسیده است.
با اینکه همه این نماهنگ ها، در واقع نوعی مغالطه است؛ اما به دلیل اطلاعات سطحی افراد جامعه از معارف اسلامی، بعضی از افراد، به ویژه جوانان، در معرض آسیب و تزلزل اعتقادی قرار گرفته اند. بنابراین، بر همه موحدان و مراکز فرهنگی و اسلامی لازم است که جواب این شبهات را با زبان خود آنها، یعنی ساخت نماهنگ های هنری و علمی بدهند؛ به خصوص مراکزی که بودجه فرهنگی دریافت می کنند. چنانچه از این امر مهم غفلت شود، علاوه بر مسؤولیت در مقابل حق تعالی، بیم آن می رود که خدای ناکرده بی ایمانی و دنیازدگی، دامن گیر فرزندان ما نیز بشود.
به تازگی، رهبر معظم انقلاب به این موضوع تأکید کردند که اصل اوّلی در تبلیغ، فقه اکبر، یعنی اعتقادات است و اگر ایمان افراد جامع متزلزل شود، دیگر کسی به سراغ فقه اصغر، یعنی احکام شرعی نخواهد رفت. الآن در مراکز مختلف، بودجه های بسیاری از بیت المال در فروعات دینی هزینه می شود. بنابراین، شایسته است که بخشی از این بودجه، به پاسخگویی در برابر شبهات اعتقادی اختصاص یابد. گفتنی است که نگارنده در این باره آماده هرگونه همکاری با مراکز و مؤسسات دینی و فرهنگی می باشد.
پی نوشت ها:
* کارشناس طراحی و گرافیست ارشد مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی1. ر.ک: پایگاه ویکی پدیا، ذیل واژه «هنر».2. زمر، آیه 62.
3. سخنرانی رهبر معظم انقلاب در مراسم «سالگرد تأسیس سازمان تبلیغات»، 1366/4/1.
4. سخنان رهبر معظم انقلاب در گفت و گو با اعضای سومین کنگره شعر و ادب دانشجویان سراسر کشور ـ جهاد دانشگاهی، 1365/9/27.
5. امامی، کریم. 1388. فرهنگ معاصر کیمیا. تهران: فرهنگ معاصر، چهارم، ذیل واژه «نماهنگ».
6. حج، آیه 22.
7. قمر، آیه 49.
8. ملک، آیه 23.
9. سجده، آیه 32.
10. ق، آیه 22.
