ره آورد نور

کلیدواژگان: ریشه، مشتق، مدخل، واژگان، قرآن.

الف. دانش مفردات و زیر شاخه های آن

مفردات قرآن در تفسیر، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. نخستین کاری که مفسر باید انجام دهد، شناسایی مفردات و روشن کردن معنا و مفهوم آن است. دانش مفردات یا واژه شناسی قرآن، علمی است که به شناسایی واژگان قرآن از نظر: ریشه، مشتقات، اشتقاق، دلالت بر معنای مطلوب، مجاز و حقیقی بودن معنای آن، وجوه و مشترکات، نظایر و مترادفات، اَعلام، دخیل، اضداد و ساختار صرفی آن می پردازد. به واسطه شناسایی واژگان و تبیین مفردات است که می توان به مراد حق تعالی از آیه و مدلول آن پی برد. از این رو، مفسران از صدر اسلام، به تألیف در این زمینه اهتمام نشان داده اند. آثاری که در این موضوع نگارش یافته، با توجه به زیر شاخه های آن، گاهی به صورت مستقل بوده است؛ مانند: غریب القرآن، مفردات الفاظ قرآن، وجوه و نظایر، معرّب یا واژگان دخیل، و گاهی نیز این بحث در لابه لای متن تفاسیر و کتب علوم قرآنی مطرح شده است.(1)

اینک به اختصار هر یک از زیر شاخه های این دانش معرفی می شود.

1. واژه «غریب»

واژگان غریب قرآن، عبارت اند از کلماتی که معنای آن به نظر مفسر ناشناخته و نامأنوس است. طبیعی است که غریب، شامل کل واژگان قرآن نمی شود و بر اساس دانش و اطلاعات مفسران، دامنه آن کم و زیاد می شود. از این رو، این بخش به برخی از واژگان ارتباط پیدا می کند.(2)

واژگان غریب، با «غریب القرآن فی شعر العرب» عبدالله بن عباس (درگذشته 68 هجری) آغاز می شود. وی در این اثر، دویست و پنجاه واژه نامأنوس را مورد بررسی قرار داده و برای معانی آنها، از اشعار عرب شاهد مثال ذکر کرده است. «غریب القرآن و تفسیره» اثر عبدالله بن یحیی یزیدی (درگذشته 237 هجری)، اثر دیگری در این موضوع است. وی در این کتاب، به تفسیر برخی واژگان غریب قرآن به ترتیب سوره ها پرداخته است. پس از آن، باید از «تفسیر غریب القرآن» ابن قتیبه دینوری (درگذشته 276 هجری) یاد کرد. وی نیز در این کتاب به تفسیر پاره ای از واژگان غریب قرآن به ترتیب سوره های قرآن پرداخته است. «تذکرة الأریب فی تفسیر الغریب» عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (درگذشته 597 هجری) نیز مانند آثار مذکور است.

همان گونه که ملاحظه می شود، آثار مذکور و سایر آثار مشابه آنها هر یک، واژگانی را مورد بررسی معنایی قرار داده اند که در نظر مفسر و نویسنده، از جهت معنایی نامفهوم و غریب می نموده است. در نتیجه، هیچ یک از آثارِ یادشده به معرفی همه واژگان غریب قرآن نپرداخته اند و گردآوری تمام واژگان غریب در یک نرم افزار، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

2. مفردات

درک معنا و مفهوم مفردات، نخستین گام فهم قرآن و تفسیر آن به شمار می آید. مفسران تا معنای دقیق و درستی از مفردات به دست نیاورند و مناسبات آن را شناساسی نکنند، هرگز نمی توانند تفسیر صحیحی از آیات قرآن ارائه دهند.(3)

در بخش مفردات قرآن، نخستین و مهم ترین اثر، «مفردات الفاظ القرآن» حسین بن محمد، مشهور به راغب اصفهانی (درگذشته 502 هجری) است. وی از بنیان گذاران دانش مفردات در قرآن به شمار می آید. او با تألیف این اثر، مفردنویسی قرآنی را پایه ریزی کرد. راغب اصفهانی با اینکه بنا داشته است همه واژگان قرآنی را شناسایی کند، برخلاف «غریب القرآن»، با این حال، او برخی مفردات را از قلم انداخته است. بنابراین، کتاب وی از این جهت، ناقص به حساب می آید. علاوه بر این، برخی از واژگانی را که قرآنی نیستند یا بنا بر قرایت شاذ، قرآنی هستند، مطرح کرده که واژه بیگانه از قرآن به شمار می آیند. به تازگی، برخی مفسران، آثاری در این زمینه نگاشته اند؛ مانند «مجمع البحرین» فخرالدین طریحی (درگذشته 1085 هجری)، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» علامه شیخ حسن مصطفوی (درگذشته 1383 شمسی) و «قاموس قرآن» سید علی اکبر قرشی (درگذشته 1390 شمسی).

3. وجوه و نظایر

«وجوه»، به واژگان مشترک معنایی گفته می شود که در قرآن به چند وجه به کار رفته و دارای معانی گوناگون است. «نظایر»، به واژگان مترادف لفظی گفته می شود که در قرآن در یک معنا استعمال شده است.(4) در نتیجه، وجوه و نظایر، همان مشترکات و مترادفات است که نظام یا سیستم جانبی نام دارد.

وجوه و نظایر را در کتاب های «تصحیح الوجوه والنظایر» حسن بن عبدالله معروف به ابوهلال عسکری (درگذشته 395 هجری) و «الوجوه والنظایر لألفاظ کتاب الله العزیز» حسین بن محمد دامغانی (درگذشته 478 هجری) و «نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه والنظایر» عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (درگذشته 597 هجری) باید جست. ابوهلال از آنجا که از پیشگامان وجوه و نظایر است، بسیار مختصر و کوتاه به این موضوع پرداخته است. دامغانی این دانش را گسترش داده و واژگان بیشتری را از این منظر در اثرش مطرح کرده است. ابن جوزی، هرچند متأخر از آن دو است، گسترش چشمگیری در اثرش دیده نمی شود و بیشتر به نقل اقوال آن دو و سایر مفسران پرداخته است. در نتیجه، در این بخش نیز مانند سایر بخش ها، هیچ اثری، جامع و کامل محسوب نمی شود.

4. واژگان دخیل

قرآن، کتابی است که به زبان عربی مُبین و آشکار نازل شده است. زبان اصلی قرآن، عربی فصیح است؛ اما در اینکه واژگانی هرچند اندک، از سایر لهجه های غیرفصیح عربی و غیرعربی در آن به کار رفته یا نه، محلّ اختلاف است. بیشتر قرآن پژوهان و مفسران بر آن اند که در قرآن، واژگان بیگانه به کار رفته است و چون تعداد آن اندک است، به عربی بودن آن زیانی نمی رساند. این واژگان بیگانه را «دخیل» یا «معرّب» نامند.(5)

زرکشی در «البرهان فی علوم القرآن» فصلی را به واژگان معرّب اختصاص داده است. سیوطی در «المهذب فیما وقع فی القرآن من المعرّب» و «المتوکلی فی ما ورد من القرآن باللغات الحبشیة والفارسیة» به صورت مستقل، و در «معترک الأقران فی اعجاز القرآن» و «الإتقان» در ضمن فصلی، به واژگان دخیل پرداخته است. مفسران و قرآن پژوهان نیز به تناسب در لابه لای تفاسیر و آثارشان به آن پرداخته اند. آرتور جفری، خاورشناس انگلیسی، اثری مستقل به نام «واژگان دخیل در قرآن» به آن اختصاص داده است. همان گونه که ملاحظه می شود، هریک از دانشمندان مذکور از زاویه دیدِ خود به این مسأله نگاه کرده و در نتیجه، هیچ کدام واژگان معرّب را به صورت جامع و کامل مطرح نکرده اند.

5. ریشه یابی

شناسایی ریشه واژگان قرآن در تشخیص معنای آن و دستیابی به مشتقاتش، بسیار نقش آفرین است. به جز ادات و حروف و دخیل و اَعلام که ریشه ندارند یا نیازی به شناسایی ریشه آنها نیست، سایر واژگان ریشه دارند و تعیین ریشه آنها، ضروری است. ریشه یایی مشتقات قرآنی، در برخی از منابع قرآن پژوهی مانند: «فرهنگ آماری قرآن» دکتر محمود روحانی، «مفردات الفاظ القرآن» راغب اصفهانی، «قاموس قرآن» سید علی اکبر قریشی، «مجمع البحرین» طریحی و «التحقیق فی کلمات القرآن» علامه مصطفوی، مطرح شده است.

6. اَعلام

اَعلام قرآن، نقش کلیدی در فهم و درک آیات دارد. تعیین اَعلام قرآن و تفکیک صریح آن از غیرصریح، یکی از مراحل تحقیقی است که مفسران باید انجام دهند. ضمایر، اسمای اشاره، موصولات، اضافه و اسمای دارای «آل»، بخش قابل توجهی از واژگان قرآن را تشکیل می دهد که از آنها به «مبهمات قرآن» یاد می شود. مبهمات قرآن، تا گویا و غنی سازی نشوند و به اَعلام غیرصریح تبدیل نگردند، امکان تفسیر دقیق و صحیح آنها پیدا نمی شود.(6)

اَعلام صریح، حداکثر صد واژه را دربرمی گیرد؛ درحالی که اَعلام غیرصریح، بخش قابل توجهی از واژگان قرآن را شامل می شود. برای اَعلام صریح، منابع مستقلی نگارش یافته است؛ «أعلام القرآن» عبدالحسین شبستری، «اَعلام قرآن» محمد خزایلی و «فرهنگ اَعلام قرآن» مرکز فرهنگ و معارف قرآن، از این قبیل است. برای مبهمات قرآن نیز آثاری نوشته شده است؛ مانند: «التعریف والإعلام فیما أبهم من الأسماء والأعلام فی القرآن الکریم» نوشته ابوالقاسم عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی (508 ـ 581ق)، «التکمیل والإتمام لکتاب التعریف والإعلام» نوشته محمدبن علی غسانی معروف به ابن عسکر (636ق)، «صلة الجمع وعاید التذییل لموصول کتابی الإعلام والتکمیل‏» نوشته محمد بن علی بلنسی (782ق) که مهم ترین کتاب در زمینه مبهمات قرآن به شمار می روند. پس از اینها، می توان به «رجال أنزل الله فیهم قرآنا» نوشته عبدالرحمن عمیره و «معجم أعلام القرآن» عبدالکریم تونجی اشاره کرد. البته این آثار با تمام اهمیتی که دارند، از جامعیت قابل قبولی برخودار نیستند.

ب. پژوهش های گروه قرآن نور در زمینه مفردات قرآن

در گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، پژوهش هایی در زمینه مفردات قرآن انجام شده است. برخی از این پژوهش ها، پیش تر در برنامه های قبلی ارائه شده است؛ مانند ریشه ها و مشتقات قرآن در دانش نامه جامع تفاسیر نور، و بعضی دیگر از این پژوهش ها ارائه نشده است؛ مانند: اَعلام قرآن و اِعراب قرآن.

1. ریشه و مشتق

تمامی واژگان قرآن، از نظر ریشه یابی و تفکیک مشتق، با استفاده از منابع اصلی مانند «فرهنگ آماری کلمات قرآن» نوشته دکتر محمود روحانی شناسایی شده و در برنامه جامع تفاسیر نور ارائه شده است. این برنامه با توجه به اینکه جزء کارهای اوّلیه گروه قرآن به شمار می آید، به اصلاح محتوایی و تکمیل ساختاری نیاز دارد که در طرح آینده مورد توجه قرار گرفته است. معانی مشتقات قرآن، در برخی از منابع تخصصی مانند «مفردات الفاظ قرآن» راغب، «التحقیق فی کلمات القرآن» مصطفوی و «قاموس قرآن» قرشی تفکیک گردیده؛ ولی ارائه نشده است.

2. اَعلام قرآن

برنامه اَعلام قرآن، یکی از پژوهش های گروه قرآن است که به انجام رسیده است. همان گونه که گذشت، منابعی که در زمینه اَعلام قرآن و مبهمات آن نگاشته شده، از جامعیت مطلق برخوردار نبوده اند. در نتیجه، ضرورت پژوهش جامعی در گردآوری اَعلام و مبهمات قرآن احساس می شد که خوشبختانه گروه قرآن، به آن دست یافت. در این برنامه، تمامی واژگان قرآن که جزء معارف ادبی هستند، یعنی معارف شش‏گانه، با استفاده از تفاسیر «مجمع البیان» طبرسی و «جامع البیان» طبری، غنی سازی و گویا شده است. فهرستی از اَعلام ـ در حدود 2000 عَلَم ـ شناسایی شده که به بیست و پنج گروه دسته بندی گردیده و هر عَلَم با مقاله ای که به آن اتصال یافته، معرفی می شود.

3. اِعراب قرآن

روشن ساختن ساختار صرفی واژگان و ترکیب نحوی و تحلیل بلاغی آن که تفسیر ادبی نام دارد، جایگاه ویژه ای دارد و از روش های تفسیری پایه به حساب می آید. این دانش که «اِعراب قرآن» نامیده می شود، در تفاسیری به همین نام، از آغاز تا کنون مورد توجه و اهتمام مفسران بوده است.

اِعراب قرآن، یکی دیگر از کارهای قرآن مرکز است. در این برنامه، تمامی واژگان قرآن با استفاده از موتورهای متن کاوی، تجزیه صرفی، ترکیب نحوی و تحلیل بلاغی شده و سپس، نتایج به دست آمده از ماشین، توسط پژوهشگران قرآنی نظارت و بررسی شده تا اطمینان کامل حاصل شود. آنگاه تجزیه صرفی به مشتقات قرآن مفردات، اتصال می یابد. در این برنامه، تمامی واژگان قرآن به صورت هماهنگ و یکسان مورد پژوهش قرار گرفته است. استخراج بانک صرفی و پیکره بندی نحوی جملات قرآن و شناسایی مفردات و جملات بلاغی قرآن، نتیجه این پژوهش به شمار می آید.

ج. فرهنگ نامه واژگان قرآنی

احیای فرهنگ فهم قرآن، در مسیر قرآن پژوهی جایگاه خاصی دارد و از اهداف نظام جمهوری اسلامی و مورد اهتمام شدید مقام معظم رهبری(دام ظلّه العالی) و بزرگان دین می باشد. تحقق این مهم، به ساز و کاری نیاز دارد که فهم مفردات قرآن، یکی از آنهاست.

همان گونه که اشاره شد، گروه قرآن بر آن است تا پژوهشی نوین در واژه شناسی و معناشناختی قرآن کریم ارائه دهد. گفته شد که نخستین مرحله تفسیر قرآن، شناختن مفردات آیه از جهت ساختاری و محتوایی است؛ معنا و مفهوم واژه در دانش واژه شناسی یا لغت، ساختار آن در دانش صرف، جایگاه آن در جمله در علم نحو و نقش ادبی، هنری و فصاحت و بلاغت آن در دانش معانی، بیان و بدیع مطرح می شود.

تمام پژوهش های مذکور، در حال آماده شدن و ارائه است. بدیهی است، عدم دسترسی کاربران به برنامه ای دقیق، عمیق و در عین حال جامع درباره همه واژگان قرآن که یکجا قابلیت های مربوط به یک واژه قرآنی را گردآوری کرده باشد، نیاز به این پژوهش را دو چندان می کند.

دستیابی به آیات قرآن از طریق ریشه و مشتق (جست و جوی لفظی)، از دیر باز در برنامه های قرآنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در اختیار کاربران بوده است؛ ولی کاربر به دنبال واژگانی است که از نظر معنایی، واحد باشد. این واژگان می تواند کلیدواژه یا مدخل باشد. ساختار کلیدواژه، به گونه ای است که با نمایه و موضوع گره خورده و به طور طبیعی، با آنها نقش خود را ایفا می کند و بدون آنها کارایی کامل و دقیقی نخواهد داشت. ازاین رو، باید برای مشتقات قرآن، بانک مدخل تأسیس کرد. در واقع، این پژوهش دارای سه محور ورودی به نام: واژگان، ریشه ها و مداخل است. با استفاده از این سه محور، آیه یا آیات مربوطه شناسایی می شود. هر واژه، دارای دو نوعی توصیف معنایی است؛ یکی فارسی و دیگری عربی، که از منابعی چند استخراج می شود.

منابعی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است، دو دسته‏ اند: تخصصی و عمومی. منابع تخصصی عبارت اند از: «فرهنگ نامه قرآنى» (فرهنگ برابرهاى فارسى قرآن بر اساس 142 نسخه خطى کهن محفوظ در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، تألیف دکتر محمدجعفر یاحقی)؛ «مفردات الفاظ القرآن»، نوشته راغب اصفهانی و ترجمه آن؛ «قاموس قرآن»، به قلم علی اکبر قرشی بنابی‏؛ و برخی از تفاسیر ادبی که به معناشناختی واژگان قرآن پرداخته اند. برای اینکه تمام واژگان قرآن از نظر معنایی پوشش داده شود و برنامه از این جهت، کمبود نداشته باشد، برخی از کتب لغوی به عنوان منابع عمومی، در دستور کار قرار گرفته است که «لسان العرب» و «تاج العروس»، از جمله آنها می باشد.

این پژوهش با 8500 ساعت به مدت دو سال به پایان می رسد و نخست، در پایگاه جامع قرآن(7) ارائه خواهد شد و سپس، به نسخه جدید نرم افزار جامع تفاسیر نور افزوده می گردد. امید است که این پژوهش نیز مانند سایر فعالیت های قرآنی پیشین، مبارک باشد و خدمتی هرچند اندک باشد به آستان قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت (سلام الله علیهم اجمعین).

پی نوشت ها: