ره آورد نور

کلیدواژگان: فضای مجازی، تولید ملی، کالای ایرانی، پیام رسان.

مقدمه

سال 1397 توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران به عنوان سال «حمایت از کالای ایرانی» نامگذاری شده است. فلسفه نامگذاری سال ها، همیشه جلب توجّه مردم به یک ارزش خاصّ و همین طور توجه به یک مشکل است. از سال 1388، نامگذاری سال ها پیرامون مسائل اقتصادی کشور بوده است که این خود، وجود دغدغه هایی در این حوزه از مسائل کشور را بیان می کند. از این رو، توجّه به ابعاد مختلف این مسئله کلّی و به طور مشخص، موضوع سال 1397 که «حمایت از کالای ایرانی» نام گرفته است، مهم می نماید. یکی از این ابعاد، فضای مجازی است که در این روزگار، در همه جای زندگی مردم نفوذ و تأثیر دارد.

پیش از هر چیز، لازم است ابتداء چند نکته به عنوان مقدمه یادآوری گردد.

اوّل، اصطلاح فضای مجازی: منظور از آن، «فضایی تئوری است که ارتباطات کامپیوتری در آن رخ می دهد.»(1) این لفظ در حقیقت، به صورت مستقیم و غیرمستقیم، بسیاری از امور مربوط به اینترنت، کامپیوتر، شبکه و مخابرات، در ابعاد مختلف نیازهای زندگی مردم را نمایندگی می کند.

دوم، مقصود از کالای ایرانی: در اصطلاح، «محصولات و موادّ مختلفی که توسط تولیدکننده، به بازار عرضه شود و در برابر دریافت پول، یکی از نیازهای انسان را تأمین و رفع کند، کالا نام دارد.»(2) در ارتباط با نامگذاری سال، این اصطلاح معنایی عام تر به خود می گیرد و هر گونه خدمت و فعالیتی را که به دست ایرانیان صورت پذیرد نیز در بر می گیرد؛ یعنی هر آنچه موجب رونق کسب و کار، اقتصاد کشور و معیشت مردم باشد و استقلال کشور را در پی داشته باشد. در این صورت، بُعد فضای مجازی که در این نوشتار مد نظر است نیز از زوایای مهم زندگی مردم است و کالاها، خدمات و فعالیت های گوناگونی را شامل می شود.

این مسئله، به قدری اهمّیّت دارد که می توان گفت امروزه هر کسی، مستقیم یا غیرمستقیم از فضای مجازی بهره‎مند است؛ حتی اگر ابزاهای الکترونیکی چون رایانه یا گوشی تلفن نداشته باشد و یا دانش استفاده از آن را نداند. تأثیرگذاری فضای مجازی در اقتصاد، به اندازه‏‌ای است که امروزه اقتصاد دیجیتالی، بخش مهمی از اقتصادهای کشورهای توسعه یافته را به خود اختصاص داده است و کشورهای در حال توسعه نیز برای دستیابی به سهم بالای این بخش در اقتصاد خود، برنامه های مختلفی را در نظر گرفته اند.

سوم، حمایت کردن از کالا و خدمات ایرانی: حمایت از کالا و خدمات، شکل های مختلفی دارد. گرچه خرید و مصرف، از مصادیق بارز آن است؛ امّا استفاده از خدمات، به کارگیری محصولات، فرهنگ سازی، ایجاد گروه و کمپین، تبلیغ و اطّلاع رسانی و ده ها شکل دیگر نیز می تواند از مصادیق حمایت از کالای ایرانی به حساب آید؛ مواردی که در شکل های غیرملموس بوده و معمولاً در زمینه هایی چون فضای مجازی، کاربرد بیشتری دارد.

بنابراین، زمینه سازی برای حمایت از کالاها و نیز به کارگیری خدمات و تبلیغات و اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در این راستا، در هر زمینه ای که باشد، مهم و مورد توجه است؛ یعنی هر فعّالیّتی که زمینه استقلال و خودکفایی و رونق اقتصادی و پیشرفت را فراهم آورد، اگر بر پایه اصول طراحی شود و بر اساس مبانی شرع و قانون صورت پذیرد، ممدوح و مورد تأکید است.

فضای مجازی و زمینه های حمایت از کالای ایرانی

با عنایت به ظرفیت های متنوع موجود در این عرصه و اقبال عمومی به این فضا، در طول سالیان اخیر، ضریب رشد کسب و کار در این حوزه با روندی رو به رشد همراه بوده است. صنعت آی تی، رابطه تنگاتنگی با اقتصاد دارد؛ به نحوی که گفته می شود: «صنعت آی تی، جزو پنج صنعت سودآور دنیا در حوزه های مختلف است و به نحوی با زندگی مردم گره خورده که بخش جدانشدنی حوزه اقتصاد است.»(3)

حضور در فضای مجازی و استفاده از آن برای تقویّت تولید ملّی و حمایت از کالای ایرانی را از چند حیث می توان مورد بررسی قرار داد.

1. سخت افزار و تجهیزات

حیثیّت اوّل، سخت افزار و تجهیزات مختلف مورد نیاز در این عرصه است. باید به مقدار ممکن در این زمینه تلاش شود، توان تولید تجهیزات داخلی افزایش یابد، درباره آن اطلاع رسانی لازم صورت پذیرد، برای استفاده از محصولات داخلی تبلیغات کافی انجام شود و به دنبال آن، برای مصرف کالای داخلی وجود حسّاسیت و تعصّب وجود داشته باشد. این مسائل، مانند سایر کالاها و لوازم در صنعت های دیگر بوده و اختصاص به فضای مجازی ندارد و خودکفایی در آن، مرهون مسائل مختلفی است که در این نوشتار مورد بحث نیست.

2. نرم افزار و محتوا

حیثیّت دوم، نرم افزار است. تولید هر گونه نرم افزار، اعم از برنامه های رومیزی، اینترنتی و موبایلی، از عرصه های مهم و گسترده ای است که می تواند تأثیر بسیاری بر رونق تولید و اشتغال داشته باشد. هر نرم افزار، پایگاه و ابزاری که تولید می شود، اگر جنبه کاربردی داشته باشد یا در یکی از حیطه های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، بازی و سرگرمی کارایی داشته باشد، علاوه بر داشتن فواید فرهنگی، زمینه ای برای رشد و توسعه اقتصاد ملّی و ایجاد اشتغال برای جوانان را فراهم می آورد.

البته توجّه به این نکته لازم است که تولید نرم افزار و راه اندازی هر پایگاه یا توسعه هرگونه برنامه موبایلی، به ناچار با محتوا گره خورده است. بنابراین، تولید محتوا، ساماندهی آن و نیز غنی سازی محتوا، یک مسئله اساسی است که علاوه بر تقویت و رشد سطح دانش و فرهنگ هر جامعه، زمینه مهمّی برای توسعه اقتصادی و کارآفرینی برای جوانان و اندیشمندان است. در این باره، وجود مؤسسات دانش بنیان و همّت و پشتکار جوانان، نقش مهمّی در تولید و توسعه برنامه ها و نیز تهیه و تألیف محتواهای برنامه ها در فضای دیجیتالی دارد. این مسئله، به طور قطع، تأثیر بسزایی در رونق کسب‌وکار از طریق فضای مجازی دارد و می‌تواند نقش مهمی در این باره ایفا کند.

حقیقت آن است که در دنیای امروز، پس از گذشت سال ها از رواج اینترنت، پایگاه های اینترنتی هنوز هم دچار فقر محتوا هستند.(4) این در حالی است که 70 درصد از مخاطبان تمایل دارند که پایگاه های اینترنتی را از طریق محتوا و اطلاعاتی که در اختیارشان می گذارد، بشناسند؛ نه از طریق تبلیغات. تولید محتوا، بسیار ارزشمند و ضروری است. محتوا، یک فاکتور مهم برای تصمیم گیری مشتریان بالقوه است؛ اما شرکت ها درباره تأثیر محتوا تردید دارند یا به کل این فرصت را از دست می دهند و به دنبال دیگر روش های جذب مشتری هستند؛ در حالی که تولید محتوای ارزشمند، یکی از بهترین روش های جذب مشتریان وفادار است.

ایجاد شبکه ملّی اطلاعات و جذابیّت در شبکه های اجتماعی داخلی و دستیابی به اینترنت پاک، همگی در گرو تولید محتوای متناسب با شاخص های بومی و فرهنگی است و می تواند سهم فنّاوری اطّلاعات را در اقتصاد کشور افزایش دهد.

شبکه ملی اطلاعات، علاوه بر درآمدزا بودن می تواند در کشور اشتغال ایجاد کند. فضای مجازی، همانند فضای حقیقی است که می توان با ایجاد محتوای سالم در آن، از ورود محتوای ناسالم جلوگیری کرد. همه این مسائل، ضرورت ایجاد شبکه ملّی اطلاعات و لزوم مشارکت بخش های دولتی و خصوصی در آن را دو چندان می کند.

در وضعیت فعلی، هنوز وضعیت محتوای فارسی و مناسب فرهنگ ایرانی در اینترنت چندان رضایت بخش نیست و درصد کمی از اطّلاعات وب را به خود اختصاص داده است. باید نهضت ملّی تولید محتوا و برنامه های نرم افزاری در دستور کار جدّی دولت، مؤسسات و مراکز مرتبط قرار گیرد تا علاوه بر غنای فرهنگی، توسعه و پیشرفت اقتصادی نیز به دنبال داشته باشد.

در زمینه تولید نرم افزار و برنامه هایی که بتواند محمل نیازمندی های دیجیتالی کاربران باشد، یکی از مواردی که باید بیشتر مد نظر قرار گیرد، توجّه به استارت‏آپ هاست.(5) البته در تعریف استارت‏آپ، بر این مسئله تأکیدی وجود ندارد که حتماً فعالیت آن در حوزه فنّاوری اطّلاعات باشد؛ امّا باید گفت که در سال های اخیر، بسیاری از استارت‎آپ ها، پیرامون این زمینه ها شکل گرفته اند.

برآوردها و گزارش دیده بان جهانی کارآفرینی (GEM) و مؤسسه کارآفرینی و توسعه جهانی (GEDI) که در سال گذشته منتشر شده و مربوط به پایان سال ۲۰۱۶ میلادی است، نشان می دهد که ایران از حیث کارآفرینیِ نوپا و استارت‎آپ، در رتبه ۲۳ جهان قرار دارد. این وضعیت، مشابه کشورهای چین و استرالیاست. بررسی ها حاکی از آن است که در بحث کارآفرینیِ نوپا، کشور سنگال، لبنان و برزیل در رده های پایین قرار دارند و ایران در سطح متوسط این جدول رده بندی دیده می شود. البته در این بررسی ها مشخص شده که وضع ایران در شاخص خروج از کسب و کار نوپا، مناسب نیست. این شاخص، مربوط به تعطیلی کسب و کاری است که فرد قبلاً آن را ایجاد یا مدیریت کرده است. در این شاخص، وضعیّت ایران در حدّ کشورهایی مانند سنگال و لبنان است و از این حیث، اوضاع برزیل بهتر از ایران ارزیابی شده است.

در سال 1395، با هدف توانمندسازی و آسان سازی کسب‌وکارهای نوپا، بانک اطّلاعاتی این کسب و کارها از سوی وزارت ارتباطات ایجاد شده و به ثبت رسیده است. آخرین آمارهای ارائه شده از سوی وزارت ارتباطات، حاکی از آن است که در یک سال اخیر، بالغ بر 1227 استارت‏ آپ در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد شده و 2500 واحد کسب‌وکار مرتبط با این فعّالیّت ها شکل گرفته است.(6) برای سال جاری نیز برای توسعه خدمات کسب و کارهای نوپا که در زمینه شبکه ملی اطلاعات فعّالیّت می کنند، بودجه 500 ملیارد تومانی در نظر گرفته شده است.(7)

3. ویژگی ها و امکانات فضای مجازی

حیثیت سوم، ویژگی ها و امکاناتی است که در این فضا مهیا شده است؛ ویژگی هایی که می تواند از جهات مختلف، زمینه اطّلاع رسانی درباره کالای ایرانی، ترغیب به مصرف آن و فرهنگ سازی در این باره را فراهم آورد. در این باره مناسب است تا نگاهی به ویژگی های فضای مجازی بیندازیم و نقش و جایگاه هر یک را در خصوص حمایت از کالای ایرانی بررسی کنیم.

فضای مجازی، مانند هر پدیده دیگر، دارای ویژگی های مثبت و منفی است. باید به ویژگی های مثبت آن به عنوان یک فرصت نگریست و درست و به موقع از آن استفاده کرد و از ویژگی های منفی آن، به عنوان یک چالش و مشکل دوری کرد. برخی از مهم ترین ویژگی های فضای مجازی که در بحث حمایت از کالا و خدمات ایرانی می تواند یک فرصت باشد و مورد حمایت قرار گیرد، عبارت اند از:

3ـ1. عمومی بودن

این ویژگی فضای مجازی، به عموم کاربران در هر زمان و از هر جای دنیا این امکان را می دهد تا از طریق این بستر، به شیوه ای آسان و راحت، داده های مورد نظر خود را بیابند و برای هر گونه تعامل، با دیگران ارتباط برقرار کنند. فضای مجازی، در اختیار همگان است و تولیدکننده و مصرف‎کننده در هر سطحی که باشند، می توانند برای اطلاع رسانی و اطّلاع یابی از محصولات و خدمات مورد نظر خود، از آن استفاده کنند.

در گذشته ای نه چندان دور، فقط افراد خاصّی، آن هم در شهرهای بزرگ، می توانستند از طریق نشریات و مطبوعات به اطّلاعات دسترسی داشته باشند و از اخبار روز و مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مطّلع شوند؛ امّا امروز در دوره فضای مجازی و پیشرفت دنیا بر اساس یافته های جدید مبتنی بر فنّاوری اطّلاعات، تمام افراد حتی در دورترین نقاط نیز می توانند به شکل برابر از این امکانات بهره مند شوند، به راحتی به اخبار و اطّلاعات دسترسی یابند، داده های خود را به اشتراک بگذارند و از نیازهای دیگران مطّلع شوند و نیازمندی های خود را اعلام نمایند. این ویژگی، در حقیقت، نوعی عدالت رسانه ای است که اتفاق افتاده است؛ پدیده ای که در رونق کسب و کار و برآمدن نیازهای شهروندان کارگشاست.

3ـ2. دستیابی به اطلاعات نهایی و روزآمد در کمترین زمان

در این فضا، آخرین اطّلاعات تخصّصی در زمینه های مختلف همچون: اعتقادی، اجتماعی، اقتصادی و هنری فراهم است و کاربران به صورت لحظه ای می توانند میزان قیمت، درآمد و تغییرات قیمت ها و هزینه ها را ملاحظه کنند و بر اساس آن تصمیم بگیرند. اطّلاع رسانی در این فضا، با سرعت بالا صورت می‌پذیرد. این ویژگی نیز در تبادلات اقتصادی، بسیار راهگشاست.

3ـ3. جذابیت، تنوع و نفوذ بالا

جذّابیّت و تنوّع در اطّلاعاتی که در فضای مجازی ردّ و بدل می‌شود و مخاطب محور بودن اغلب داده ها در آن، به گونه ای است که امکان نظر سنجی و ارزیابی در این فضا را به بهترین شکل مهیا می نماید. میزان نفوذ آن در هر مکان و هر زمان و برای همه کاربران در هر سطحی که باشند، مشهود است؛ به ویژه میزان ضریب نفوذ و اثرگذاری شبکه های اجتماعی در زندگی انسان مدرن، تا بدان حدّ شده که زمینه را برای هر تولیدکننده کالا و هر ارائه دهنده خدمات فراهم نموده تا در صدد ترغیب مخاطبان به سوی کالا و خدمات برآید.

در این میان، شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها، پیشتازند؛ به نحوی که بر اساس آمار، امروزه 33 درصد جامعه ایرانی از طریق شبکه های اجتماعی، با برندها و محصولات و خدمات جدید آشنا می‌شوند. چنان که گفته اند، پست های شبکه های اجتماعی، تا 78 درصد روی خرید مردم تأثیرگذار است. مطالب شبکه های اجتماعی، تا 85 درصد می تواند به تغییر رفتار انسان منجر شود و اعتماد به مطالب شبکه های اجتماعی، تا 46 درصد برآورد شده است.(8)

از این ویژگی، می توان برای فرهنگ سازی و ترویج کالای ایرانی و فراهم کردن زمینه حمایت از آن، استفاده کرد.

3ـ4. ارزان و ارزنده

تبلیغ و اطّلاع رسانی در این فضا، نسبت به سایر روش ها و سایر رسانه ها، ارزان است. میزان دستیابی به ۱۰۰۰ نفر مخاطب در یک روزنامه، بیش از ۱۰۰ برابر هزینه در برابر دستیابی به همین تعداد مخاطب در یک شبکه اجتماعی دارد.

با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی، در بسیاری از روابط اقتصادی و اجتماعی، دیگر نیازی به مراجعه حضوری برای خرید کالا یا خدمات نیست. این امر، باعث کاهش میزان قابل توجهی از هزینه های اقتصادی می شود. کاهش رفت و آمدهای غیر ضروری درون شهری و در نتیجه، کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی هوا، کاهش مصرف کاغذ و هزینه های چاپ و نشر و سایر هزینه ها، از جمله پیامدهای تبلیغ و اطّلاع رسانی در فضای مجازی است.

پیام رسان ها

در سال های اخیر شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها به عنوان بزرگ ترین دستاورد اینترنت و فضای مجازی، به دلایل مختلف با اقبال عمومی مواجه شده و هر کدام به تناسب اهداف خود، فعّالیّت هایشان را گسترش داده اند؛ البته در ایران آمار دقیقی از میزان نفوذ شبکه های اجتماعی در جمعیّت کشور، وجود ندارد؛ همان طور که آماری قابل اتکاء از میزان نفوذ این ابزار در تصمیم گیری های ایرانیان نیز وجود ندارد؛ امّا آمارهای غیررسمی از ضریب نفوذ 80 درصدی اینترنت و وجود بیش از 40 میلیون گوشی هوشمند در کشور خبر می‌دهد. همین آمارها بیان می کند که 53 درصد از مردم ایران، حداقل عضو یک شبکه اجتماعی هستند و بیش از 60 درصد جوانان در این شبکه ها عضویّت دارند. در روزهای اوج تمایل به پیام رسان تلگرام، حدود 40 میلیون ایرانی از آن استفاده می کردند.(9)

گسترش استفاده از پیام رسان ها در کشور نشان داد که این پیام رسان ها می توانند بستری برای شکل گیری و گسترش فعالیت برخی کسب و کار ها و ایجاد اشتغال باشند. تلگرام، شناخته شده ترین و محبوب ترین پیام رسان در بین کاربران ایرانی بود؛ به طوری که نصف جمعیّت ایران از کاربران آن بودند. این پیام رسان، نه تنها وسیله ارتباطی برای ایرانیان بود، بلکه قابلیت های آن باعث شده بود بسترساز بیش از حدود 9000 کسب و کار شود.

پیام رسان های داخلی، یکی از جنبه های حمایت از کالای ایرانی هستند. درباره استفاده از پیام رسان داخلی باید گفت که این پدیده، فی نفسه به دلیل اینکه یک محصول نرم افزاری داخلی است، بستر و سامانه ای است که می تواند موجب اشتغال‎زایی باشد. حضور کاربران و استفاده آنها از پیام رسان های داخلی می تواند باعث ایجاد ارزش افزوده بالایی در کشور باشد و چندین هزار نفر در مناطق مختلف کشور به واسطه مسائل زیرساختی، فنّی و محتوایی آنها مشغول به کار شوند. بنابراین، استفاده از پیام رسان خارجی نیز همانند واردات کالای خارجی و حتی بیشتر از آن، می تواند باعث از بین رفتن فرصت های شغلی زیادی بشود.

باید این اطمینان را به مصرف کننده داخلی داد که با پیام رسان داخلی، نه تنها مشکلی برای کسب و کار او به وجود نمی آید، بلکه با اطمینان خاطر، بیشتر تولیدکنندگان اقتصادی و علمی می توانند در این محیط سرمایه گذاری کنند.

تحقق حمایت از کالای ایرانی در فضای مجازی

حال با این همه شرایط و امکاناتی که در فضای مجازی فراهم آمده، برای تحقق شعار سال 97 و حمایت از کالای ایرانی در فضای مجازی چه باید کرد؟ در پاسخ باید گفت: برخی از اقدامات، عملی و اجرائی است و بیشتر مربوط به امور زیرساخت و تجهیزات می‌شود و برخی دیگر، مربوط به محتوا و انتشار آن، و برخی نیز مربوطه به اطّلاع رسانی، تبلیغات و فرهنگ سازی است. به نظر می‌رسد، هر یک از اقدامات ذیل به نوبه خود می‌تواند سهمی در تحقق این مهم داشته باشد:

• توجه به زیرساخت ها و سرمایه گذاری در آن. این مسئله، بیشتر باید از سوی مسئولان دنبال شود؛
• سامان دادن به شبکه ملّی اطّلاعات؛
• عزم ملّی مردم برای استفاده از ابزارها، برنامه ها و بسترهای مجازی داخلی که پیام رسان های ملّی، مصداق بارزی از آنها هستند؛
• راه اندازی کمپین های حمایت از کالای ایرانی و ترویج اندیشه توجّه به تولیدات داخلی در اینترنت؛
• فرهنگ سازی پایگاه های ارزشی، کانال ها و گروه های وابسته به افراد یا مراکز و مؤسسات مرتبط با موضوعات سبک زندگی و نهادینه کردن فرهنگ استفاده از کالای داخلی؛
• ترغیب و تشویق به پژوهش و بررسی پیرامون موضوعات و عناوین پژوهشی و تبلیغی، توسط صاحبان قلم و اندیشه؛ به ویژه کسانی که متکفّل مؤسسات پژوهش اقتصادی هستند؛
• تبلیغات مفید و مؤثر از طریق مراکز و مؤسسات تبلیغاتی در قالب: بنر، استیکر، جملات زیبا و سایر اقلام تبلیغاتی برای استفاده در پایگاه ها و شبکه های اجتماعی؛
• اطّلاع رسانی مناسب توسط تولیدکنندگان و دست اندرکاران عرضه کالای ایرانی در فضای مجازی؛ به ویژه اطّلاعات مربوط به کیفیت، قیمت اجناس داخلی و مقایسه آن با اجناس مشابه خارجی؛
• تولید برنامه هایی برای معرفی و ترویج کالا و خدمات ایرانی توسط تولیدکنندگان و توسعه دهندگان برنامه ها و نرم افزارهای رایانه ای.

سخن پایانی

در مسئله حمایت از کالای ایرانی در حوزه فضای مجازی، مثل سایر حوزه ها، مردم نقش مهمّی را ایفا می کنند؛ چنان که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در بیانات خود به مناسبت حلول سال 1397 به این نکته اشاره کردند و فرمودند: «بنده در شعارهای سال ها معمولاً مخاطب را مسئولین قرار می دادم؛ امسال مخاطب، همه آحاد ملّت و از جمله مسئولین خواهند بود.»(10)

درک و فهم هوشمندانه ملّت ایران در موارد مشابه، نشان داده است که در موقع مناسب، ایفاء نقش می کنند و وظیفه خود را به خوبی انجام می‌دهند؛ چنان که در سال 96 رفتار کاربران در فضای مجازی در واکنش به رویدادهای مهم سال 96، توسط سامانه رصد و تحلیل فضای مجازی پایشگر مورد بررسی قرار گرفته است و نشان داده است که کاربران ایرانی در مورد ده اتفاق مهم سال 96، بالغ بر 6 میلیون و 600 هزار توئیت و پست منتشر کرده اند.

یکی از این رویدادها که در شمار ده مطلب اوّل مورد توجه کاربران بوده، انتشار پست هایی در حمایت از کالای ایرانی و ترغیب به استفاده از آن بوده است. در این باره، هشتگ «پای کار ایرانیم» و «ایرانی می خریم»، دو هشتگ غالب این موج بودند که در حمایت از تولید ملّی مورد توجه کاربران قرار گرفت.

امید است که در سال 97، گام های مهمّی برای راه اندازی خدمات پایه و پُرکاربرد بومی در بستر شبکه ملّی اطّلاعات، توسعه هوشمندی و اینترنت اشیاء، تولید محتوا در حوزه فرهنگی و نظام جامع تنظیم مقرّرات فضای مجازی و در نهایت، توسعه اقتصاد و کسب و کار در فضای مجازی و حمایت از کالای ایرانی برداشته شود.

پی نوشت ها:

*پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

1. www.oxforddictionaries.com
2. https://fa.wikipedia.org
3. www.isna.ir/news/96032011149

4. ر.ک: اکبری، احمد، «فضای مجازی در انتظار تولید محتوای دینی»، ره آورد نور، ش 46، ص 43.
5. استارت آپ، یا معادل فارسی آن، رویداد شتاب، رویدادی است که به منظور راه اندازی شرکت ها و کمپانی های نوپا برگزار می شود. بنا بر تعریف متخصصان، استارت آپ، یک کمپانی نوپاست که راه حلی نوین را برای یک مسئله ارائه می کند.

6. www.tccim.ir/news/FullStory.aspx?nid=53739
7. www.mokhbernews.ir/Home/ShowNewsInfo/3379516

8. برداشت از سخنرانی دکتر امیر خانلری در کنفرانس مدیریت تبلیغات که در ۱۹ خردادماه 13۹۴ در دانشگاه تهران ایراد شده است.
9. موسویان، سید مرتضی، عضو شورای سیاستگذاری جشنواره ملی فرهنگی هنری «ایران ساخت» قابل دسترس در:

www.isna.ir/news/95072716534

10. آیت الله العظمی خامنه ای، سید علی، بیانات معظم له به مناسبت حلول سال 1397 شمسی، قابل دسترس در:

www.leader.ir/fa/speech/20823/leader.ir