کلیدواژگان: محتوای دینی، کاربران عمومی، کپی رایت.
مقدمه
اقیانوس معارف دینی که امروزه در اختیار ما است، حاصل زحمات انبیا، اولیا و عالمان بزرگی است که عمر خود را در راه اعتلای پرچم دین و دین‌داری صرف نموده اند. ما وامدار زحمات عالمان و دین‌داران بزرگی هستیم که سخاوت‌مندانه، حاصل تلاش‌های خود را در اختیار گذاشتند تا دل‌های تشنه نسل های پس از خود را سیراب نمایند.
اکنون که ابزارهای ارتباطات و اطلاعات، روزبه‌روز بیشتر خود نمایی می کند و انفجار اطلاعات به معنای حقیقی‌اش، رخ نموده، چه شده است که سرچشمه های زلال معارف دینی و احکام و مسائل نجات‌بخش اسلامی، در این عرصه، همچنان غریب مانده‌اند. مگر نه این است که بسترهای مناسب جدید به گونه‌ای فراهم آمده‌اند که با سرعت و دقت هر چه بیشتر، می‌توانند عهده‌دار انتقال مجموعه‌ای عظیم از اطلاعات، در زمانی اندک باشند؟
از سوی دیگر، امروز پایگاه‌های متعددی نیز خود را متکفل تبلیغ، ترویج و اطلاع‌رسانی در حوزه‌های دینی، مذهبی و فرهنگی می‌دانند. با این حال، هنوز گونه‌ای از خلأ اطلاعاتی احساس می‌شود.
البته بسیاری از اصحاب تبلیغ دین، از بسترهای سنتی رحل اقامت نموده و در وادی جدید فناوری اطلاعات وارد شده‌اند و از آن بهره می‌برند! این سخن در جای خود درست و دقیق است که البته باید بهتر و بیش از وضعیت موجود هم باشد؛ اما با یک نگاه دقیق و موشکافانه می‌توان پی برد که آن دریای بیکران معارف دینی که دستورات دین را در ابعاد زندگی مختلف به نمایش می‌گذارد، در این بستر جدید، تمام و کمال ارائه نشده است و آنچه بیان شده نیز از استاندارهای لازم برخوردار نیست و به‌خوبی از گونه‌های مختلف اطلاع‌رسانی، متناسب با مخاطب هدف و نیازهای وی، استفاده نشده است.
مخاطب عمومی محتوای دینی
روی سخن در این نوشتار، در تولید محتوای دینی برای سطح عمومی و متناسب با مخاطب عمومی است.
اصولاً تعیین مخاطب، از گام‌های اوّل طراحی و تحلیل یک پایگاه داده در اینترنت است و شناخت نیازهای وی، از آن نیز مهم‌تر است. در تعیین مخاطب، تعیین سطح محتوا، نسبت به تعیین سن و جنس و تحصیلات مخاطبان کارآمدتر است.
مراد از مخاطب عمومی برای محتوای دینی، کسانی هستند که اطلاعات آنان درباره آموزه‌های دینی محدود، کم‌عمق و سطحی است؛ دین‌دارانی کم‌اطلاع، اما علاقه‌مند به معارف دینی و دستورات آن. ممکن است از حیث اطلاعات و تحصیلات در سایر رشته‌های علمی، از دانش بالایی هم برخوردار باشند، اما در حوزه معارف دین نیازمند آگاهی صحیح، دقیق و منسجم هستند. ویژگی‌های خاص این دسته از مخاطبان، حساسیت تهیه و ارائه اطلاعات دینی برای این گروه را مهم می‌نمایاند؛ چرا که لازم است اطلاعاتِ ارائه شده، کوتاه، گویا، مفید و مستند باشد و با قلمی روان به رشته تحریر در آمده باشد تا خواننده را به خوبی در پی خود بکشاند.
محتوای عمومی دینی
اگر مخاطب عمومی درست شناخته شود، محتوای مورد نیاز وی و متناسب با او را می توان محتوای عمومی دینی نامید. محتوای عمومی، همان مسائل و معارف دینی است که به صورت منسجم، متقن، روان، گویا و به دور از پیچیدگی‌های علمی، برای مخاطب عمومی ارائه می‌شود.
محتوای عمومی دینی، باید درخور شأن و جایگاه معارف دین و متناسب با کاربران آن باشد. بنابراین، باید مستند، روزآمد و کاربردی باشد، دارای ارجاعات صحیح و معتبر بوده، روان و گویا بیان شده باشد. افزون بر این‌ها، از اغلاط نگارشی و ویرایشی به دور باشد، زیبا و چشم نواز بوده و با اقلام چند رسانه‌ای آراسته شود تا ملال‌آور نباشد.
محتوا، حرف اول را می زند
شنیده می‌شود که گاهی در مقام تهیه طرح یک پایگاه، به تنها چیزی که اندیشیده نشده و در طرح برای آن جایگاهی در نظر نگرفته‌اند، محتوا است. محتوا از کجا می آید؟ چه سطحی از محتوا در اختیار است یا تهیه خواهد شد؟ افق چشم‌انداز محتوا در طول عمر پایگاه چگونه است؟ چه حجمی از اطلاعات برای ارائه در این پایگاه پیش‌بینی شده است؟ محتوا چگونه تولید می‌شود و چه کسانی بر آن نظارت خواهند داشت؟ این‌ها همگی سؤالاتی است که در بدو طراحی یک پایگاه اینترنتی باید مدّ نظر قرار گیرد.
حتی گاهی گفته می‌شود: «محتوا که معلوم است، مهم طرح سایت است. گزینه‌ها، دسته‌بندی‌ها و امکانات نمایشی و فنی آن مهم است»؛ غافل از این‌که در وب، محتوا حرف اوّل را می‌زند. در این موارد، بهتر است ابتدا یک مرکز تولید محتوای دینی راه‌اندازی کنیم تا یک وب‌گاه؛ چه اگر محتوای مناسب تولید شود، پایگاه را به دنبال خود خواهد آورد.
بدیهی است که به خطا رفته‌ایم اگر بنای تأسیس یک وب‌گاه را می‌گذاریم یا اندیشه داشتن یک پایگاه دینی ممتاز را در سر می‌پرورانیم، قبل از آن‌که به سازوکار تولید محتوا و مدیریت محتوای آن از نظر کمی و غنابخشی آن از نظر کیفی بپردازیم و یا صرفاً به سراغ نیازمندهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، برنامه‌نویسی، ثبت دامنه و اختصاص فضا برویم.
پایگاه دینی هم مانند بسیاری از پایگاه‌های دیگر، ابزار کاری برای گونه‌هایی از فعالیت‌های تبلیغی، ترویجی و اطلاع‌رسانی است. پس، تولید محتوا، مقدم بر ابزار آن است.
مگر می‌توان قبل از آن‌که نویسندگانی توانا و صاحب قلم نافذ داشت، دست به راه‌اندازی یک نشریه زد؛ حتی با خرید بهترین لوازم و تجهیزات چاپ و نشر نیز نمی‌توان یک نشریه موفق، با خوانندگان بسیار داشت. آنچه حرف اول را می‌زند، برنامه‌ریزی و جهت‌گیری برای تهیه و ارائه مقالات و مطالب خوب و قابل استفاده و مورد نیاز است. باید تعدادی از محققان و نویسندگان توانا و صاحب فکر و اندیشه در اختیار داشت، تا بتوان پیش از دست یازیدن به ابزار نشر، تکلیف محتوا را مشخص نمود.
در یک پایگاه اینترنتی دینی نیز، قضیه همین‌گونه است؛ یعنی فکر و ایده مناسب و برنامه‌ریزی صحیح برای شناسایی، تهیه و تولید محتوای مناسب، مقدم بر راه‌انداری یک پایگاه یا تهیه زیرساخت‌های فنی است.
محتوا قبل از طراحی
این مشکل مهمی است که متصدیان مراکز دینی معمولاً در راه‌اندازی یک پایگاه برای مرکز یا مؤسسه خود، به دنبال آن هستند که وب‌گاهی ایجاد کنند که ممتاز و اول باشد و یا مرجع همه نیازمندی‌های دینی کاربران باشد؛ اما کمتر فکر کرده‌اند که چه مطالبی را در آن عرضه خواهند کرد. این مراکز گاهی خود را متکفل محتوای دینی و مبلغ معارف ناب اسلامی می‌دانند و به همین جهت، در صدد استفاده از ابزارهای جدید برای تبلیغ و معرفی دین هم بر می‌آیند؛ ولی در مورد این‌که این معارف ناب را چگونه و برای چه سطحی تهیه کنند، فکری نکرده‌اند.
اگر از ابتدا بدانند که چه دارند، ابزار آن را بهتر طراحی خواهند کرد. درست است که آن ابزار می‌تواند یک پایگاه باشد؛ اما این‌که پایگاه چگونه باشد، چه ساختاری داشته باشد، از چه امکاناتی استفاده کند و کدام فناوری را به کار گیرد، همه بسته به آن است که محتوای خود، نیاز مخاطب و سطح خواسته‌های او را بهتر بشناسند. متأسفانه، گاهی کار به عکس می‌شود؛ یعنی ابتدا تصمیم می‌گیرند که یک سایت داشته باشند، بعد برای این‌که درون آن چه عرضه کنند و یا سرویسی ارائه دهند، برنامه‌ریزی می‌کنند!
محتوای دینی عمومی در اینترنت
نگاه ما در این مجال، به وضعیت محتوای تخصصی و عمومی، متون و منابع اصلی یا فرعی دین نیست. گرچه به طور کلی وضعیت محتوای دینی در فضای وب، چندان رضایت‌بخش نیست، اما روی سخن را فقط به سمت وضعیت محتوای عمومی می‌بریم؛ محتوایی که مورد نیاز و استفاده کاربران مبتدی در حوزه معارف دینی است.
مهم‌ترین نکات مربوط به محتوای عمومی در پایگاه‌های اسلامی فارسی‌زبان را می‌توان در مسائل ذیل خلاصه کرد:
1. فقر محتوا
مطالب و معارف دینی که مناسب با مخاطب عمومی باشند، هنوز به شکل کامل و منسجم در فضای مجازی عرضه نشده‌اند. مطالب ارائه‌شده نیز متناسب با فهم و نیاز مخاطب عمومی، غنی‌سازی نشده‌اند.
اکنون متون دینی در اینترنت، دچار نوعی پراکندگی و آشفتگی است. چند پایگاه سراغ داریم که آموزه‌های دین و زیبایی‌های آن را در قالب نوشتارهای: ادبی، کوتاه و آموزنده یا به صورت سؤال و جواب، با عنوان‌گذاری دقیق و گویا، عرضه کرده باشد؟
تحقیقی که روی پانصد پایگاه پر بازدید ایرانی در یک مقطع زمانی مشخص (1)، صورت گرفته، نشان می‌دهد که تنها 8 مورد از این پایگاه‌ها به عنوان پایگاه‌های برجسته و شاخص مذهبی و دینی شناخته شده‌اند که به طور گسترده‌ای به ارائه مطالب و محتوای دینی پرداخته‌اند.(2)
کدام پایگاه، داده‌های دینی را از متون اصیل گرفته، تجزیه کرده و معارف دین اسلام را نظم داده و در اختیار کاربران قرار داده است؟ ریشه اصلی این مشکل، آن است که سهم فرهیختگان در تولید محتوای دینی در اینترنت، کم‌رنگ است. عدم حضور متخصصان مسائل دینی و کارشناسان عرضه محتوا، باعث ایجاد یک خلأ و چالش در این باره شده است.
2. عدم سطح‌بندی مطالب
مطالب دینی باید بر اساس سطح مخاطبان طبقه‌بندی شود. گروهی از مخاطبان، افراد کم‌اطلاع از مسائل دین هستند که در این حوزه، مبتدی به شمار می‌آیند. پس، سطح اطلاعات مورد نیاز آنان، نسبت به گروه دیگری که در رتبه دیگری هستند، متفاوت خواهد بود. چه بسا بتوان گروه دوم را مخاطبانی دانست که در حد کلیات و اصول و فروع دین، از تعالیم دینی آگاهی دارند و به آن عمل می‌کنند. سطح دیگری را نیز می‌توان در نظر گرفت که در آن، اطلاعات برای مخاطب اندیشمند و محقق و مطلع از جزئیات معارف دین تهیه و ارائه شود.
متأسفانه، امروزه با همه تلاش‌هایی که برای ارائه و ترویج آموزه‌های دین شده، در فضای وب هنوز محتوای دینی متناسب با نیاز سطوح مختلف مخاطب و با توجه به ادبیات هر یک از آنان و مطابق با علاقه‌مندی‌های آنها، عرضه نگردیده است. بسیاری از مطالبی که در پایگاه‌های دینی به مخاطبان عرضه می‌شود، جذابیت ندارند و به صورت روزآمد بیان نشده‌اند.
3. ذکر نکردن منابع مشخص و معتبر
جایگاه و اهمیت ویژه محتوای دینی که بیانگر احکام الهی و دستورات شرع مقدس هستند، اقتضا می‌کند مطالب دینی در هر کجا که ارائه شوند، همراه با مدرک و منبع معتبر و شناخته شده باشند. امروزه اینترنت در این زمینه دچار نوعی بحران شده است؛ از سویی، نقل مطالب دینی در برخی پایگاه‌ها یا وبلاگ‌های ناشناخته، و ارائه هر گونه نوشته به اسم مطلب دینی، بدون ذکر منبع و مأخذ و از سوی دیگر، بی‌توجهی کاربران و مراجعان، در مطالعه و استفاده از هر گونه مطلبی که در هر کجای اینترنت پیدا کنند، به این بحران دامن زده است.
متأسفانه، حتی گاهی پایگاه‌های برجسته و شناخته‌شده در عرصه محتوای دینی نیز این مهم را فراموش نموده و از نقل هر گونه مطلب توصیفی و تحلیلی درباره آموزه‌های دینی، بدون ذکر گوینده، نویسنده و منبع و مأخذ آن، ابایی ندارند.
4. اشکال‌های ساختاری، نگارشی و نمایشی
محتوای دینی باید پرنفوذ و تأثیرگذار ارائه گردد. رعایت ضوابط نگارشی و ویرایشی، ارجاع به مآخذ و منابع، بهکارگیری مطالب کاربردی و استفاده از روش‌های کارآمد، استفاده از جذابیت‌های بصری، زیباسازی متون، استفاده از امکانات و قابلیت‌های اطلاع‌رسانی، بهکارگیری سیستم‌های مدیریت محتوای قوی و ساختارمند و توجه به سیستم‌های مختلف اطلاع‌رسانی در نظام اینترنت، می‌تواند در تأثیرگذاری و کارآمدی محتوای دینی ارائه‌شده در اینترنت، مفید باشد.
5. محتوای تکراری
مشکل دیگری که گریبان‌گیر محتوا در فضای مجازی شده، وجود حجم زیادی از اطلاعات تکراری در میان همه پایگاه‌هایی است که مطالب و مقالات اسلامی ارائه داده‌اند. این مسأله، به دنبال رواج بی‌رویه کپی‌برداری در میان پایگاه‌ها و وبلاگ‌های دینی به وجود آمده است.
شاید گفته شود که تعدد پایگاه‌های ارائه‌کننده محتوا، حتی برای ارائه یک محتوای واحد نیز، به خودی خود، مطلوب است؛ اما باید دانست که این کار در صورتی شایسته است که هر پایگاهی که به پشتوانه یک فرد یا گروه یا مؤسسه‌ای فعالیت می‌کند، خودش نیز به تولید محتوا پرداخته باشد و در مواردی از مطالب دیگران نیز استفاده نماید. اگر فقط از اطلاعات آماده دیگران استفاده کند، مسلماً دچار کاهش پایگاه‌های تولیدکننده محتوا شده‌ایم و در نهایت، با تقلیل داده‌ها، کار به جایی می‌رسد که همه فقط استفاده‌کننده محض می‌شوند.
بنابراین، تکثر و تکرار یک محتوای واحد، در صورتی که با هدف عرضه یک مطلب مناسب و مفید در جاهای مختلف و از راه‌های گوناگون و برای کاربران متفاوت باشد، امری پسندیده است.
به طور کلی، وجود محتوای تکراری در میان پایگاه‌های دینی را می‌توان معلول عوامل زیر دانست:
- - نداشتن تخصص دینی کافی برای تولیدکنندگان و دست‌اندرکاران تولید محتوا؛
- - بی‌انگیزه بودن کارشناسان دینی و متخصصان، در صرف وقت و هزینه، به جهت مشکلات پیش رو؛
- - حضور کم‌رنگ عالمان دین، نویسندگان توانمند و مراکز تأثیرگذار در نشر و ترویج فرهنگ دینی؛
- - عدم تدوین قانون مناسب کپی‌رایت، به‌ویژه در فضای اینترنت؛
- - بی درد سر بودن کپی‌برداری از مطالب دیگران؛
- - نبود تعهد اخلاقی و نظم در پژوهش، در میان پایگاه‌ها یا و بلاگ‌های برداشت‌کننده؛
- - عدم حمایت مادی و معنوی از تولیدکنندگان محتوای دینی؛
- - نپرداختن جریان فرهنگی و دینی کشور، به موضوع تولید محتوا، به صورت جدی و کارآمد.
چه باید کرد؟
بهینه‌سازی وضعیت محتوای عمومی دینی در اینترنت و به‌ویژه در پایگاه‌های اسلامی، به عوامل مختلفی وابسته است. برخی از مهم‌ترین مسائلی که شاید مشکل را کمتر نماید، عبارت است از:
1. حضور متخصصان دینی در فضای مجازی
محتوای الکترونیکی دینی، به دلیل اهمیت و قداستی که دارد، یک محتوای تخصصی است که باید قابل اعتماد، صحیح، مستند و مستدل باشد. از این جهت، حتماً باید از سوی متخصصان و کارشناسان دینی تهیه شده باشد و توسط ایشان مورد نظارت قرار گرفته باشد. اگر کار تهیه و تولید محتوای دینی بدون نظارت کارشناس آن انجام شود، از درجه اعتبار و اطمینان و ارزش کمتری برخوردار است. در حال حاضر، تولیدات دینی در فضای وب، حد قابل قبولی ندارد و نمی‌توان به این سطح از کار اکتفا کرد.
در شرایطی که محتوای ضد دینی و عقاید باطل بدخواهان، به‌سرعت در حال رشد است و از سوی دیگر، محدود ساختن دسترسی مخاطبان و کاربران، به این گونه مطالب هم، به صورت کامل غیر ممکن یا ناخوشایند است، ضرورت استفاده از سرمایه‌های انسانی کارشناس دین و تخصصی شدن فرایند تولید محتوا و ارائه صحیح و به‌موقع اطلاعات و داده‌های دینی در قالب‌ها و روش‌های مناسب، اهمیتی دو چندان دارد.
2. تولید و ارائه مطالب دینی
مهم‌ترین استاندارد تولید محتوای دینی، رعایت اعتبار و ارزش این محتوا است؛ محتوایی ارزشمند و قابل اعتماد و عمل که از متن قرآن و سنت برآمده باشد. قرآن و سنت، دو منبع مهم معارف دینی هستند که دوری از این دو سرچشمه زلال معارف وحیانی، نتیجه‌ای جز گمراه شدن و گمراه کردن ندارد.
دست‌اندرکاران وبگاهها یا وبلاگ‌ها نیز باید بدانند که چنانچه خود کارشناس مسائل دینی نیستند، باید با وسواس و حساسیت، مطالب را نقل و ثبت نمایند. حساسیت محتوای دینی از آن جهت است که به اعتقادات، اخلاق و اعمال یک فرد و یک جامعه گره خورده است و در نهایت نیز، در سرنوشت زندگی دنیوی و اخروی آنان، تأثیر مستقیم دارد.
متصدیان وبلاگ‌ها یا پایگاه‌ها دینی، نباید هر چیزی را که برداشت خودشان است، به عنوان دین و معرفت دینی تحویل فضای مجازی دهند. هر کسی از هر جایی و با هر مطلبی نمی‌تواند اظهار نظر کند؛ به خصوص اگر این موضوع، یک مطلب دینی و فعالیتی تبلیغی و ترویجی یا اطلاع‌رسانی در این حوزه باشد.
کاربران و خوانندگان وبگاهها نیز نباید هر مطلبی را از هر کسی بگیرند و به اسم دین، به آن عمل کنند؛ بلکه باید به منبع و مأخذ آن حساس باشند و در مورد گوینده یا نویسنده آن، دقت لازم را داشته باشند.
3. تعیین و تحلیل دقیق محتوا پیش از طراحی پایگاه
برای طراحی و پیاده‌سازی یک وب‌گاه، قبل از هر اقدامی، تعیین محتوا و تحلیل دقیق آن داده ضروری است. این اقدام روشمند، ما را از صرف وقت در مورد مسائل بیهوده، پرداختن به موضوعات غیر مهم و هزینه کردن بودجه‌های اضافی و غیر مفید نجات می‌دهد. تحلیل مسأله، نیازسنجی و امکان‌سنجی، از مراحل مهم در تولید محتوای دینی و گردآوری و عرضه آن به علاقه‌مندان به معارف دینی است.
4. حمایت از متصدیان تولید محتوای دینی
برای ارائه یک محتوای مناسب و مفید، باید ابتدا زیرساخت‌های راه‌اندازی و استفاده از اینترنت حل شده باشد. این امر، همکاری دولت‌‌مردان را می‌طلبد تا شرایط استفاده از اینترنت را راحت و ارزان نمایند، افراد و مراکز فعال در عرصه تولید و نظارت بر محتوای دینی را حمایت کنند و آنان را در مسیر افزایش و بهبود وضعیت کمی و کیفیِ محتوای دینی اینترنت یاری رسانند.
یک محتوای دینی الکترونیکی، باید به بهترین شکل ساخته شده باشد و از همه عناصر غنی‌سازی و جذاب‌سازی محتوا برای کاربر استفاده کرده باشد. رعایت استانداردهای فنی، استفاده از اصول فنی و نرم‌افزاری و بهکارگیری عناصر چند رسانه‌ای، از این قبیل است که در سایه حمایت‌های مادی و معنوی از مجریان امور وبگاهها، محقق می‌شود.
برای توسعه درست محتوای دینی، باید بسترسازی مناسبی برای اماکن و مراکزی که متکفل تبیین و تبلیغ دین هستند، صورت پذیرد؛ اماکن و مراکزی که نماد دین‌داری‌اند، مؤمنان با آن اماکن در ارتباط هستند و در آن فضا از تعالیم دین آگاهی می‌یابند. بنابراین، برای تأمین نیاز جدی فضای رقمی، نسبت به محتوای مناسب و غنی‌شده دین، باید افراد و مراکز متکفل فعالیت‌های دینی، مورد حمایت و تشویق قرار گیرند.
پی‌نوشت‌ها:
