ره آورد نور

 کلیدواژگان: سرقت علمی، انتحال، اخلاق پژوهش، استناد و ارجاع علمی.

درآمد

در گذشته‌های دور که ثبت و نگهداری دستاوردهای علمی و پژوهشی، کمتر و به دشواری امکان‌پذیر بود و محققان به‌آسانی به منابع علمی دسترسی نداشتند و بیشتر تجربه‌ها و اندیشه‌ها به صورت شفاهی منتقل می‌شد، نوشته‌ها و آثار علمی اغلب حاصل کوشش‌های فردی نویسندگان تلقی می‌شد و از ارجاع و استناد به منابع علمی تحقیق‌ خبری نبود. با گسترش فنون و امکانات ثبت و نگهداری و نشر کتاب‌، دانشمندان و محققان برای ارج نهادن به کوشش‌های علمی پیشینیان و امانت‌داری در انتقال دستاوردهای فکری، هر گاه در نوشته‌های خود از آثار گذشتگان سود می‌بردند، به آن آثار اشاره می‌کردند. نسبت دادن آثار علمی دیگران به خود و استفاده از نوشته‌های دیگران در پژوهش‌ها بدون اشاره به مشخصات منابع و نام و نشان پدیدآورندگان اصلی منابع تحقیق، همواره کاری ناپسند و غیر اخلاقی، و نوعی دزدی به شمار می‌آمده است. اصطلاح سرقت علمی یا ادبی، اشاره به همین لغزش پژوهشی دارد.

امروزه، با فراگیر شدن ابزارهای نشر اندیشه و دانش، و با تنوع کاربری پژوهش‌های علمی و دانشگاهی، موضوع امانت‌داری در استفاده از آثار علمی دیگران، اهمیت بیشتری یافته است. دامنۀ بحث سرقت علمی، گسترده‌تر شده و آموزش شیوه‌های درست بهره‌گیری از منابع علمی به دانشجویان و پژوهشگران برای پرهیز از سرقت علمی، ضرورت یافته است. سرقت علمی، نسبت به گذشته تعریفی روشن‌تر دارد و امکاناتی برای کشف و تشخیص مصادیق آن فراهم آمده است. دانشگاه‌ها و مراکز علمی برای مبارزه با آن، قوانینی تصویب کرده‌اند و متخلفان را بر اساس آن قوانین مجازات می‌کنند.

اهمیت بحث سرقت علمی، در پژوهش‌های علوم اسلامی دوچندان است. پژوهش‌های علوم اسلامی به دلیل پیوندی که با آموزه‌های دینی و اخلاقی دارد، سزاوار است پاکیزه از هرگونه شایبۀ تقلب و رفتار غیر اخلاقی سامان یابد و ساحت آن از سرقت علمی پاک بماند. بنابراین، بر پژوهشگران حوزۀ علوم اسلامی است که مفاهیم، مصداق‌ها و انواع سرقت علمی را به‌نیکی بشناسند و برای پرهیز از فرو افتادن در ورطۀ انتحال، شیوه‌های درست استناد و ارجاع به منابع تحقیق را بیاموزند و در نوشته‌های خود به کار بندند.

این مقاله، نخست تعریفی فراگیر از سرقت علمی ارائه می‌کند و به ترسیم چشم‌اندازی کوتاه از پیشینۀ آن می‌پردازد. سپس به موضوع سرقت علمی در فضای دیجیتال اشاره می‌کند و در ادامه، انواع سرقت علمی،  انگیزه‌ها و دلایل ارتکاب آن را بر می‌شمارد و راه‌های تشخیص و پیش‌گیری از آن را نشان می‌دهد.

تعریف سرقت علمی

استفادۀ مستقیم و غیر مستقیم از نوشته‌های دیگران در نگارش کتاب و مقاله، بدون اشاره به منابع، یا با استناد ناقص و نادرست را انتحال، یعنی «به‌خود بستن»، یا سرقت علمی می‌گویند (اسلامی، 1390الف‌). در کنار اصطلاح سرقت علمی، اصطلاحاتی چون: سرقت ادبی، سخن‌ربایی و دست‌برد علمی را نیز برای این موضوع به کار می‌برند. در زبان انگلیسی نیز از واژۀ پلیجریزم (1) استفاده می‌شود. اسلامی (1393الف‌)، این معادل‌ها را غلط‌انداز و نارسا می‌داند؛ «چون هنگامی که می‌گوییم «سرقت علمی»، گویی تنها در عرصۀ مباحث علمی، سرقت رخ می‌دهد و گاه که گفته می‌شود «سرقت ادبی»، باز به نظر می‌رسد که سخن از سرقت در عرصۀ ادبیات و مباحث شعری و ادبی است. باید دانست که «انتحال»، واژۀ دقیق و فراگیری است که به دقت، سرشت و ماهیت این عمل غیر اخلاقی را نشان می‌دهد. انتحال، به معنای به خود بستن چیزی است که از آنِ ما نیست.» (اسلامی، 1393ب‌). بهره‌گیری از یک منبع، بدون ارجاع درست به آن، حتی اگر قصد فریب هم در کار نباشد، سرقت علمی و انتحال به حساب می‌آید. (اسلامی، 1393الف‌)

پیشینۀ سرقت علمی

دست‌برد به آثار و نوشته‌های علمی دیگران، موضوع تازه‌ای نیست و سابقۀ آن به صدها سال پیش باز می‌گردد. در میان دانشمندان اروپایی، در اوایل قرن هفدهم، بن جانسون(2) نخستین کسی بود که واژه «دست‌برد علمی» را به کار برد. (بهادری، ایزدی و حسین‌پورفرد، 1391) در میان محققان، نویسندگان و شاعران اسلامی و بومی نیز از یک سو، کسانی چون: جلال‌الدین سیوطی، ابوالقاسم هجویری، سعدالدین تفتازانی و سید علی‌خان مدنی شیرازی، در کتاب‌های خود از غارت آثارشان می‌نالند و از آن به خدا پناه می‌برند. (اسلامی، 1393الف‌) از سوی دیگر، دانشمندان و نویسندگانی بزرگ چون ابن‌سینا و ملاصدرا در معرض اتهام انتحال قرار دارند. (اسلامی، 1390ب؛ ثبوت، 1392)

در سنت بومی و اسلامی، اساساً دو نوع مواجهه در مورد پیشینۀ انتحال وجود دارد؛ در یک سو کسانی هستند که موضوع انتحال و سرقت علمی را منتفی دانسته و نقل عبارات دیگران بدون ذکر منبع را در گذشته، کاری موجه می‌دانند و در دفاع از کسانی چون ابن‌سینا و ملاصدرا، بر این باورند که «مالکیت خصوصی افراد نسبت به گفته‌ها و نوشته‌های خویش، به شکلی که در عصر ما به آن نگاه می‌کنند، در آن اعصار مطرح نبوده است و ]پیشینیان[ عموماً نقل از آثار دیگران بدون ذکر مأخذ را مجاز می‌دانسته‌اند.» (ثبوت، 1392) در سوی دیگر، کسانی هستند که معتقدند حتی در گذشته‌های دور نیز، نقل نوشته‌های دیگران بدون ذکر منبع مجاز نبوده است و با اشاره به توصیه‌های بزرگان و عالمان دینی بر امانت‌داری در نقل سخنان دیگران، بر اهمیت و ضرورت این موضوع تأکید می‌کنند. این گروه بر این باورند که «اصولاً در سنّت اسلامی رعایت حقوق مؤلفان و استناد درست به آن‌ها را لازمۀ سپاس‌گزاری در عرصۀ علم و برکت علمی می‌دانستند.» (اسلامی، 1393ج‌) بحث سرقت علمی در گذشته از چنان اهمیتی برخوردار بوده است که گاه برخی از نویسندگان بزرگ به طور مفصل در کتاب‌های خود به آن پرداخته‌اند و زوایای آن را کاویده‌اند. مثلاً «سیوطی [در یکی از کتاب‌هایش] فصل کوتاهی را به این بحث اختصاص می‌دهد و نامش را چنین می‌گذارد: «وَ مِنْ بَرَکَۀِ الْعِلْمِ وَ شَکْرِهِ عَزْوُهُ إِلَی قَایِلِه» (3) و در آن می‌نویسد: «و به همین سبب، در نوشته‌هایم حرفی را نمی‌بینی جز آن‌که به گوینده‌اش نسبت داده شده و مشخص گشته است که در چه جای از کتابش آمده است.» (اسلامی، 1393ج‌)

به هر روی، امروزه کسی در ناپسندی و غیر اخلاقی بودن انتحال یا سرقت علمی تردیدی ندارد و همۀ پژوهشگران و نویسندگان برای حفظ آبروی خویش و بر کنار ماندن از اتهام سرقت علمی، ناگزیرند کمترین استفاده از آثار و اندیشه‌های دیگران در نوشته‌های خود را به طور دقیق مشخص کنند.

سرقت علمی در فضای دیجیتال

گسترش روزافزون پایگاه‌های اینترنتی و دسترسی آسان به انبوه اطلاعات شامل: کتاب‌ها، مقاله‌ها و دیگر انواع متون علمی و غیر علمی در اینترنت، زمینۀ لغزش برخی از دانشجویان و پژوهشگران را در استفادۀ نادرست از این منابع فراهم آورده است. برخی از دانشجویان و پژوهشگران، آگاهانه یا ناآگاهانه، با در کنار هم قرار دادن قطعاتی از نوشته‌های دیگران بدون استناد و ارجاع درست به منابع، به‌آسانی دست به مقاله‌سازی می‌زنند و در واقع، مرتکب سرقت علمی می‌شوند. البته به همان میزان که زمینۀ استفادۀ نادرست از منابع علمی در فضای دیجیتال فراهم است، کشف و تشخیص موارد سرقت علمی نیز از طریق وب‌سایت‌ها و نرم‌افزارهای اینترنتی، به‌راحتی امکان‌پذیر است.

انواع مصداق‌های سرقت علمی

به طور کلی، سرقت علمی در دو حالت رخ می‌دهد:

1. استفاده از آثار دیگران بدون استناد و ارجاع؛
2. استفاده از آثار دیگران با استناد و ارجاع ناقص و نادرست.

هر یک از این دو حالت، خود مصداق‌هایی دارد. ستوده، رفیع و میرزایی (1389)، انواع مصداق‌های سرقت علمی در دو حالت «بدون استناد» و «با استناد نادرست» را به شرح زیر نشان داده‌اند:

نکتۀ پایانی در این بخش این‌که، چنین نیست که سرقت علمی همواره در قالب رونویسی از نوشته‌های دیگران بدون ارجاع و استناد درست محقق ‌شود، بلکه انواع دیگری نیز دارد. «سرقت ایده»، «سرقت ساختار»، «خودربایی یا خودانتخالی» را می‌توان از دیگر مصداق‌های سرقت علمی بر شمرد. (صلح‌جو، 1387)

انگیزه‌ها و دلایل سرقت علمی

سرقت علمی گاه به صورت ناخواسته و ناآگاهانه و از روی ناآشنایی با اصول استناد و ارجاع در نگارش علمی روی می‌دهد و گاه به صورت آگاهانه به وقوع می‌پیوندد. (نورمحمدی، 1393) سهل‌انگاری در استفاده از آثار دیگران و مشخص نکردن منابع، در هر حال، سرقت علمی به شمار می‌آید و هیچ توجیهی، فرد خاطی را از اتهام سرقت علمی برکنار نخواهد داشت.

افراد در موقعیت‌های مختلف با انگیزه‌ها و اهداف مختلف ممکن است دست به سرقت علمی بزنند. برخی امکان دارد با برگرفتن قطعاتی از نوشته‌های دیگران و کنار هم قرار دادن آن، بدون اشاره به منابع اصلی، مقاله یا کتابی صورت دهند و آن را برای به دست آوردن وجهۀ علمی و شهرت پژوهشی به نام خود منتشر کنند. حتی ممکن است این کار با انگیزۀ مالی صورت پذیرد. اساتید و اعضاء هیأت علمی دانشگاه‌ها برای ارتقای رتبۀ علمی و شغلی موظف‌اند هر ساله مقالات پژوهشی به دانشگاه خود ارائه کنند؛ گاه دیده شده است کسانی با این انگیزه دست به سرقت علمی زده‌اند. دانشجویان بیش از همه در معرض ارتکاب سرقت علمی هستند. دانشجویان بیشتر به دلیل تنگنای زمانی و برای گرفتن نمرۀ قبولی، در حالی که خود از عهدۀ کار پژوهشی و نگارش علمی بر نمی‌آیند، مرتکب سرقت علمی می‌شوند.

بنابراین، به طور خلاصه، رایج‌ترین انگیزه‌ها و دلایل سرقت علمی را این‌گونه می‌توان برشمرد:

1. کسب شهرت در جامعۀ علمی؛
2. ارتقای شغلی؛
3. انگیزۀ مالی از نشر آثار؛
4. ارایۀ تکلیف درسی و ارتقای تحصیلی.

راه‌های کشف و تشخیص سرقت علمی

شاید در گذشته، بررسی‌های انسانی و آشنایی با کتاب‌ها و منابع علمی، تنها راه تشخیص سرقت علمی بود و بسیاری از نمونه‌های دست‌برد به آثار و نوشته‌های دیگران، از چشم‌ها دور می‌ماند؛ اما امروزه با پیشرفت فناوری اطلاعات و با استفاده از نرم‌افزارهای دقیق و حساس، به‌راحتی می‌توان موراد سرقت علمی را شناسایی کرد.

شیوۀ کار نرم‌افزارهای کشف و تشخیص سرقت علمی، غالباً به این ترتیب است که نخست متن همۀ کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها را در بانک‌های اطلاعاتی ذخیره می‌کنند و سپس امکان بررسی و مقایسۀ نوشتۀ مورد نظر، اعم از: کتاب، مقاله یا پایان‌نامه را با محتوای بانک‌های اطلاعاتی فراهم می‌آورند. بر اساس الگوریتم‌ها و دستورعمل‌هایی که نرم‌افزار بر اساس آن کار می‌کند، مشابهت‌های احتمالی متن مورد نظر با متون موجود در بانک‌های اطلاعاتی مشخص می‌شود. نرم‌افزار می‌تواند مواردی را که نویسنده از متون و منابع دیگر استفاده نموده، اما به‌درستی به آن استناد نکرده است، مشخص کند.

مرادی و قربانی بوساری (1393)، معروف‌ترین نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی را به این ترتیب معرفی کرده‌اند. برخی از این نرم‌افزارها و پایگاه‌ها، به صورت رایگان به کاربران ارائه خدمات می‌کنند و خدمات برخی دیگر در برابر دریافت هزینه خواهد بود:

1. آنتی‌ پلیجریست: www.anticutandpaste.com
2. داک‌ کوب: www.doccop.com
3. کپی اسکیپ: www.copyscape.com
4. ترنیتین: www.turnitin.com
5. اسمال تولز: www.smallseotools.com/plagiarism
6. داست بالز: www.dustball.com/cs/plagiarism
7. آکادمیک پلیجریزم: www.academicplagiarism.com
8. پلچ اسکن: www.plagscan.com
9. پلیجریزم دیتیکت: www.plagiarism-detect.com
10. آی تنتیکیت: www.ithenticate.com

سامانۀ مشابه‌یاب متون نور (سمیم) (5) نیز به عنوان نخستین سامانۀ پیش‌گیری از سرقت علمی در ایران، به‌تازگی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، ایجاد و راه‌اندازی شده است. بخشی از ویژگی‌های سامانۀ سمیم نور به قرار ذیل می‌باشد؛ این ویژگی‌ها از اطلاعات موجود در پایگاه اینترنتی سمیم نور گرفته شده است:

1. یافتن مقاله‌های مشابه با مقالۀ کاربر؛
2. نمایش درصد مشابهت متون، به صورت کلی و به ‌تفکیک مقالات؛
3. عدم گزارش موارد کوتاه و پرتکرار؛
4. مقاوم در برابر تغییر: چنانچه کاربر، قسمتی از متن را تغییر داده باشد، همچنان می‌توان مشابهت‌ها را یافت؛
5. نمایش محل دقیق مشابهت میان دو مقاله و مقایسۀ آن‌ها؛
6. امکان مقایسۀ مقاله کاربر و مقاله‌های مشابه، به ‌صورت دو پنجره جداگانه.

بانک اطلاعاتی سامانه سمیم‌ نور، شامل صدها هزار مقالۀ تمام‌متن حوزه علوم انسانی ارائه‌شده در پایگاه مجلات نورمگز (6) است و نسخۀ آزمایشی آن با نشانی samimnoor.ir در دسترس کاربران قرار دارد. در گام‌های پسین، بانک اطلاعاتی این سامانه با داده‌های بیشتری شامل ده‌ها هزار کتاب و منبع ارائه‌شده در نرم‌افزارهای مرکز، و همچنین کتابخانۀ دیجیتال نور (نورلایب) (7) گسترش خواهد یافت و قابلیت‌های آن بهینه‌سازی خواهد شد. با فراهم‌سازی امکان اتصال این سامانه به بانک‌های اطلاعاتی سایر رشته‌ها، می‌توان دامنۀ کار این سامانه را گسترش داد. این سامانه، به سردبیران و داوران مجله‌های علمی، برای جلوگیری از سرقت‌های آشکار علمی، کمک شایانی می‌کند.

روش‌های پیش‌گیری از سرقت علمی

برخی از مهم‌ترین روش‌های پیش‌گیری از سرقت علمی به شرح ذیل است:

۱. توسعۀ نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی

پیش‌گیری از گسترش سرقت علمی، مستلزم شناسایی موارد سرقت علمی در آثار و نوشته‌هایی است که منتشر می‌شود. بنابراین، توسعۀ نرم‌افزارهای کشف و تشخیص سرقت علمی، پیش‌نیاز برخورد با متخلفان است. تا کنون در این زمینه گام‌هایی برداشته شده و نرم‌‌افزارهایی فراهم آمده است؛ اما این نرم‌افزارها، تنها بخش محدودی از فضای نشر را پوشش می‌دهد و گسترش این نرم‌افزارها برای پوشش کامل فضای نشر کشور، ضرورتی آشکار دارد.

۲. مجازات‌های قانونی

شاید نتوان سرقت علمی را ریشه‌کن کرد؛ اما تا حد بسیاری می‌توان از آن جلوگیری کرد. (اسلامی، 1393ب) تعیین مجازات‌های قانونی برای کسانی که مرتکب رفتار غیر اخلاقی سرقت علمی می‌شوند، از مؤثرترین راه‌های پیش‌گیری از گسترش این ناهنجاری در عرصۀ پژوهش شمرده می‌شود. دانشگاه‌ها و مجامع علمی معتبر دنیا، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای این موضوع در نظر گرفته‌اند. آشکار شدن سرقت علمی در سطوح مختلف، موجب رسوایی و بی‌اعتباری کامل کسانی که دست به سرقت علمی زده باشند خواهد شد. در دانشگاه‌ها و مراکز علمی معمولاً کسانی که سرقت علمی آن‌ها آشکار می‌شود، از کار برکنار یا برای مدتی تعلیق می‌شوند. با همۀ این‌ها، در کشور ما هنوز قوانین و مقررات بازدارنده برای مبارزه با این ناهنجاری پژوهشی تصویب نگردیده و مجازات‌های مناسب برای خاطیان در نظر گرفته نشده است.

۳. آموزش پرهیز از سرقت علمی

با آموزش پرهیز از سرقت علمی به دانش‌آموزان، دانشجویان و پژوهشگران، تا حد فراوانی می‌توان از گسترش پدیدۀ شوم سرقت علمی در مجامع آموزشی و دانشگاهی کاست. آموزش پرهیز از سرقت علمی، چیزی جز آشنایی با شیوه‌های درست استناد و ارجاع در نگارش علمی نیست. پژوهشگران و نویسندگان باید بدانند دقیقاً در چه مواردی و به چه صورت به منابع تحقیق اشاره کنند. البته موضوع به همین سادگی هم نیست و بحث استناد و ارجاع، خود پیچیدگی‌ها و دشواری‌هایی دارد. از یک سو، تنوع شیوه‌های استناد و ارجاع، و از سوی دیگر، تنوع منابع اطلاعاتی از قبیل: کتاب، مقاله، پایان‌نامه و منابع الکترونیکی، چاپی، صوتی یا تصویری، کار استناد و ارجاع را برای دانشجویان و پژوهشگران تازه‌کار دشوار می‌سازد.

بحث دربارۀ چند و چون ارجاع و استناد، مفصل است. در این بخش از مقاله، تنها به بیان چند نکته در این باره بسنده می‌شود:

1. منظور از ارجاع و استناد، آوردن مشخصات منبعی است که پژوهشگر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در نوشتۀ خود از آن مطلب نقل کرده است.
2. هر گاه پژوهشگر، واژه، عبارت، جمله یا پاراگرافی را به طور مستقیم از منبعی نقل کند، باید محدودۀ آن را با گیومه یا نشانه نقل قول مشخص کند؛ اما اگر عبارت یا اندیشه‌ای را به طور غیر مستقیم، یعنی با عباراتی جدید بیاورد، نیازی به مشخص کردن محدودۀ آن نیست؛ اما در پایان عبارت باید به منبع اشاره شود.
3. صدها شیوه برای استناد و ارجاع در نگارش‌های علمی وجود دارد که از میان آن‌ها شمار اندکی مقبولیت عمومی و جهانی یافته است. در یک نگاه کلی، این شیوه‌ها را به دو دستۀ «درون‌متنی» و «برون‌متنی» تقسیم می‌کنند. صرف نظر از امتیاز و برتری هر یک از این شیوه‌ها، لازم است پژوهشگر، اولاً شیوۀ استنادی را بر اساس دستورعمل مجله یا مرکز علمی که برای آن مقاله می‌نویسد، برگزیند و دیگر این‌که در سراسر مقاله یا اثر خود، از یک شیوۀ استنادی واحد استفاده کند.
4. پژوهشگر، تنها باید به منابع واقعی که به طور مستقیم به آن‌ها مراجعه کرده است، استناد کند و چنانچه مطلبی را در منبعی ببیند که آن منبع خود، مطلب را از جای دیگری نقل نموده، پژوهشگر باید منبع اصلی را بیابد و به آن استناد کند و اگر به منبع اصلی دسترسی ندارد، باید به منبع «واسط» استناد کند و بدون مراجعه به منبع اصلی، نباید به آن استناد دروغین کند. (اسلامی، 1392)
5. «دانش عمومی، نیاز به ارجاع ندارد.» (اسلامی، 1392) استناد به منابع برای مطالب و مباحثی که به دلیل فراگیر شدن و آگاهی همۀ مردم از آن‌ها، به دانش عمومی تبدیل شده‌اند، پسندیده نیست. البته مصداق دانش عمومی را باید به‌درستی تشخیص داد.

پی‌نوشت‌ها:

منابع: