در این‌جا لازم است از تمامی دست‌اندکاران و زحمت‌کشان امر تهیه و تولید این برنامه مفید و کارامد، تقدیر و تشکر نماییم. امید است که در آتیه نزدیک، شاهد تولید نسخه‌های جدیدتر این نرم‌افزار باشیم و جامعه محقّقان و محبان اهل بیت(ع) از آثار نفیس مربوط به بحث امامت و ولایت بهره بیشتری برده، به برکت تولید چنین نرم‌افزارهای سودمندی، عطر حق و حقیقت در فضای جامعه دین‌پژوه و ولایت‌مدار ایران اسلامی پراکنده گردد.
محتوای برنامه
دانش‌نامه نور الولایه که جلوه‌ای روشن از گفتمان دینی عالمان و اندیشمندان اسلامی است، 17 عنوان منبع معتبر در باب امامت و ولایت را ارائه نموده و در مجموع 126 جلد را شامل می‌شود. شایان توجه است که از این میان، 55 جلد از کتاب‌ها، فارسی و 71 جلد آن عربی است. نسخه نخست نور الولایه در بردارنده متن کامل منابع مهمی چون: احقاق الحق و ازهاق الباطل (32 جلد)، الغدیر (23 جلد)، ترجمه الغدیر (22 جلد) و همچنین کتاب ارزشمند عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار (23 جلد) است که از جمله منابع دسته‌اوّل در خصوص مباحث مطرح در باب امامت به شمار می‌روند. کتب این برنامه، علاوه بر اتقان علمی و استناد به منابع مورد اطمینان، از ویژگی شیوایی و استواری متن، بیان منصفانه و اشتمال بر تحقیقات جدید نیز برخوردارند. گفتنی است که از ویژگی‌های محتوایی این کتابخانه، عرضه الکترونیکی کتاب شریف عبقات الانوار برای نخستین بار است که در نوع خود بسیار قابل توجه می‌باشد.
از آن‌جا که مباحث این نرم‌افزار ارتباط تنگاتنگی با قرآن کریم دارد و محققان گرامی در این خصوص، از منبع وحی بی‌نیاز نیستند، به همین جهت، در نور الولایه متن کامل قرآن کریم به همراه ترجمه فارسی با قابلیت جستجو در دسترس محققان قرار گرفته است.
یکی دیگر از نیازمندی‌های مهم پژوهشگران، امکان استفاده آسان از لغت‌نامه‌های معتبر به منظور فهم معنای واژگان دشوار است. از این رو، در این برنامه متن کامل 7 دور لغت‌نامه عربی و فارسی در 52 جلد ارائه شده است.
جدول (1) عناوین کتب موجود در نور الولایه را به همراه نام مؤلف و تعداد جلد هر یک از کتاب‌ها معرفی نموده است.
جدول (1): کتب موجود در نور الولایة
قابلیت‌های برنامه
1. نمایش
در این بخش، فهرست کامل عناوین کتاب‌های موجود در برنامه با امکان نمایش متن کتاب انتخابی همراه با قابلیت انتخاب جلد و صفحه مورد نظر ارائه شده است. در قسمت فهرست کتب، محقق به وسیله امکان «فهرست درختی» می‌تواند عناوین ابواب و سرفصل‌های مباحث کتاب مورد نظر خویش را انتخاب نماید و از متن مرتبط با عنوان انتخابی نیز بهره‌مند شود.
چنانچه قسمت «فهرست گزینشی» فعال باشد، فهرست بیش از 31000 باب از عناوین ابواب و فصول تمام کتب برنامه در معرض استفاده پژوهشگر قرار می‌گیرد. ویژگی خطّ ورود در این قسمت به کاربر برنامه امکان می‌دهد که با درج کلمه مورد نظر خویش در این سطر، به عناوین مرتبط با واژه دلخواه در سرفصل‌های مباحث منابع برنامه دسترسی داشته باشد؛ به عنوان مثال، اگر در این سطر کلمه «ولایت» را درج کنیم، 49 مورد از عناوین و سرفصل‌های کتب در فهرست گزینشی ارائه می‌شوند که در آن‌ها کلمه «ولایت» آمده است. با استفاده از فهرست گزینشی در واقع می‌توان به انجام پژوهش موضوعی در متون برنامه نیز مبادرت ورزید.
از دیگر قابلیت‌های بخش نمایش، «دامنه» است که امکان محدود کردن فهرست درختی یا گزینشی را به کتاب یا کتاب‌های خاص فراهم می‌سازد. در دامنه نمایشی همچنین می‌توان نسبت به مرتب کردن الفبایی کتب برنامه بر اساس: نام کتاب، نام مؤلف، موضوع و زبان اقدام نمود. پس از تعیین دامنه دلخواه و انتخاب ترتیب مورد نظر، فهرست درختی و گزینشی بخش نمایش بر مبنا و ترتیب دامنه انتخابی ارائه می‌شوند.
مقایسه بین دو متن متفاوت در برنامه، از دیگر توانمندی‌های موجود در بخش نمایش است. به کمک این قابلیت می‌توان متن عربی و ترجمه آن‌ها و یا متن دو کتاب مختلف و یا دو فراز از یک کتاب را در کنار یکدیگر قرار داد و به انجام پژوهشهای تطبیقی و تکمیلی در آن‌ها پرداخت. همچنین می‌توان به کمک گزینه «ت» (ترجمه) از مشاهده همزمان متن و ترجمه کتاب جاری بهره‌مند شد.
2. جستجو
بخش جستجو که از کاربردی‌ترین امکانات برای محققان به شمار می‌رود، در دو قسمت اصلی عرضه شده است:
الف – جستجو در متن
در این قسمت، فهرست کلمات متن کتب فعال در برنامه به صورت الفبایی ارائه شده است. به وسیله امکانات این قسمت می‌توان به جستجو لفظی در متن کتاب‌های برنامه پرداخت و به کمک عملگرهای ترکیبی نسبت به جستجوی عبارت یا جمله مورد نظر نیز اقدام نمود. در صورت پیش‌فرض، بیش از 266000 واژه در فهرست کلمات وجود دارد که به همراه تعداد تکرار هر واژه در متن کتب نمایش داده می‌شود. با انتخاب لفظ یا عبارت دلخواه، نشانی و متن اجمالی پاسخ‌های عرضه شده در دو قسمت مستقل ارائه می‌گردد. افزون بر این، قابلیت دسترسی به متن کامل پاسخ یا پاسخ‌های ارائه‌شده نیز برای محققان فراهم آمده است.
ب – جستجو در فهرست
این قسمت نیز فهرست کلمات عناوین و سرفصل‌های کتب فعال برنامه را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد که شامل بیش از 17000 مورد است. از طریق قابلیت‌های این قسمت می‌توان به جستجوی لفظی در عناوین و سرفصل‌های کتب مبادرت ورزید و به وسیله عملگرهای ترکیبی به جستجوی عبارت در فهرست کتاب‌های فعال برنامه پرداخت. انتخاب لفظ یا عبارت مورد نظر، نشانی و فهرست مربوطه را در دو قسمت جداگانه نمایش می‌دهد. در این‌جا نیز امکان دسترسی به متن مرتبط با فهرست یا فهارس ارائه‌شده وجود دارد.
گفتنی است که در دو قسمت جستجو در متن و جستجو در فهرست، می‌توان به وسیله گزینه «دامنه» نسبت به محدود کردن کتب برنامه اقدام کرد و پاسخ‌های نمایشی را به متون و یا فهرست‌های خاص محدود نمود. در قسمت دامنه همچنین می‌توان دامنه تحقیق را به کتاب، کتاب‌ها، جلد و یا مجلدات خاص از یک یا چند کتاب اختصاص داد و روند پژوهش را در دامنه انتخابی دنبال کرد.
از دیگر امکانات پیشرفته که در این دو قسمت عرضه شده، ویژگی «فهرست سازی» است. با استفاده از این قابلیت می‌توان فهرست‌های پویا و متنوعی از کلمات را به شکلهای مختلف تهیه کرد و یک کلمه یا همه کلمات یک فهرست را مورد جستجو قرار داد و یا این فهرستها را با یکدیگر ترکیب نمود و جستجوهای گوناگونی را در آن‌ها سامان داد.
3. متن و ترجمه
این بخش از برنامه، امکان ارتباط بین کتاب‌ها و ترجمه آن‌ها را با عرضه نشانی کامل متن و ترجمه برای محققان عزیز فراهم میکند. بخش «متن و ترجمه» از دو پنجره اصلی تشکیل شده است؛ آن دسته از کتب برنامه که دارای ترجمه هستند، در پنجره فوقانی نمایش داده می‌شوند و هر یک از عبارات متن که دارای ترجمه باشند، با علامتی ویژه (•) مشخص شده‌اند که با کلیک کردن بر این علامتها، ترجمه مربوط به عبارت جاری، در پنجره زیرین به نمایش درمیآید.
چنانچه کتابی دارای دو یا چند ترجمه باشد، محققان به وسیله قابلیت «انتخاب ترجمه‌ها» می‌توانند نسبت به انتخاب ترجمه دلخواه خویش اقدام نمایند و ترجمه متن مورد نظر را در ترجمه‌ای خاص پیگیری کنند و یا تمام ترجمه‌های موجود را گزینش نمایند و بین ترجمه‌های مختلفِ یک متن به مقایسه و انجام پژوهشهای تطبیقی مبادرت ورزند.
شایان ذکر است که در میان منابع موجود در نرم‌افزار نور الولایه چهار عنوان کتاب وجود دارد که دارای ترجمه‌اند. این عناوین عبارت‌اند از: الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب (با یک ترجمه)، نهج الحق و کشف الصدق (با یک ترجمه)، الاحتجاج علی اهل اللجاج (با دو ترجمه) و دلائل الصدق لنهج الحق (با یک ترجمه).
گزینه «تغییر اولویت» این امکان را به شما می‌دهد که چنانچه متنی دارای دو یا چند ترجمه یا شرح باشد، آن‌ها را بر اساس اولویت دلخواه خویش مرتب کنید. از آن‌جا که در نور الولایه فقط کتاب الاحتجاج دارای دو ترجمه است، تنها در صورتی که این کتاب فعال باشد، می‌توانید میان دو ترجمه آن اولویت مورد نظر خویش را لحاظ کنید و ترجمه دلخواه خویش را در ابتدای فهرستِ «تغییر اولویت» قرار دهید تا نخست ترجمه مورد نظرتان ارائه شود.
از دیگر امکانات بخش «ترجمه و متن»، آن است که پژوهشگر می‌تواند نسبت به فعال کردن ترجمه جاری و غیر فعال نمودن سایر ترجمه‌ها و یا فعال کردن همه ترجمه‌های متن جاری اقدام نماید. همچنین می‌تواند به کمک امکان «نمایش فهرست درختی» از محل واقع شدن پاراگراف جاری در فهرست کتابِ فعال اطلاع یابد.
4. قرآن کریم
در نور الولایه متن کامل قرآن کریم به همراه ترجمه استاد فولادوند قابل دستیابی است. متن نمایشی قرآن برنامه بر اساس خطّ نیریزی است که با فشردن کلید Enter یا دابل کلیک بر روی متن قرآنِ در حال نمایش، کاربر می‌تواند از نمایش متن قرآن کریم با خطّ عثمان طه نیز استفاده نماید.
بخش قرآن کریم در دو قسمت اصلی عرضه شده است:
الف - نمایش
در این قسمت، متن کامل قرآن کریم در دسترس محقق قرار دارد که از طریق انتخاب شماره سوره، نام سوره، آیه، جزء و یا حزبهای قرآن می‌تواند به قسمت‌های مختلف قرآن کریم منتقل شود.
ب - جستجو
در قسمت جستجو، از راههای مختلف می‌توان کلمات یا عبارات مورد نظر خود را در متن قرآن کریم یافت. قابل توجه است که واحد جستجو در این‌جا یک آیه است. امکانات موجود در این قسمت عبارت‌اند از:
فهرست کلمات قرآن (شامل بیش از 16000 کلمه)، فهرست ریشه‌های قرآن (شامل بیش از 1900 ریشه) و جستجوی ترکیبی که به منظور جستجوهای مختلف ترکیبی در ریشه‌های موجود در قرآن کریم در نظر گرفته شده است.
5. لغت‌نامه
به منظور فهم معنای واژگان دشوار، متن کامل 7 دوره لغت‌نامه عربی و فارسی در 52 جلد با قابلیت جستجو از طریق ریشه و مشتق کلمات، در این برنامه گنجانده شده است. گفتنی است که با فعال شدن بخش «ریشه» امکان دسترسی به مشتقات ریشه جاری، و نیز با فعال شدن بخش «مشتق» امکان دسترسی به ریشه مشتقات جاری امکان‌پذیر می‌باشد. عناوین لغت‌نامه‌های برنامه عبارت‌اند از:
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (14 جلد)، قاموس قرآن (7 جلد)، المفردات فی غریب القرآن (1 جلد)، کتاب العین (8 جلد)، لسان العرب (15 جلد)، مجمع البحرین (6 جلد)، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی (1 جلد).
سایر امکانات
از قابلیت‌های اصلی نور الولایه که بگذریم، این نرم‌افزار از امکانات تحقیقاتی مفیدی نیز جهت سامان‌دهی امر پژوهش در متون برنامه برخوردار است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
1. پژوهش فعال: در متن‌های نمایشی، در بخش نمایش و جستجو، هرگاه روی یک کلمه راست‌کلیک کنید، پنجرهای باز می‌شود که معمولاً در آن عناوین: «نمایش متن»، «جستجو در کتب»، «جستجو در قرآن»، «جستجو در لغت‌نامه»، «متن و ترجمه» و «کتاب‌نامه» وجود دارد. محقق با انتخاب هر یک از عناوینِ یادشده به آن بخش از برنامه منتقل می‌شود و می‌تواند روند پژوهش خویش را در خصوص کلمه مورد نظر، در آن بخش دنبال نماید. این قابلیت کارامد به منظور پیوند بخش‌های اصلی نور الولایه با یکدیگر و ارتباط آسان‌تر و دسترسی زودهنگام محقق به بخش مورد نیاز خود، در برنامه گنجانده شده است.
2. گزینه جستجو: جهت یافتن کلمه یا عبارت فارسی، عربی و یا انگلیسی موجود در کتاب فعال برنامه، از این گزینه استفاده می‌شود. از طریق این امکان، می‌توان نسبت به جستجوی اعداد و علائم ویرایشی متن نیز مبادرت ورزید.
3. قابلیت‌های پژهشی: علامت گذاری در متن، رنگی کردن متن و مدیریت آن، نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی و مدیریت آن، از قابلیت‌های پژوهشی نور الولایه به شمار می‌رود. این ابزارها به منظور سامان‌دهی امر پژوهش و هموارسازی راه تحقیق در متون برنامه، در نظر گرفته شده‌اند.
4. کتاب‌نامه: انتخاب این گزینه، مشخصات کامل کتاب جاری و اطلاعات مفیدی را در خصوص نسخه استفاده شده در برنامه و نیز شرح حال مؤلف آن، در اختیار محقق قرار می‌دهد.
5. یادداشت: پژوهشگر پس از انتخاب متن مورد نظر خویش و انتقال آن به صفحه یادداشت می‌تواند نسبت به ویرایش، ذخیره و چاپ آن اقدام نماید. در این صفحه امکانات گوناگونی جهت ویرایش و آماده‌سازی متن انتقالی ارائه شده است.
نور الولایه در یک نگاه
به طور کلی، محتوا و امکانات این گنجینه نفیس به شرح ذیل می‌باشد:
- - متن کامل 126 جلد از منابع مهم در زمینه امامت و ولایت؛
- - عرضه نخستین نسخه دیجیتالی کتاب شریف عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار؛
- - ارائه متن کامل کتاب هایی چون: نفحات الازهار فی خلاصه عبقات الانوار، احقاق الحق و ازهاق الباطل، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب و ترجمه الغدیر؛
- - ارتباط دو سویه متون فارسی و عربی به یکدیگر؛
- - امکان دسترسی به متن و ترجمه کتب برنامه؛
- - جستجوی موضوعی در بیش از 31 هزار عنوان باب از طریق فهرست گزینشی؛
- - قابلیت جستجوهای متنوع و پیشرفته در تمام متون از طریق کلمه و عبارت؛
- - دسترسی به قابلیت‌های پژوهشی مانند: نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی، رنگی کردن و علامت گذاری؛
- - انتقال متن کتب به بخش یادداشت با امکان ویرایش متون و ذخیره آن در فرمت‌های مختلف؛
- - ارائه متن کامل 7 دوره لغت‌نامه عربی و فارسی در 52 جلد با قابلیت جستجو از طریق ریشه و مشتق؛
- - کتاب‌شناسی کتب برنامه و شرح حال مؤلفان آن‌ها.
کاستی‌های برنامه
با توجه به مباحث مطرح‌شده در این مقاله، در پایان، بیان چند نکته مهم در خصوص محتوا و قابلیت‌های برنامه ضروری می‌نماید. در یک بررسی اجمالی می‌توان این کاستی‌ها را در دو محور جداگانه مورد بررسی قرارداد:
الف – کاستی‌های محتوایی
1. بدیهی است که عرضه تمام متون معتبر مربوط به بحث امامت و ولایت، مجال گسترده‌تری می‌طلبد تا بتوان به ارائه الکترونیکی همه منابع جامع و علمی این موضوع همت گماشت. امیدواریم در نسخه‌های آتی این برنامه شاهد توسعه منابع علمی و کلامی در خصوص بحث مزبور باشیم که مطمئناً مورد توجه دست‌اندرکاران محترم این برنامه نیز هست. افزودن منابع جدید و سایر پژوهشهای انجام‌شده در این حوزه، بر غنای کتابخانه نور الولایه می‌افزاید و نیازهای بیشتری را پاسخ می‌گوید.
2. ارائه لغت‌نامه‌های تخصصی و اصطلاح‌نامه‌های مربوط به عقاید و علم کلام اسلامی، از نیازهای ضروری نور الولایه است. شایسته بود به جای ارائه این همه لغت‌نامه که به نظر می‌رسد چندان نیازی به ارائه همه آن‌ها در چنین برنامه‌ای نیست، لغت‌نامه‌ها یا اصطلاح‌نامه‌های خاص و مرتبط با کتب برنامه در این نرم‌افزار ارائه می‌شد.
3. توجه به مباحث جدید کلامی در حوزه امامت و ولایت و طرح شبهات روز و پاسخ به آن‌ها، از دیگر نکاتی است که بایسته است در نسخه‌های آتی مورد توجه قرار گیرد.
ب – کاستی‌های فنی و ویرایشی
1. در متون درج شده در برنامه، برخی اشتباهات تایپی به چشم می‌خورد که لازم است در نسخه بعدی بر طرف شود. در این‌جا به عنوان مثال به ارائه سه نمونه بسنده می‌کنیم؛ مثلاً انتخاب حرف «آ» در فهرست کلمات بخش جستجو، سه جواب را ارائه می‌دهد که فقط یک مورد آن صحیح است و دو مورد دیگر به دلیل اشتباه در تایپ کلمه (آ یا – آ نطایفه) و درج فاصله میان حرف «آ» و حروف بعدی کلمه، در فهرست پاسخ‌ها دیده می‌شود.
در خصوص حرف «حـ» نیز همین مشکل وجود دارد و بعد از جستجو دو پاسخ ارائه می‌شود که پاسخ دوم آن ناشی از اشتباه در تایپ کلمه است (حـ افظ). و یا پاسخ چهارمِ حاصل از جستجوی حرف «خـ» که آن هم ناشی از اشتباه در تایپ کلمه است (خـ داوند).
2. خوب بود که متن قرآن کریم با کتب برنامه پیوند داده می‌شد و گزینه‌ای با عنوان «آیات در کتب» در نظر گرفته می‌شد تا محققان به مباحث مطرح در ذیل آیات موجود در کتب برنامه نیز به‌آسانی دسترسی داشتند و تحقیقات قرآنی خویش را در منابع موجود به شکل بهتری سامان‌دهی می‌نمودند. بدیهی است که ارائه متن قرآن کریم بدون ایجاد ارتباط با متون برنامه، از نظر پژوهشی استفاده چندانی برای محققان و علاقه‌مندان مباحث ولایت و امامت ندارد.
