مکتب انسان‌ساز اسلام، اعتقاد به مبانی نظری اسلام و اصول دین را امری غیرتقلیدی می‌داند و پذیرش آن را انتخابی خودخواسته و با آگاهی و درک فردی مطلوب می‌شمارد و معتقد است که پس از شناخت واقعی حق و آگاهی از اصول مترقی دین مبین اسلام، پذیرش قلبی و تسلیم در برابر آن امری فطری و درونی است که هر انسان پاک‌نهادی آن را خواهد پذیرفت. اصول اعتقادات اسلام، در حقیقت، مجموعه‌ای از جهان‌بینی الهی است که هر مسلمان برای درک صحیح، مستدل و اصولی آن باید تلاش کند و با یقین آن را بپذیرد و در این زمینه نمی‌تواند از کسی تقلید کند. هر مسلمان پس از پذیرش مبانی اعتقادی اسلام و تسلیم در برابر خداوند یگانه، عمل به مسائل عملی و انجام تکالیف شرعی بر او واجب می‌گردد و برای فراگیری و عمل به احکام شرعی؛ چنانچه خود مجتهد نباشد و یا نتواند به احتیاط عمل نماید، باید از مجتهد جامع‌الشرائط و مرجع اعلم که در قید حیات باشد؛ تقلید کند. از این‌رو، اسلام برنامه زندگی بشر را در دو جدول: کسب معارف دین و فراگیری مبانی آن و نیز تکالیف و وظایف شرعی و عمل به آن، تنظیم نموده است. این دین آسمانی، دو اصل علم و عمل را برای رسیدن به کمال چون دو بال پرواز به سوی خداوند دانسته و همواره افزایش درجات ایمان را فرایندی از افزایش همراهی این دو اصل بر شمرده است.
احکام شرعی باید‌ها و نبایدهایی است برگرفته از قرآن کریم و سنت معصومین (علیهم‌السلام) که هر مسلمان موظف است برنامه‌ریزی زندگی خود را بر اساس آن‌ها نتظیم کند. ملاک شناخت مؤمنان، میزان پایبندی آنان به احکام شرع مقدس اسلام است. کسانی که به واجبات و محرمات دین آشنایی داشته و به رعایت آن‌ها پای‌بندند، متقی به حساب آمده و کسانی که به این احکام عمل نکنند، از گروه مؤمنان پرهیزگار فاصله گرفته‌اند. مطابق فتوای مراجع تقلید احکامی را که انسان غالباً به آن‌ها نیاز دارد، واجب است که یاد بگیرد. از این رو، فراگیری احکام شرعی در محدوده زندگی روزمره و تعاملات اجتماعی، امری ضروری محسوب می‌گردد.
تحول آموزش احکام در عصر ارتباطات
احکام که بخش مهمی از معارف دین محسوب می‌شود، از دیرباز توسط مبلّغان دینی به روش‌های مختلف و برای اقشار گوناگون جامعه بیان می‌شده است. از آن‌جا که نیاز سنین مختلف از زن و مرد به نوع احکام و روش آموزش آن کمی متفاوت است، چگونگی ارائه مسائل دینی و انتخاب و دسته‌بندی آن نیز همواره از دغدغه‌های مبلّغان و مروجان احکام به شمار می‌رفته است. انتقال معارف اسلامی، از جمله احکام، به نسل پر جنب‌و‌جوش امروز و نشاندن خیل عظیم نوجوان و جوان در پای جلسه‌های سخنرانی و کلاس‌های سنتی برای فراگیری مسائل شرعی با وجود جذابیت‌های ابزار جدید و سرگرمی‌های متنوع که این نسل را به خود مشغول ساخته است، چندان آسان نیست.
خوش‌بختانه جامعۀ امروز با برخورداری از امکانات و تجهیزات پیشرفته و وسایل مدرن آموزشی و کمک‌آموزشی بر این معضل فائق آمده و با به خدمت گرفتن این ابزار، تحولی در عرصه آموزش و فراگیری به‌وجود آورده است. مراکز و نهادهای دینی نیز برای ارائه دستاوردهای پژوهشی، علمی و آموزشی خود این ابزار را به کار گرفته و با بهره‌مندی از فنّاوری اطلاعات و ارتباطات توانسته‌اند در گستره‌های تعلیم و تربیت و تبلیغ و ترویج، حضور مفید و مؤثری داشته باشند. در این جهت، استفاده از فنّاوری چندرسانه‌ای برای تبلیغ معارف دینی و نشر احکام شرعی، توانست جذابیت‌های لازم را در میان قشر جوان و پرانرژی جامعه ایحاد کند و به‌وضوح نقش این نوع رسانه‌ها را به عنوان موهبت الهی در پیشبرد اهداف دین مقدس اسلام برای ساختن مدینه فاضله نشان دهد.
استفاده از قالب فیلم، امکانی را برای بیان احکام فراهم می‌کند که جالب و در حوزه آموزش تحول برانگیر است؛ به عنوان نمونه، این‌که در یک قطعه فیلم 3 دقیقه‌ای بتوان سیزده یا چهارده مسأله را به صورت نمایشی مطرح کرد و اطلاعات چند صفحه توضیح‌المسائل را تقریباً به طور کامل به مخاطب آموزش داد، چیزی است که بدون این ابزار امکان‌پذیر نیست. تصوّر کنید یک وضوی کامل با انجام مستحبات و قرائت ادعیه وارده و مقدمات آن در متن مکتوب رساله عملیه چیزی حدود 5 یا 6 صفحه از انواع مسائل ریز و درشت را در بر می‌گیرد و اگر کسی بخواهد همه آن‌ها را بخواند و یاد بگیرد، به طور معمول شاید بیش از 30 دقیقه زمان ببرد که البته مسائل شرعی به دلیل داشتن فروعات متعدد بسیار فرار و فراموش شونده هستند. اما همین حجم مطلب در نزدیک به 3 دقیقه با بهره‌گیری از قطعات فیلم در فرمت‌های چند رسانه‌ای شامل مجموعه‌ای از نمایه‌های سمعی و بصری به سهولت به مخاطب منتقل می‌گردد؛ به بیان دیگر، قالب فیلم این ویژگی را دارد که با به‌کار‌گیری حواس بینایی، شنوایی، قوای ذهنی و ایجاد تمرکز در تمام حواس ادراکی بتواند با کمترین افت اطلاعات این حجم از معلومات را به بیننده منتقل کند. بدیهی است که در چنین صورتی نباید از این ابزار چند رسانه‌ای غافل ماند؛ آن هم با انعطافی که امروزه فنّاوری در اختیار ما قرار داده است.
روند تهیه و تولید مجموعه نور احکام
لوح‌های فشرده مجموعه آموزشی نوراحکام که با حمایت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و با تلاش طلاب جوان مدرسه علمیه شهیدین در قم تهیه شده، به موضوع بیان و آموزش احکام شرعی پرداخته و در پنج سی دی فراهم و تدوین شده است. از آن‌جا که هدف و مخاطبان این برنامه، عموم جامعه و اقشار مختلف مردم اعم از شهری و روستایی است، علاوه بر این‌که متن و روش‌های بکار رفته در برنامه به صورت غیر تخصصی و با نگاهی عامه‌پسند و غیرفنی فراهم شده، قالب برنامه نیز قالبی با کاربری عمومی، یعنی فرمت وی‌سی‌دی جهت ویدئو و خودکار برای رایانه انتخاب گردیده است؛ به عبارت دیگر، از آن‌جا که همه در منازل از رایانه شخصی برخوردار نیستند، قالب ارائه این مجموعه آموزشی به شکل دو منظوره و با تکنیک دوکاربره برنامه نویسی شده است تا کاربر بتواند آن را، هم روی رایانه اجرا نماید و هم به‌وسیله ویدئو سی‌دی مورد استفاده قرار دهد. مطابق آمارهای موجود، رواج و
به‌کار‌گیری دستگاه‌های ویدئو سی‌دی میان مردم، به‌ویژه مناطق محروم، بیشتر از رایانه می‌باشد. از سوی دیگر، کاربری ویدئو سی‌دی برای عموم مردم حتی آنان‌که از دستگاه رایانه برخوردارند راحت از رایانه است.
این کار به عنوان یک پروژه موفق از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی‌تلقی گردید که توانست بیرون از مرکز و به صورت واسپاری و طرحی حمایتی شکل گیرد. این تلاش علاوه بر اشتغال‌زایی و ایجاد خلاقیّت در میان طلاب جوان و کسب و انتقال تجربه فنی در کار چند رسانه دینی و ترویج و اشاعه فنّاوری، با صرفه اقتصادی نیز همراه بود.
روش و سناریویی که برای ارائه احکام در این برنامه‌ریزی مدّ نظر قرار گرفت، استفاده از فیلم، پویانمایی، تصویر، صوت، متن و جداول و نمودار بود؛ به گونه‌ای که محتوای نسبتاً سنگین و پیچیده احکام را بتوان در قالبی جداب و قابل ارائه برای مخاطبان عرضه نمود. برای فراگیری آسان و همه فهم احکام، متون توضیح‌المسائل توسط کارشناسان خبره بازنویسی شده و به زبان معیار نزدیک گردیده است. از سویی، تقسیمات و برخی از فروعات مسائل در قالب جداول و نمودارها ارائه گردیده است تا از پیچیدگی مطالب و سردرگمی مخاطبان کاسته شود. همچنین استفاده از فیلم با ترکیبی از تولید و آرشیو و بهره‌گیری از قابلیت‌های انیمیشن در مواردی که امکان تفهیم بیشتر از این طریق ممکن بود، توانست امر آموزش و فراگیری احکام را سهل‌تر نماید. در این پروژه، خواندن متن احکام نیز امری تخصصی تلقی می‌گردید؛ چرا که تلفظ اصطلاحات و اعراب برخی از واژه‌ها در متن مربوط به احکام جنبه کلیدی داشت. لازم بود گوینده با لسان احکام و توضیح‌المسائل تا حدودی آشنا باشد، از صدای مناسب برای بیان این موضوعات برخوردار باشد، دارای صدای گیرا و فاخر بوده و برای این منظور همکاری تامی با مجموعه داشته باشد؛ چرا که در تغییر و تحولات صداگذاری و میکس ممکن بود به بازخوانی مسائل یا بخش‌هایی از احکام نیاز افتد. از این رو، در انتخاب صدا در تنگنا قرار داشتیم با آن‌که کار نهایی عرضه شده و صدا نیز در نظرسنجی محدودی که صورت گرفت، قابل قبول است، اما هنوز هم با مجری طرح در این مورد به توافق صددرصدی نرسیده‌ایم.
نکته دیگر در تولید این مجموعه، استفاده از آهنگ بود که خود موجب اختلاف نظر و گاهی تأخیر در کار بود. ما هم به عنوان متکفل پروژه و هم دوستان ما در مدرسه شهیدین به عنوان مجری، معتقد بودیم که استفاده از آهنگ بسیار ملایم و تقریباً محو در زمینه‌هایی که متن طولانی و ملال‌آور است، می‌تواند به برنامه، خصوصاً برای جوانان، جذابیت بدهد که البته شنیدن این نوع آهنگ به نظر برخی از مراجع حرام شمرده نمی‌شد؛ اما تلاش داشتیم که این برنامه برای همه مخاطبان در سطح عموم قابل استفاده باشد. از این رو، برخی که مقلد مراجع عظامی بودند که در این مسائل احتیاط بیشتری می‌کردند. از قطعات میکس شده با آهنگ گله‌مند بودند. بنابر‌این، تصمیم گرفتیم این مجموعه را در نسخه بدون آهنگ نیز ارائه نماییم. برخی از مراکز همین نسخه بدون آهنگ را در چند هزار حلقه تهیه کرده، به زیرمجموعه‌های خود ارائه نمودند. از جمله آستان مقدس رضوی برای نمایش عمومی در صحن مطهر، نسخه بدون آهنگ را تقاضا نمود و برخی از حوزه‌های خواهران و برادران در سطح کشور نیز همین نسخه را درخواست نمودند.
کارشناس محترم مجموعه نور احکام جناب حجه‌الاسلام و المسلمین فلاح‌زاده متن برنامه را به گونه‌ای تدوین نموده‌اند که تا حد ممکن با فتاوای همه مراجع همخوانی داشته باشد و از طرح مسائل اختلافی و فروعات نادر و غیرضروری پرهیز کردند؛ اما در عین حال، چون برخی نظرات متغیر و ممکن است در استفتائات و سوال و جواب‌های جدید مورد بازبینی و تجدید نظر مراجع قرار گیرد، از این رو ممکن است این مجموعه در طول زمان با ویرایش‌های جدید نیز به بازار عرضه گردد.
این تحولات و نیازهای جدید، ما را به اندیشه ارائه این برنامه به صورت برخط ( online ) نیز واداشت که امیدواریم این امر به همّت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تحقق پذیرد. بدیهی است که عرضه این مجموعه به صورت برخط کار به روزرسانی و افزایش اطلاعات و انجام تغییرات و ویرایش‌ها را ساده، سریع و کم‌هزینه خواهد ساخت.
محتوای مجموعه نور احکام
در لوح فشرده نور احکام (1) که تقریباً 390 مسأله از ابتدای توضیح‌المسائل مراجع بازنویسی، خلاصه‌برداری و انتخاب گردیده است، بیش از 8000 کلمه، معادل 12 صفحه A4 (تایپی)، متن قرائت شده است. در این لوح فشرده، موضوعات احکام دسته‌بندی و در 24 درس به صورت مستقل بیان شده است. در این سی‌دی، 37 دقیقه و 27 ثانیه فیلم، 18 دقیقه و 50 ثانیه نمودار، 11 دقیقه و 45 ثانیه نوشتار و 8 دقیقه و 51 ثانیه تصویر به نمایش در آمده است. این لوح فشرده از ابتدای مسائل تقلید تا ابتدای بحث نماز در 73 دقیقه برنامه چند رسانه‌ای به شکلی جذاب و کاربردی مطرح نموده است. در این برنامه به موضوعاتی چون: تقلید، مطهرات، نجاسات، تطهیر بدن، تطهیر لباس و اشیا، وضو و مسائل آن، غسل و احکام آن، تیمّم و احکام میّت پرداخته شده است.
در سی‌دی نور احکام (2) که از ابتدای نماز تا انتهای مسائل شکیات را در بر می‌گیرد، نزدیک به 290 مسأله در قالب 21 درس مطرح شده است. کلمات متن خوانده شده 7760 کلمه، معادل 11 صفحه A4 (تایپی) است. این برنامه دارای 30 دقیقه و 17 ثانیه فیلم، 18 دقیقه و 40 ثانیه نمودار، 18 دقیقه و 10 ثانیه متن و نوشتار، 11 دقیقه و 50 ثانیه تصویر و 2 دقیقه انیمیشن است. در این لوح فشرده موضوعاتی چون: کلیات نماز، مقدمات و طهارت نماز، ارکان نماز، افعال و اذکار نماز، مبطلات و شکیات نماز مطرح شده است.
طیّ کارشناسی که مجری پروژه انجام داد، تمامی‌موضوعات مطرح شده در توضیح‌المسائل را می‌توان در پنج حلقه سی‌دی ارائه نمود. لوح‌های فشرده نور احکام 1 و 2 به بازار عرضه شد و مورد استقبال قرار گرفت. اکنون لوح فشرده 4 نیز تکثیر و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است و لوح شماره 5 نیز مراحل بررسی و کنترل کیفیت را پشت سر می‌گذارد که ممکن است تا اواسط سال جاری عرضه شود. موضوعاتی که در این لوح به آن‌ها پرداخته شده عبارت‌اند از: احکام خرید و فروش، ربا، شفعه، اجاره، قرض، مضاربه، نذر و قسم، صدقه و هدیه، کفارات، اشیای پیدا شده، وقف، احکام عقد و ازدواج، مهریه، وصیت و ارث، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.
اما در مورد لوح فشرده نور احکام (3 ) باید گفت موضوعاتی که در این لوح مطرح شده، نیازمند بهره‌گیری از پویانمایی و نماسازی بیشتری است که اکنون طراحی‌ها و اجرای انیمیشن‌ها به اتمام رسیده و مراحل نیمه‌نهایی خود را طی می‌کند. به نظر می‌رسد این لوح نیز تا اواخر سال جاری به بازار عرضه شود. موضوعاتی که در این لوح مطرح شده است عبارت‌اند از: مقدمات نماز، نماز جماعت، آداب جماعت، نماز قضا، نماز جمعه، نماز عید، نماز آیات، نماز مسافر، مکروهات نماز و احکام قرآن.
مشخصات دقیق اطلاعات لوح‌های فشرده 3 و5 پس از نهایی شدن در بروشورهای مربوط به هر یک اعلام می‌گردد.
لوح فشرده نور احکام (4) که به مباحث نمازهای مستحبی، روزه، زکات، خمس، امر به معروف و نهی از منکر، و جهاد و دفاع پرداخته است، دارای 16 درس در 76 دقیقه برنامه چند رسانه‌ای است. از آن‌جا که در این برنامه جداول به صورت انیمیشن و متحرک طراحی شده است، مدت زمان انیمیشن مجموعا 29 دقیقه و 30 ثانیه محاسبه می‌گردد. همچنین 2 دقیقه تصویر ثابت و اسلاید و 45 دقیقه فیلم در این برنامه به کار رفته است.این لوح فشرده هم‌اکنون تکثیر شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
ترجمه مجموعه نور احکام
همچنان‌که برنامه‌های نرم‌افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم‌اسلامی به طور معمول با کاربری سه‌زبانه (فارسی، عربی و انگلیسی) تولید می‌شود، طرح تولید مجموعه نور احکام نیز از نخست به سه زبان: فارسی، انگلیسی و عربی در نظر گرفته شده بود؛ به‌گونه‌ای که شیعیان خارج از کشور نیز بتوانند از این مجموعه ارزشمند بهره‌مند شوند. پس از استقبال نور احکام در خارج از کشور، با عنایت به گستره جمعیتی شیعیان اردو زبان، ترک زبان و اسپانیولی زبان، طرح ترجمه نور احکام به این سه زبان نیز در دستور کار قرار گرفت و طی قراردادی با مجری پروژه، مقرر شد که این مجموعه به 5 زبان ترجمه گردد.
هم‌اکنون نور احکام (1) به زبان‌های: انگلیسی، عربی، اسپانیولی، ایتالیایی، ترکی و اردو ترجمه شده است. در این ترجمه‌ها، از گویندگان خبره با صدای مناسب و قرائت و تلفظ صحیح استفاده گردیده است. برخی از این ترجمه‌ها به نظر و تأیید اساتید و یا فضلای حوزه علمیه که زبان‌های فوق زبان مادری آنان محسوب می‌شود، رسانده شده و نظرات آنان در اصلاح گفتارها و تلفظ واژه‌های تخصصی اعمال گردیده است. بر اساس اطلاعاتی که از مراکز شیعی در کشور هندوستان به دست ما رسیده است، نسخه اردو زبان این لوح توسط این مراکز در بیش از یک‌صد هزار عدد تکثیر و منتشر شده و به رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. در ابتدای این لوح نیز، پیامی قرار داده‌اند مبنی بر این‌که خرید و فروش این لوح فشرده، ممنوع و توزیع و تکثیر آن، رایگان است. همچنین گفته شده که این برنامه به زبان انگلیسی با لهجه هندی نیز ترجمه و تکثیر شده است.
افزون بر این، برخی از پایگاه‌های اطلاع‌رسانی در اینترنت، قطعات آموزشی مجموعه نور احکام را جهت بارگیری (Downloud) کاربران در پایگاه خود ارائه نموده‌اند که شماره‌گر تعداد برداشت‌ها، نشان می‌دهد که این قطعه‌ها حتی تا هزاران دفعه اقدام به بارگیری (Downloud) شده است.
در پایان، شایان توجه است که مبنا در انتخاب مسائل و طرح آن‌ها، توضیح‌المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید می‌باشد این توضیح‌المسائل در 2 جلد از سوی دفتر انتشارات اسلامی به چاپ رسیده است.
