ره آورد نور

بنا به تحقیقات زبان شناسان، هم اکنون 6528 زبان، میان اقوام و ملت های مختلف جهان رایج است. از سوی دیگر، بر اساس آمارهای موجود، تا سال 1995م، تنها 70 زبان از زبان های دنیا، دارای ترجمه کامل قرآن مجید بوده است؛ در حالی که کتاب مقدس، طبق آمارهای موجود تا سال 1989م به 1928 زبان مختلف ترجمه شده است. همه ساله نیز بیش از 20 تا 30 ترجمه به زبان جدید، به ترجمه های موجود اضافه می شود.(2)

در میان زبان های مختلفی که قرآن به آنها ترجمه شده، زبان فارسی از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. از منظر تاریخی ، زبان فارسی نخستین زبانی است که قرآن به آن ترجمه شده است که همان ترجمه سوره فاتحه الکتاب، توسط سلمان فارسی است.(3) از آن زمان تاکنون، بیش از 160 بار قرآن، توسط نویسندگان و مؤسسات مختلف، به زبان فارسی ترجمه شده است؛ با این همه هنوز هم جای ترجمه ای سلیس و روان از قرآن خالی است؛ ترجمه ای که ضمن وفاداری به معنا، از زیبایی و استواری لفظ نیز برخوردار باشد.

ضرورت طراحی نرم افزار ترجمه قرآن

به گفته صاحب نظران، دلیل اصلی اندک بودن تعداد ترجمه های قرآن کریم، و کاستی و کوتاهی در ارائه ترجمه های روان و قابل فهم از آن این است که  ترجمه قرآن کاری بسیار سخت و طاقت فرساست، تا آنجا که قرآن پژوهان، و ترجمه قرآن را از تفسیر آن مشکل تر می دانند.

در ترجمه باید، مقصود و مراد در عباراتی کوتاه و مختصر بیان شود، در حالی که مفسر با چنین محدودیتی مواجه نیست. برای ترجمه یک متن، افزون بر آشنایی با زبان مبدأ و مقصد مترجم باید با علوم و مهارت های متعدد دیگری نیز آشنا باشد تا بتواند فرآیند ترجمه را در معادل یابی، صورت گزینی عبارات و ساختاربندی جملات به خوبی انجام دهد؛ برای مثال مترجم باید به علومی چون مفردات قرآن ، غریب القرآن ، وجوه و نظایر ، تفسیر، اصول و فنون علمی ترجمه، آشنایی با ترجمه های پیشین، اصول نگارش و دستور زبان عربی و فارسی  مسلط باشد. افزون بر این، باید از علوم مورد نیاز یک مفسر، همانند ادبیات عرب، لغت، فقه، اصول و تاریخ نیز آگاهی داشته باشد.

وقتی مترجم با تکیه براین علوم، کلمات و عبارات مناسب را تشخیص داد، به مشکل ترین مرحله ترجمه، یعنی چینش کلمات در جملات می رسد. در این مرحله، دقت در بیان احساس مؤلف، شرط اساسی ترجمه است؛ به عبارتی مترجم باید روح و احساس گوینده را درک کند، تا بتواند متن او را ترجمه کند(4)؛ بین ترجمه عبارات عاطفی و حماسی، و انشایی و خبری تفاوت بگذارد. انجام این همه، به تتبع گسترده در منابع و تلاش دو چندان مترجم نیاز دارد تا بتواند ترجمه ای وفادار و زیبا ارائه دهد.

بی شک وقتی از ترجمه متون مقدس به خصوص قرآن که کلام خداست، سخن به میان می آید، کار از سختی و حساسیت بیشتری نیز برخوردار می شود، زیرا در این صورت، مترجم باید ضمن رعایت اصول علمی ترجمه، حساسیت های دینی و مذهبی را نیز در نظر بگیرد.

در این میان، تهیه نرم افزاری تخصصی برای ترجمه قرآن کریم ضرورت می یابد، زیرا با ارائه چنین نرم افزاری می توان، تا اندازه زیادی از زحمات مترجم، برای یافتن واژه های مناسب و مراجعه به منابع متعدد کاست، تا او فرصت و توان خود را بر زیباسازی متن و اتقان محتوایی آن متمرکز سازد. با تهیه چنین نرم افزاری پیمودن مسیر پر مشقت ترجمه قرآن کریم آسان تر شده، پژوهشگران بیشتری برای ترجمه کلام خدا تلاش خواهند کرد و در نتیجه امکان ارائه ترجمه های متنوع تری از قرآن، به زبان های گوناگون جهان، فراهم خواهد آمد.

در این نوشته، پیشنهادی برای طراحی نرم افزار ویژه ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی ارائه خواهد شد؛ به گونه ای که با توسعه و تقویت آن بتوان، به سوی طراحی نرم افزار جامع ترجمه قرآن کریم گام برداشت.

مراحل طراحی

نرم افزار تخصصی ترجمه قرآن کریم، باید ابزار مناسبی برای مترجم قرآن و قرآن پژوهان فراهم آورد تا با کمک آن بتوانند، فرایند ترجمه قرآن را با سهولت بیشتری طی کنند؛ به عبارت دیگر، نرم افزار ترجمه قرآن باید پژوهشگر محور باشد؛ نه متن محور. هدف اصلی در این نرم افزار، نباید صرفاً تشکیل یک کتابخانه دیجیتال از کلیه ترجمه های موجود قرآن یا کتب و مقالات مربوط به آن باشد، بلکه گزینش محتوا و چینش امکانات و قابلیت های فنی نرم افزار، باید در راستای پاسخ گویی به نیازهای مترجم قرار گیرد.

فرآیند ترجمه و نرم افزار ترجمه

تحلیل و طراحی نرم افزار تخصصی ترجمه قرآن و تعیین امکانات و محتوای مطلوب آن، باید بر اساس فرآیند ترجمه قرآن تحقق پذیرد. در این صورت، با بررسی فرآیند ترجمه، نیازهای مترجم را در هر مرحله بررسی کرد، و آن را در طراحی نرم افزار تخصصی ترجمه در نظر می گیریم:

1. فرآیند ترجمه قرآن
2. علوم و اطلاعات مورد نیاز مترجم
3. امکانات فنی مورد نیاز مترجم

یکم. معادل یابی:

معادل یابی فرآیندی است که ترجمه در آن خلاصه می شود؛ زیرا مترجم از آغاز تا پایان ترجمه، سرگرم یافتن معادل های مناسب و صحیح از زبان مقصد، برای واژه ها و مفاهیم و جمله های متن مبدأ است.

معادل یابی در زبان مقصد، شامل یافتن معادل در سطوح مختلف، از جمله واژگان، ساختار، بافت متن و کنش است.(5) بنابراین معادل یابی، تنها به معنای یافتن واژه ای معادل معنای تحت اللفظی کلمه در زبان مقصد نیست، بلکه مترجم ابتدا باید، منظور و مقصود نویسنده و معنای کلی جمله را دریابد و سپس معادل مناسب آن را از زبان مقصد بنویسد؛ افزون بر این، جایگاه کلمه در جمله (ساختار)، سیاق کلام و جایگاه جمله در کل متن (بافت متن) و حالت گوینده سخن، مانند عاطفی بردن، حماسی بودن، خشم آلود بودن (کنش) را نیز باید در نظر داشت و در ترجمه منعکس کرد؛ برای مثال معنای تحت اللفظی واژه کفر پوشاندن است؛ اما در قرآن به معنای انکار ربوبیت خدا: «ان الذین کفروا سواء علیهم أو نذرتهم ام لم تنذرهم»،(6) لجاجت و سرکشی در پذیرش حق در عین تشخیص آن «فلما جاءَهم ما عرفوا، کفروا به»،(7) کفران نعمت:« من هذا من فضل ربی لیبلونی أاَشکر ام اکفر»،(8) ترک دستورات خدا که در باره مؤمنان هم بکار می رود: «افتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض»(9) و بیزاری «انی کفرت بما اشرکتمون من قبل»(10) به کار رفته است. برای تعیین معنای دقیق این واژه در جمله، مترجم باید با قرائن گوناگون کلامی و معنایی جمله آشنا باشد.

افزون بر این، توجه به مشترکات لفظی واژگان تأثیر به سزایی در ترجمه دارد؛ برای مثال در آیه شریفه «الشمس والقمر بحسبان والنجم والشجر یسجدان»، (11) واژه «النجم»، دو معنای متفاوت دارد: یکی «ستاره» و دیگری «گیاه بدون ساقه»، مانند «علف و سبزی»؛ در حالی که کاربرد نجم در معنای ستاره رایج تر است، اما با توجه به قرائن موجود در کلام، معنای دوم درست تر است؛ زیرا نجم باید با شجر تناسب داشته باشد.

نرم افزار ترجمه قرآن، برای آنکه بتواند، به مترجم در معادل یابی واژه ها کمک کند، لازم است  منابع و اطلاعاتی چند را در اختیار کاربر قرار دهد:

فرهنگ های تخصصی واژگان قرآنی؛  همانند مفردات راغب، التحقیق، قاموس قرآن، مجمع البحرین و...فرهنگ کاربردی واژگان در ترجمه های قرآنی موجود؛ با کمک این منبع، کاربر به تلاش مترجمان گذشته، در زمینه معادل یابی واژگان قرآنی در موقعیت های مختلف، دست می یابد و متوجه می شود که کلمه «کفر»، در بیش از 150 ترجمه فارسی از قرآن، چگونه معنا شده است. چنین کار سترگی، تنها با لینک کردن واژگان ترجمه به کلمات قرآنی ممکن است. کاری که گرچه  بسیار پر زحمت است؛ اما برای نرم افزار تخصصی ترجمه قرآن ضروری است.کتب معتبر وجوه ونظائر قرآن ، خاصه اثر مشهور «مقاتل بن سلیمان»، در برنامه گنجانده شود.

دوم. تغییر در ساختار زبان

اختلاف در ساختار دستوری و نحوه بیان مفاهیم مختلف در اغلب زبان ها مشاهده می شود. در ترجمه صحیح و روان، لازم است تغییراتی در ساختار زبانی مبدا به وجود آورد تا متن ترجمه شده، بر اساس زبان مقصد تنظیم شود.

ساختارهای زبانی همه زبان ها را می توان به پنج دسته تقسیم کرد: نحوی، صرفی، لغوی - معنایی، آوایی و بلاغی. ساختار آوایی به ترجمه های  شفاهی مربوط می شود که در این مجال مورد بحث نیست. اما سایر ساختارها، هر یک به گونه ای در ترجمه قرآن و امکانات نرم افزار ترجمه، تأثیر دارد.

الف. ساختار نحوی: منظور از ساختار نحوی، ساختار عناصر دستوری زبان از دیدگاه نحو است. در ساختار نحوی، نقش ها و حالت های دستوری و نیز روابط میان آن نقش ها و حالات، مورد بحث و تحلیل قرار می گیرد؛ برای مثال در ساختار نحوی زبان فارسی، این نقش ها و حالات نحوی را می توان دید: نهاد (فاعلی، مسند الیهی و نایب فاعلی)، مفعول با واسطه، مفعول بی واسطه و...؛ اما در ساختار زبان عربی، حالات و نقش های دستوری زیر را می توان یافت: فاعل، نایب فاعل، مبتدأ، خبر و...

ساختار نحوی در هر زبان، دارای قواعد خاصی است. با این قواعد می توان ساختارهای صحیح دستوری را از ساختارهای ناصحیح و یا نامناسب متمایز ساخت. (12)

برای طی این مرحله از فرآیند ترجمه، مترجم باید بر ساختار نحوی زبان مقصد و مبداً مسلط باشد تا بتواند، ترجمه ای معادل و مناسب پدید آورد. با تکیه بر این مهارت ها، مترجم می داند که مبتدا و خبر زبان عربی را باید به صورت مسندالیه و مسند فارسی ترجمه کند. همچنین متوجه می شود که حالت نحوی «مفعول مطلق» ویژه زبان عربی است و در زبان فارسی دارای ساختار مشابه نحوی نیست و به جای آن در زبان فارسی معاصر، از ساخت دستوری «قید» استفاده می شود. بنابراین هیچ گاه نباید «فجمعناهم جمعا»(13) را به «پس گردشان آوردیم گرد آوردنی» (معزی) ترجمه کرد، بلکه آن را باید به صورت «آنان را کاملاً جمع خواهیم کرد» ترجمه کرد.

نرم افزار ترجمه قرآن به فارسی، برای آنکه بتواند به مترجم در درک ساختار نحوی آیات قرآن و یافتن جایگزین مناسب  آن در زبان فارسی یاری برساند، باید از امکانات و محتوای زیر برخوردار باشد:

1. ترکیب نحوی کامل آیات قرآن را از کتب معتبری چون الجدول ارائه دهد. افزودن بخش اعراب مجمع البیان، یا تحلیلی های نحوی علامه طباطبایی یا تفاسیر ادبی مشهوری چون کشاف نیز می تواند، در این زمینه راهگشا باشد.
2. دوره کامل دستور زبان فارسی در برنامه گنجانده شود.
3. حالات و نقش های نحوی در زبان فارسی و عربی معادل یابی شود و در مواردی که یک نقش دستوری در زبان عربی معادل خاصی در زبان فارسی ندارد، نقش های جایگزین بیان گردد.این امکان ممکن است به صورت گشوده شدن Hintهای راهنما برای هر کلمه ارائه گردد؛ به این صورت که کاربر نشانگر موس را روی هر واژه از قرآن قرار دهد، از ترکیب نحوی آن در زبان عربی و معادل آن در زبان فارسی آگاه گردد.

ب. ساختار صرفی: ساختار صرفی  به عناصر صرفی کلمات و عبارات در زبان مربوط می شود؛ از جمله این عناصر می توان، به معلوم و مجهول بودن، پسوند و پیشوند در زبان فارسی و ریشه معنایی کلمات اشاره کرد؛ آگاهی به ساختار صرفی زبان، در هنر واژه سازی و واژه گزینی در فرآیند ترجمه اهمیت فراوان دارد؛ برای نمونه باید دانست که در آیه شریفه «سَنُقرئک فلا تنسی» (14) (نُقِر) نه ثلاثی مجرد، بلکه ثلاثی مزید از باب افعال است و (فلاتنسی ) نه فعل نهی که فعل مضارع نفی و مرفوع است، بنابراین ترجمه آن به «زودا که برای تو بخوانیم مباد که فراموش کنی»  (آیتی) از نظر ساختار صرفی نادرست است و باید به صورت »تو را بر خواندن قرآن توانا می گردانیم، بنابراین فراموش نمی کنی «ترجمه شود.(15)

از آنجا که ساختار صرفی در زبان فارسی، بیشتر بر اساس «ترکیب» و در زبان عربی عمدتاً بر اساس «وزن و قالب» بنا شده است (16)، کسی که قرآن کریم را به فارسی  ترجمه می کند، باید به ساختار صرفی هر دو زبان کاملاً آشنا باشد. در غیر این صورت، لغزش های بسیاری در ترجمه او پدید می آید.

نرم افزار ترجمه قرآن، از این جهت نیز می تواند، به مترجم یاری برساند و تجزیه کامل کلمات قرآن در ساختار صرفی عربی، همراه با معادل دقیق و تحت اللفظی واژه را به فارسی، در اختیار مترجم قرار دهد؛ برای مثال وقتی به واژه «سنقرئک» می رسیم، کادر کوچکی باز شود و نشان دهد که این فعل «متکلم مع الغیر، ثلاثی مزید از باب افعال» است که معادل فارسی آن، «مضارع اخباری سوم شخص جمع» است.

ج. ساختار بلاغی: ساختارهای زبانی معمولاً ساختار بلاغی نیز دارند. در ساختار بلاغی، ارزش هر واژه یا عبارت، از جهت ظرافت ها و نکات بلاغی بررسی می گردد؛ برای مثال کلمات راه، روش، سبیل، طریق، طریقه و مسیر، از نظر معنایی و لغوی مترادف اند؛ اما هر یک ارزش کاربردی خاصی دارد؛ به طوری که انتخاب یکی از این کلمات، گاه می تواند بلاغت و فصاحت سخن را کامل تر کند.

محققان فن ترجمه معتقدند که برای رسیدن به ترجمه ای معادل یا وفادار، توجه به ساختار بلاغی زبان مبدأ و مقصد، امری بایسته است.(17)

قرآن کریم از نظر بلاغی در اوج بلاغت و فصاحت است و در کاربرد هر واژه، ظرایف و نکات دقیق بلاغی را رعایت کرده است، تا آنجا که برخی قرآن پژوهان معتقدند، کاربرد واژه های مترادفی چون بشر و انسان، با توجه به ملاحظات معنایی بوده است؛ برای مثال بشر در مواردی که جسم آدمی مورد نظر آیه بوده، به کار رفته و انسان در مواردی که جنبه روحانی وی مد نظر است، به کار می رود.(18)

بنابراین مترجم برای دستیابی به یک ترجمه دقیق، به ناچار باید بار معنایی هر واژه یا عبارت را در ساختار بلاغی زبان مبدأ و مقصد بداند و اگر نرم افزاری بخواهد، او را در این مسیر یاری دهد، باید در کنار هر واژه، امکان دسترسی به ساختار بلاغی آن را نیز در اختیار او بگذارد. ساختار بلاغی کلمات را معمولاً از کتب فروق اللغات و ساختار بلاغی جملات را نیز با استفاده از کتبی که به تحلیل بلاغی آیات قرآن پرداخته اند، می توان استخراج کرد.

سوم. تعادل ساختاری در ترجمه

باید دانست که ترجمه، تنها برگرداندن الفاظ یا احیاناً نقش های دستوری، از زبانی به زبان دیگر نیست. غایت اساسی هر ترجمه، رساندن پیام، محتوا یا منظور متن مبدا است ؛این غایت و هدف، نباید فدای الفاظ و دستور شود. در مراحل بعدی توجه به ساختارهای نحوی، صرفی و از همه مهم تر، ایجاد تعادل میان ساختارهای متن مقصد و مبدا اهمیت می یابد.

اساس و پایه های زیربنایی هر ترجمه، تعادل است، زیرا هیچ ترجمه ایی شکل و رنگ زبان مقصد را نمی یابد و قادر به رساندن محتواو پیام متن مبدا نیست؛ مگر با برقراری تعادل ترجمه ایی.

معنا ومفهوم ساده تعادل در ترجمه، همسانی تاثیر متن مبدا و مقصد بر خوانندگان خود است؛ به این معنا که خواننده متن مقصد، همان تأثیری را در یابد که خواننده متن مبدا در می یابد.

همسانی تأثیر ، زمانی پدید می آید که مترجم بتواند، با استفاده از اصل تغییر بیان (Shift)، ترجمه را به قدری روان سازد که خواننده هیچ گونه بیگانگی با متن را در خود احساس نکند.  تغییر بیان و برقراری تعادل در ترجمه، از راه های مختلفی صورت می گیرد که مهم ترین و مشهورترین آنها به این شرح است:

1. تغییر در ساختار نحوی، صرفی، معنایی – لغوی.
2. تغییر به صورت حذف از متن مبدأ.
3. تعییر به صورت افزودن به متن مقصد.
4. تغییر در واحدهای زبانی؛ برای مثال ترجمه واحدی کوچک تر به صورت واحدی بزرگ تر یا به عکس.
5. تغییر در ترتیب و جایگاه عناصر نحوی، مطابق با ساختار نحوی زبان مقصد.
6. تغییر با جابه جایی عناصر و عوامل انسجام، برای ایجاد انسجام دستوری و معنایی در متن مقصد. (18)

ترجمه های فعلی قرآن موفقیت چندانی در برقراری تعادل در ترجمه نداشته اند. این امر تا اندازه ای ناشی از احتیاط و دقتی است که برای حفظ امانت در انتقال معانی قرآن نشان داده می شود؛ گرچه برقراری تعادل در ترجمه تا اندازه زیادی تابع هنر و مهارت مترجم است؛ اما نرم افزار ترجمه نیز در مواردی که بتوان تعادل  را در ترجمه ضابطه مند کرد، مانند تغییر در ساختار نحوی، می تواند به مترجم کمک کند، تا ترجمه ای روان تر ارائه کند.

یکی از اقدامات شایسته در این زمینه آن است که نرم افزار از میان ترجمه های ارائه شده برای یک آیه، ترجمه ای را که از تعادل بیشتری برخوردار است، به گونه ای متمایز کند؛ برای مثال، آیه شریفه «یخافون ربّهم مِن فوقهم و یفعلون ما یؤمرون»(19)، چنین ترجمه شده است:

• - از پروردگارشان از بالاتر خویش می ترسند... (یابنده)
• - پروردگارشان را از فرازشان می ترسند... (جلال الدین فارسی)
• - از پروردگار مافوق خود می ترسند... (احسن الحدیث)

خواننده فارسی در ترجمه نخست، از عبارت «از بالاتر خویش» تقریباً چیزی متوجه نمی شود و از ترجمه دوم و واژه فوق، مفهوم ریاست و مافوق بودن، در سلسله مراتب را اداری درک می کند؛ در حالی که آیه شریفه در پی بیان ذلت و خشوع ملائکه است؛ خشوعی که در اثر توجه آنها به حاکمیت و سیطره مطلق خداوند بر همه اعمال و کردارشان به وجود می آید.

محتوا

با بررسی نیازهای مترجم در فرآیند ترجمه و با عنایت به مطالب و مباحث دیگری که مورد نیاز ترجمه قرآن کریم است، در نرم افزاری تخصصی ترجمه قرآن می توان اطلاعات و محتوای زیر را گنجاند:

• - ارائه کتب تخصصی شناخت مفردات و الفاظ قرآن کریم؛ همانند مفردات راغب، التحقیق، قاموس قرآن، مجمع البحرین و...
• - ارائه فرهنگ های معتبر لغت؛  همچون العین از خلیل بن احمد، معجم مقالیس اللغة از ابن فارس، الصحاح از جوهری، النهایه از ابن اثیر، لسان العرب از ابن منظور، القاموس المحیط از فیروزآبادی و تاج العروس از زبیدی.
• - از آنجا که قرآن مشتمل بر علوم مختلفی است که مترجم ناچار از آگاهی یا مراجعه به آن است، در نرم افزار ترجمه باید مهم ترین کتب علوم اسلامی و علوم مرتبط با معارف قرآنی گنجانده شود؛ کتاب هایی چون:
• - کتب فقهی: جواهر الکلام، تحریر الوسیله، العروة الوثقی و....
• - کتب تاریخی، به خصوص تاریخ اسلام: تاریخ طبری، اُسد الغابه و. ...
• - کتب کلامی و فلسفی: کشف المراد علامه حلی، اسفار اربعه، منظومه، بدایة الحکمه و نهایة الحکمه.
• - کتب علوم قرآنی: التمهید (آیت ا... معرفت)، الاتقان (سیوطی)، البرهان (زرکشی).
• - کتب مربوط به علوم بلاغی: مختصر البلاغه، مطول و...
• - کتب وجوه و نظائر: الوجوه و النظائر (مقاتل بن سلیمان و ابن الزاغونی)
• - کتب معتبر در زمینه صرف و نحو عربی و دستور زبان فارسی
• - مجموعه مقالاتی پیرامون مباحث ترجمه قرآن کریم که در نشریاتی چون ترجمان وحی، بینات و... به چاپ رسیده است.
• - منابعی پیرامون اصول و مبانی علمی ترجمه از عربی به فارسی و ترجمه قرآن کریم، همچون مشکلات ساختاری ترجمه قرآن کریم از (حیدر قلی زاده)، اصول و مبانی ترجمه قرآن از علی نجار، فن ترجمه از دکتر یحیی معروف و.... همچنین بسیاری مقالات نشریه وزین ترجمان وحی.
• - مقالاتی پیرامون نقد و بررسی ترجمه های مشهور قرآن که مجموعه کامل آن را آقای هادی حجت در کتاب ارزشمند خود با عنوان «نقدی بر ترجمان وحی» فهرست کرده است.
• - متن کامل 160 عنوان ترجمه شناخته شده قرآن به فارسی، بدون گزینش و اولویت بندی.
• - متن کامل تفاسیر معتبر قرآن؛ مانند المیزان، مجمع البیان، منهج الصادقین و. ...
• - کتب فروق اللغات، به خصوص اثر مشهور سید نور الدین جزائری در این رابطه، با عنوان «فروق اللغات فی التمیزیین مفاد الکلمات».
• - کتب مربوط به شأن نزول مانند اسباب النزول واحدی نمونه شأن نزول محقق و...

بسیاری قصص و آموزه های قرآنی، ناظر به داستان ها و مطالب تورات و انجیل است. به همین دلیل مترجم در بیان و بررسی برخی قصص قرآنی، چاره از مراجعه به عهدین ندارد؛ لذا بهتر است که این کتب نیز در برنامه گنجانده شود.

پی نوشت ها:

1. علا مرودشتی، تاریخ ترجمه قرآن در آسیا، یادگارنامه فیض الاسلام، ص 306.
2. ترجمان وحی، سال 13، شماره 2، اسفند 77، ص 7 و 8 سخن سردبیر.
3. مناهل العرفان فی علوم القرآن، عبدالعظیم الزرقانی، مصر، دار الاحیاء الکتب العربیة، ج 2، ص 55 و تاج التراجم فی تفسیر القرآن للامعام، ابوالظفر شاهفرر بن طاهر بن محمد اسفراینی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375، ج 1، ص 8.
4. دکتر یحیی معروف، فن ترجمه، دتفر نشر فرهنگ اسلامی، ص 62.
5. ترجمه و مترجم، غلامرضا رشیدی، ص 19، چاپ چهارم، 1380، انتشارات آستان قدس رضوی.
6. سوره  بقره  /  آیه 6.
7. بقره / آیه 89.
8. نمل /  آیه 40.
9. بقره / آیه 85.
10. ابراهیم / آیه 23.
11. رحمن / آیه 5 و 6.
12. قلی زاده، حیدر، مشکلات ساختاری ترجمه قرآن کریم، ص 10، مؤسسه تحقیقات علوم اسلامی، دانشگاه تبریز، 1280.
13. سوره کهف، آیه 99.
14.اعلی . آیه 6.
15. قلی زاده، حیدر، همان، ص 39.
16 و 17. همان، قلی زاده، حیدر، ص 12.
18. قلی زاده، ص 13.
19. سوره نمل، آیه 50.