شبکه جهانی اینترنت، به عنوان وسیله جدید ارتباطی، در فعالیت های مختلف فردی و اجتماعی به خدمت گرفته شد که برای نمونه می توان از «دولت الکترونیک»، «تجارت الکترونیک» و «دانشگاه های مجازی» یاد کرد. علاوه بر موارد ذکر شده، «دین و مقولات دینی» نیز در حجمی وسیع بر شبکه اینترنت گسترده شده و آن را به خدمت گرفته است. اکنون حجم اطلاعات دینی موجود در اینترنت، آن قدر زیاد است که مسلمان و غیر مسلمان، برای دسترسی به این اطلاعات، اینترنت را به عنوان بهترین گزینه انتخاب می کنند، چرا که «سریع»، «کم هزینه» و «مطمئن» به پاسخ پرسش های خویش هدایت می شوند و دیگر برای آگاهی از یک مسئله فقهی، لازم نیست عزم سفر کرده یا دست به قلم شده نامه نگاری کنیم، تا در خوشبینانه ترین وضعیت، پس از یک ماه، جواب نامه به دستمان برسد. از طرفی کار برای مبلغان و بزرگان دین نیز آسان شده و می توانند در اسرع وقت، مسائل دینی و احکام را به گوش جهانیان در سر تا سر عالم برسانند.
علمای اسلام نیز با توجه به روح جهانشمولی دین اسلام، به این امر مهم واقف بوده، با ایجاد پایگاه های اینترنتی در این دهکده جهانی حضور یافته، مشغول تبلیغ و تبیین وسیع دین مبین اسلام هستند.
این مقاله در صدد است که به بررسی پایگاه های مراجع معظم تقلید پرداخته، پس از توضیح مختصری درباره محتوا و عملکرد آنها، به بیان «چالش ها، و بایدها و نبایدها» ی این پایگاه ها بپردازد.
البته چون پایگاه هایی که از مراجع معظم تقلید در اینترنت یافت شده، بالغ بر ده ها پایگاه هستند و بررسی همه آنها از حوصله این مقاله خارج است؛ از این رو با انتخاب تعدادی از مهم ترین این پایگاه ها، به بررسی آنها می پردازیم.
آشنایی با پایگاه های مراجع
ابتدا برای آشنایی، به توضیح مختصری درباره 7 پایگاه مهم مراجع معظم تقلید می پردازیم:
1. پایگاه آیت الله خامنه ای (www.leader.ir)
این پایگاه، به 3 زبان فارسی، عربی و انگلیسی فعال است و زبان های فرانسه و اردو را نیز در دست راه اندازی دارد. بخش های مهم پایگاه عبارت است از: آرشیو خبر، آرشیو بیانات، زندگی نامه، آلبوم تصاویر، ندای رهبری، دروس تفسیر قرآن، شرح حدیث و خارج فقه، کتابخانه شامل مهم ترین کتاب های احکام آیت الله خامنه ای و امام خمینی (ره)، مانند اجوبة الاستفتائات، توضیح المسائل امام، راهنمای فتاوا، مناسک حج. ...
همچنین آموزش مناسک حج عمره و تمتع است که به صورت متن همراه با تصویر ارائه شده است. بخش استهلال، به عنوان بخشی بی نظیر در میان پایگاه های مراجع، گزارش رؤیت هلال ماه های قمری گذشته و آتی را در قالب توضیحات و محاسبات عددی و نجومی ارائه می کند.
از بخش های مهم این پایگاه، قسمت استفتائات آن است که که مهم ترین هدف راه اندازی پایگاه به حساب می آید. در این قسمت فرم ارسال استفتاء، استفتائات جدید و پرسش های متداول، به صورت طبقه بندی موضوعی، همراه با امکان جست وجو وجود دارد.
2. پایگاه آیت الله فاضل لنکرانی (www.lankarani.net)
این پایگاه، شامل زندگی نامه، دیدارها، ملاقات ها، پیام ها، تالیفات، احکام و فتاوا و دروس معظم له است. بخش احکام و فتاوا، شامل رساله توضیح المسائل، مناسک فارسی، استفتائات عمره مفرده، جامع المسائل، موسوعه احکام حج و چهل مسئله مبتلا به، همراه با امکان جست وجو است. همچنین نمایش استفتائات به صورت الفبایی و موضوعی امکان پذیر است. این پایگاه، با رویکرد کاملا فقهی و اصولی فعالیت می کند و بخشی از پایگاه، دروس فقه و اصول معظم له را به صورت متن و صوت ارائه کرده است. با توجه به این رویکرد، در بخش دیگر پایگاه، کتابخانه تخصصی فقهی به چشم می خورد. البته در این کتابخانه، تنها فهرستی از کتاب ها و مجلات، شامل عنوان اثر، نام نویسنده، محقق یا مترجم، محل نشر و زمان انتشار، تعداد مجلدات و موقعیت آن در کتابخانه قفسه باز تخصصی فقهی ارائه شده است. هدف از ایجاد این بخش، آشنایی با دانش پژوهان و محققان با کتاب های نفیس موجود در کتابخانه و دسترسی به عناوین منابع فقهی و علوم مرتبط با فقه و بی نیازی از مراجعه مستقیم به این کتابخانه بیان شده است.
«ارتباط با ما»، عنوان بخشی از پایگاه است که برای ارسال نظرات استفاده کنندگان یا استفتای آنها ایجاد شده است.حدیث روز و برگزیده استفتائات، به همراه اخبار و تازه های پایگاه، تشکیل دهنده مطالب صفحه نخست پایگاه هستند.
از ویژگی های این پایگاه، ارائه آن به 29 زبان دنیا، از جمله عربی، انگلیسی، فرانسوی، اردو، کردی و چینی است که این تنوع و فراوانی زبان، پایگاه را در بین سایر پایگاه های مراجع بی نظیر کرده است.
3. پایگاه آیت الله مکارم شیرازی (www.makaremshirazi.org)
این پایگاه به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی ارائه می شود. قسمت های مختلف این پایگاه عبارت است از: زندگینامه، تالیفات، درس های خارج فقه و اصول، مباحث اخلاقی، دیدارها، بیانیه ها، سخنرانی ها، فتاوا، به همراه اشعار و اندرزهایی از معظم له.
استفتائات ایشان به صورت موضوعی طبقه بندی و ارائه شده است و امکان ارسال استفتا نیز وجود دارد. در صفحه اصلی این پایگاه، برای هر هفته، سوالی به عنوان سوال هفته به همراه پاسخ آن قرار می گیرد که معمول این سوال و جواب ها اعتقادی است.
از تسهیلات ارائه شده در این پایگاه، امکان درخواست وقت ملاقات با معظم له است که این تقاضا از طریق تکمیل فرم مخصوص موجود در پایگاه امکان پذیر است. ارتباط آنلاین با دفتر معظم له نیز از طریق این پایگاه و در 2 بخش روابط عمومی و فنی، امکان پذیر است.
4. پایگاه آیت الله شیخ جواد تبریزی (www.tabrizi.org)
این پایگاه در حال حاضر به زبان های فارسی و عربی ارائه می شود و بخش انگلیسی آن نیز در حال راه اندازی است. این پایگاه از زندگینامه، فیلم و عکس، کتاب ها، تالیفات، دروس خارج فقه و اصول، بیانات و نصایح معظم له تشکیل می شود. استفتائات ایشان به صورت موضوعی طبقه بندی و ارائه شده است. بخش رد شبهات، به بررسی و پاسخ به ده ها شبهه پرداخته که بیشتر آنها در حیطه مسائل اعتقادی است. در بخش خدمات ویژه این پایگاه، متن قرآن به زبان های عربی، انگلیسی و آلمانی ارائه شده است.
زندگینامه اهل بیت، گوشه هایی از تاریخ اسلام، توضیحاتی درباره اماکن مذهبی، متن برخی دعاها و مناجات ها، قسمت های دیگر این پایگاه هستند که پرداختن به این موضوعات، هر چند در حد مختصر، موجب جامعیت این پایگاه را فراهم آورده است.
پرسش و پاسخ زنده، بخش دیگری است که ارتباط مستقیم و آنلاین با دفتر برای طرح سوالات شرعی، استخاره و موارد دیگر را ممکن ساخته است. در بخش مشابه دیگری، برنامه های فرهنگی مرکز در یک اتاق اختصاصی، به صورت آنلاین پخش می شود. در پایان کاربران می توانند در صورت تمایل، نظرات خویش را در دفتر بازدید کنندگان ثبت کنند.
5. پایگاه آیت الله صافی گلپایگانی (www.saafi.net)
این پایگاه، به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، فعال است که زندگینامه، آثار علمی، دروس خارج فقه و اصول، رساله عملیه و مناسک حج معظم له را ارائه کرده است. ارسال استفتا در زمینه های فقهی و اعتقادی، از بخش های دیگر این پایگاه است.
در قسمت دیدگاه ها نظرات ایشان را پیرامون مسائل مختلف، از جمله نسل جوان، اسلام انسان ساز، انتظارفرج، توطئه دشمن، تعظیم شعائر، عصر غیبت و... ارائه کرده است. «معارف دین» نام بخش دیگر این پایگاه است که به مباحثی پیرامون اسلام، پیامبر، اهل بیت، قرآن، نهج البلاغه، عقاید، شیعه، تاریخ اسلام، امامت و مهدویت پرداخته است.
6. پایگاه آیت الله نوری همدانی (www.noorihamedani.com)
این پایگاه هم به زبان های فارسی و عربی ارائه شده است. از بخش های مختلف این پایگاه می توان، به زندگینامه، تصویر، بیانیه ها و استفتائات معظم له اشاره کرد. بخش کتابخانه شامل تالیفات متعدد و متنوع ایشان، همراه با فایلPDFتألیفات، جهت ذخیره کردن است.
از دیگر امکانات این پایگاه، امکان جست وجو در سایت و ارسال سوال در موضوع های مختلف فقهی، اعتقادی، عمومی و ... است. همچنین کاربران می توانند، با استفاده از بخش پاسخ گویی آنلاین، در ساعات مشخصی با نمایندگان معظم له صحبت کرده، مسائل شرعی و فقهی خود را بیان کنند.
7. پایگاه آیت الله سیستانی (www.sistani.org)
پایگاه آیت اللّه سیستانی در حال حاضر، به 6 زبان فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه، ترکی و اردو ارائه می شود. این پایگاه، شامل زندگینامه، تالیفات، توضیح المسائل، مناسک حج، استفتائات و پیام های صادره معظم له است. مجموعه استفتائات، در دو مجموعه جداگانه فقهی و اعتقادی ارائه شده است که استفتائات هر مجموعه، بر حسب حروف الفبا طبقه بندی شده است. همچنین کاربران می توانند، استفتائات خویش را در زمینه های فقهی، اعتقادی و عمومی از طریق فرم مخصوص ارسال فرمایند.از بخش «مرجعیت در رسانه ها » می توان، به عنوان بخش ابتکاری این پایگاه نام برد که به اطلاع رسانی در خصوص وضعیت روز معظم له در رسانه های مشهور ایران و جهان می پردازد. همچنین امکان جست وجو در مطالب این پایگاه فراهم است.
نگاهی کلی به پایگاه های مراجع
با توجه به آنچه در بخش آشنایی با پایگاه های مراجع گذشت، حال به اختصار پایگاه های مذکور را از چند منظر، مورد بررسی قرار داده، چند نکته را یادآور می شویم.
1. محتوای پایگاه ها
محتوای یک پایگاه، اصلی ترین و محوری ترین نقش را در عملکرد و حیات آن ایفا می کند و چنان که گذشت، بین محتوای هر پایگاه و حیات آن ارتباطی ناگسستنی برقرار است. هنگامی که محتوای یک پایگاه از دیدگاه مخاطب مفید، کارآمد و به روز باشد، مخاطب به هر شکل ممکن، سعی در ایجاد ارتباط و تعامل با آن پایگاه خواهد داشت.
با نگاهی به پایگاه های مراجع و بررسی محتوای آنها، یکنواختی بسیار روشنی دیده می شود. در محتوای قریب به اتفاق پایگاه های مراجع، گزینه هایی چون: زندگی نامه، بیانیه ها، دیدارها، تألیفات، درس خارج، استفتائات و رساله عملیه به چشم می خورد؛ به عبارت دیگر، محتوای این پایگاه ها را می توان به دو بخش مهم تقسیم کرد:
نخست معرفی مرجع تقلید و دفتر مرجعیت، و دیگر مباحث فقهی و اصولی.
موضوع دیگری که می تواند، یکی از گزینه های محوری پایگاه ها قرار گیرد، مسائل اعتقادی است؛ همان که به فقه اکبر از آن یاد می شود، در مقابل فقه اوسط و اصغر که اخلاق و احکام است. اکنون اسلوب پایگاه هایی از این دست، تنها ارائه مسائل فقهی و احکام است تا جایی که این اسلوب، به یک سنت حسنه تبدیل شده؛ به طوری که با مراجعه به پایگاه های همه مراجع، این چارچوب محتوایی دیده می شود.
در میان پایگاه های مورد بحث، پایگاه آیت اللّه تبریزی، تنها به محتوای فقهی نپرداخته است، بلکه نسبت به سایر پایگاه ها، دارای تنوع بیشتری است و به مسائلی چون تاریخ اسلام و اعتقادات نیز پرداخته و دارای بخش پاسخ به سوالات شرعی و اعتقادی، به صورت زنده است.
اگر چه پایگاه های مورد بحث، مربوط به مراجع تقلید هستند و اقتضای این پایگاه ها، پرداختن به مسائل فقه و اصول است و در حقیقت با پرداختن به این مسائل مهم ترین مسئولیت خویش را انجام می دهند؛ لیکن باز خلا مسائل اعتقادی و اخلاقی، به عنوان یک چالش مهم احساس می شود.
2. پاسخ به سوالات شرعی
به یقین می توان گفت که بیش از 90 درصد مراجعان به پایگاه های مراجع، به دنبال نظرات فقهی و فتاوای ایشان هستند؛ از این رو در همه پایگاه ها بخشی برای استفتا وجود دارد که مراجعان استفتاءات خویش را ثبت می کنند و پایگاه ها مسئولیت پاسخ به آنها را به عهده می گیرند. مسلماً یکی از مهم ترین خدمات پایگاه های مراجع، پاسخ گویی به سوالات شرعی کاربران بوده و از زمان حضور در اینترنت، مشکلات زیادی را حل کرده و در تسهیل تبادل سوال و جواب و سرعت آن نقش مهمی را ایفا کرده است.
با اینکه این بخش، مهم ترین کارکرد پایگاه های مراجع به شمار می آید؛ ولی در اغلب موارد، با مشکلاتی روبروست.
مهم ترین مشکل این بخش، اطاله پاسخ گویی به سوالات شرعی است. این در حالی است که کاربران، پاسخ گویی زنده (on line)را انتظار دارند.
پایگاهی که پس از گذشت یک هفته، به ساده ترین سوالات مراجعان پاسخ نداده، چگونه می تواند رضایت آنها را کسب کرده، جای نامه، تلفن و مراجعه حضوری را بگیرد.
3. زبان های مورد استفاده
از ابزارهای بسیار مهم برای پایگاه ها در جذب مخاطب و تاثیر گذاری، ارائه پایگاه اینترنتی به زبان های مختلف است. در دهکده جهانی، هر چند مخاطبان بتوانند با استفاده از زبان دومی که فرا گرفته اند، با یک پایگاه ارتباط برقرار کنند؛ ولی این ارتباط هنگامی قوی تر و مؤثرتر است که زبان مورد استفاده، زبان اصلی مخاطب باشد؛ اینجاست که مخاطب بیشتر احساس نزدیکی با پایگاه می کند و تاثیر بیشتری می پذیرد.
پایگاه های مراجع مورد بررسی در این مقاله، به اتفاق به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی ارائه می شوند که نقطه مثبتی است، چرا که زبان فارسی به عنوان زبان رسمی شیعه، عربی به عنوان زبان رسمی اسلام و انگلیسی به عنوان زبان رسمی بین المللی، در این پایگاه ها مورد استفاده قرار گرفته اند. اما نقطه قوت را در پایگاه آیت الله فاضل لنکرانی می توان دید که به 29 زبان دنیا می توان آن را دریافت کرد. زبان های کردی، اردو، بنگال، اسپانیولی، ایتالیایی، تامیلی، چینی، آندلسی و... زبان هایی هستند که علاوه بر زبان های فارسی، عربی و انگلیسی، در این پایگاه پشتیبانی می شوند. حتی این پایگاه زبان عربی را به دو صورت عربی منطقه خاورمیانه و عربی منطقه آفریقا ارائه می کند.
حیات یک پایگاه در دهکده جهانی، پس از وابستگی ذاتی به محتوا، به حضوری فعال وابسته است و حضور فعال، به میزان جذب مخاطب و میزان جذب مخاطب به میزان برقراری ارتباط با مخاطب وابسته است که تنها با ارائه پایگاه به زبان های مختلف قابل دستیابی است. پس ارائه پایگاه به زبان های بیشتر، با حضور فعال تر در دهکده جهانی برابر است.
4. طراحی صفحات
استفاده از تصاویر و رنگ آمیزی های متنوع در صفحات، به خصوص صفحه نخست پایگاه، علاوه بر زیبایی ظاهری و جذب کاربران، آینه ای از روحیه و هنر مدیران و طراحان پایگاه ها نیز به شمار می روند. تفریط در این امر، موجب خلق پایگاهی می شود که خستگی کاربران را در پی دارد. هر چند جنبه تفریط در پایگاه مراجع به چشم نمی خورد، اما جنبه افراط تا حدودی دیده می شود. جنبه افراط که مشخصه آن استفاده از تصایر و رنگ آمیزی های بسیار رنگارنگ یا به اصطلاح با گرافیک بسیار بالاست؛ هر چند باعث زیبایی صفحات می شود، لیکن با مشکلاتی نیز همراه است. در مواردی در هم آمیختن رنگ ها و تصاویر متعدد و طراحی گرافیکی زیاده از حد تعادل نیز موجب ایجاد خستگی در کاربر می شود.
مشکل دیگر عرضی است و از آنجا ناشی می شود که خطوط اینترنت در ایران دارای سرعت های مناسبی نیستند، از این رو صفحات با گرافیک بالا نیز دیرتر ظاهر شده، چه بسا موجب خستگی مراجعان و ترک پایگاه توسط آنان بشود.
